1. Rodzina agnatyczna.
Rzymska familia agnacyjna była organizmem monokratycznym i patriarchalnym. Na jej czele stał pater familias, którego władzy podlegała cała familia. Mianem tym obejmowano początkowo na równi majątek jak i osoby podległe władzy.
Zwierzchnikiem rodziny, mającym władzę nad podległymi mu osobami, mógł być tylko obywatel rzymski, mężczyzna. Jego władza, pierwotnie jednolita w stosunku do wszystkich osób, była jeszcze w Ustawie XII Tablic mało zróżnicowana i zwała się manus. Oznaczało to „rękę” – rękę karzącą, ale też strzegącą i wspomagającą. Ale już w tym okresie można zauważyć pewne zróżnicowanie władzy pater familias w stosunku do różnych członków rodziny. Nad dziećmi ojciec miał władzę zwaną patria potestas. Dla określenia uprawnień w stosunku do żony, o ile ta pozostawała pod jego opieką zachowano dawną nazwę – manus. Władza nad niewolnikami zwana była dominica potestas.
W skład familii wchodziły też personae in mancipio – czyli osoby wolne, sprzedane zwierzchnikowi rodziny przez innego pater familias.
W najstarszym prawie rzymskim cała struktura rodziny opierała się na podległości władzy pater familias. Za spokrewnione ze sobą uważano tylko te osoby, które podlegały władzy tylko jednego pater familias, aktualnie lub przed jego śmiercią. Spokrewnione było więc ze sobą rodzeństwo będące pod władzą swojego ojca. Spokrewnione były też dzieci synów, ponieważ podlegały władzy wspólnego przodka. Taki rodzaj pokrewieństwa, wynikający z podległości władzy wspólnego przodka, zwano pokrewieństwem agnacyjmym (agnatio).
Jak długo żył pater familias, osoby podlegające jego władzy pozostawały osobami alieni iuris. Mogły one stać się osobami sui iuris w sposób naturalny – na skutek śmierci pater familias, i wtedy pozostawały nadal złączone więzią agnacyjną; lub sztuczny – np. przez emancipatio – czyli wyzwolenie spod władzy ojcowskiej. W tym ostatnim przypadku przestawały być krewnymi agnacyjnymi.
Do rzymskiej rodziny agnacyjnej wchodziło się poprzez urodzenie w prawnie uznanym małżeństwie, a także przez akt prawny (conventio in manum, adoptio, adrogatio).
Jeżeli władza familijna gasła (przez śmierć lub capitis deminutio zwierzchnika), familia agnacyjna rozpadała się na tyle części, ile osób było bezpośrednio podległych władzy zwierzchnika, przy czym mężczyźni stawali się z kolei zwierzchnikami własnych familii.
2. Rodzina kognatyczna – linie i stopnie pokrewieństwa.
Rodzina kognatyczna była oparta na pokrewieństwie naturalnym, idącego poprzez rzeczywiste węzły krwi. Pojęcie kognacji nabierało coraz większego znaczenia od schyłku republiki, a w ustawodawstwie Justyniana kognacja wyparła ostatecznie agnację.
Wypracowany w prawie rzymskim sposób obliczania pokrewieństwa pozostaje aktualny tak we współczesnym prawie cywilnym jak i kanonicznym. Dla lepszego zrozumienia problemu można posłużyć się schematem:
Osoby A, B, C, D są ze sobą spokrewnione w linii prostej (linea recta), ponieważ wszystkie pochodzą bezpośrednio lub pośrednio jedna po drugiej. Osoby C i D są spokrewnione z osobami E i F w linii bocznej (linea obliqua), ponieważ nie pochodzą jedna od drugiej, ale mają wspólnego przodka A.
W linii prostej występują krewni wstępni – ascendenci np. osoba B w stosunku do osoby C; a także krewni zstępni – descendenci np. osoba D w stosunku do osoby C.
Stopnie pokrewieństwa oblicza się w obydwu liniach według liczby urodzeń, w oparciu o zasadę: „quod generationes, tot gradus” – „ile urodzeń, tyle stopni”. I tak: osoba D w stosunku do ascendenta A jest spokrewniona w 3 stopniu linii prostej; osoba B i E w 2 stopniu linii bocznej; D i F w 5 stopniu linii bocznej.
3. Zaręczyny (sponsalia).
Zaręczyny były wstępnym krokiem do zawarcia małżeństwa. Było to wzajemne przyrzeczenie przyszłego małżeństwa. Sponsalia przechodziły ewolucję, i tak:
- w początkach republiki uczestnicy zaręczyn (w przypadku osób alieni iuris, ich zwierzchnicy familijni) składali sobie wzajemnie wiążące przyrzeczenia słowne – sponsiones. Opiewały one albo na dopełnienie obietnicy, albo na zapłacenie sumy pieniężnej, jako kara za sprawiony zawód.
- w okresie późnej republiki i pryncypatu znaczenie prawne zaręczyn spadło do minimum – swoboda związków małżeńskich à wystarczyło zwyczajne porozumienie
- w prawie poklasycznym swoboda zrywania zaręczyn została ograniczona. Od tego czasu zaręczyny umacniano ze strony narzeczonego specjalnym zadatkiem (arra sponsalicia). Jeśli narzeczony nie spełnił obietnicy, zadatek przepadał na rzecz kobiety. Jeśli ona nie dotrzymała obietnicy, to musiała zwrócić zadatek w poczwórnej wysokości, a od roku 472 – w podwójnej.
4. Zawarcie małżeństwa – wymogi ważności i przeszkody.
Zawarcie małżeństwa było czynnością prywatną i nieformalną. Nie było potrzeby udziału przedstawicieli władz państwowych, ani reprezentantów kultu religijnego. Nie prowadzono rejestrów zawartych małżeństw.
Najbardziej istotnym wymogiem powstania związku małżeńskiego była zgodna wola stron – consensus. Zgoda ta musiała trwać przez cały czas istnienia małżeństwa.
Pełnoprawne małżeństwo rzymskie to iustum matrimonium. Taki rodzaj związku dostępny był tylko dla obywateli i wymagał conubium – zdolności dwojga osób do zawarcia między sobą iustum matrimonium. Conubium straciło na znaczeniu po 212 r. (C. Antoniniana).
Dalszymi wymogami były: a) dojrzałość stron (wiek) K – 12 lat, M – 14 lat; b) zgoda zwierzchnika familijnego na zawarcie związku – tylko u osób alieni iuris.
Przeszkodami były: a) choroba umysłowa, chyba że małżeństwo zostało zawarte przed chorobą, to związek trwał nadal; b) pokrewieństwo – w linii prostej przeszkoda istniała zawsze, w linii bocznej początkowo do 6 stopnia – później do 3 stopnia; c) powinowactwo i adopcja.
W prawie cesarskim istniał zakaz zawierania małżeństw urzędników prowincjonalnych z mieszkankami tych samych prowincji, w których urzędnicy sprawowali funkcje, oraz zakaz zawierania małżeństw przez żołnierzy – aby zachować dyscyplinę ( I i II w.).
5. Wejście żony pod władzę męża.
Conventio in manum – włączenie żony do familii agnacyjnej męża i wejście pod jego władzę (manus), dokonywało się trzema sposobami:
a) Confarreatio – był to akt sakralny, dokonywany wobec 2 najwyższych kapłanów (pontifex maximus i flamen dialis) i w obecności 10 świadków. Akt ten był dostępny najprawdopodobniej tylko dla patrycjuszy. W praktyce były to uroczyste zaślubiny i wejście pod władzę równocześnie.
b) Coëmptio – dokonywała się przy zastosowaniu mancypacji (w obecności min. 5 świadków). Zwierzchnik familijny kobiety (jeśli była osobą sui iuris – za przyzwoleniem opiekuna) odstępował mężowi władzę agnacyjną za symboliczną opłatą – matrimonii causa.
c) Usus – wejście żony pod władzę męża z samego prawa, po jednorocznym, nieprzerwanym pobycie żony w domu męża. W przypadku nieobecności żony przez trzy po sobie następujące noce, skutek ten nie następował.
6. Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami.
Wzajemne stosunki między małżonkami, zwłaszcza majątkowe, zależały od tego, czy żona znajdowała się pod władzą męża, czy też nie.
Między małżonkami istniał zawsze obowiązek wzajemnego szacunku. Żona winna zamieszkać razem z mężem i wychowywać dzieci zgodnie z jego wskazówkami. Powinna też dochowywać mu wierności. Pomiędzy jednym małżonkiem a krewnymi drugiego zawiązywała się więź zwana powinowactwem (była to przeszkoda do zawarcia związku małżeńskiego).
Żona zajmowała honorowe miejsce u boku męża. Jednak pod względem prawnym kobiety były upośledzone w stosunku do mężczyzn. W małżeństwie cum manu, kobieta będąc dotąd osobą sui iuris spadała do roli osoby alieni iuris. Żona (w cum manu) nosiła zaszczytne miano mater familias i była panią domu (domina). Mąż nie mógł jej sprzedać trans Tiberim czy też mancipium. Jeśli żona zawiniła, sądzono ją przy udziale sądu domowego (iudicium domesticum).
Przy dziedziczeniu żona zajmowała stanowisko agnacyjnej córki (filiae loco), a jeżeli jej zwierzchnikiem był teść – agnacyjnej wnuczki. W pierwszym przypadku żona dziedziczyła na równi ze swoimi dziećmi, będąc dla nich agnacyjną siostrą.
W cum manu żona, będąc osobą alieni iuris nie miała żadnych uprawnień (zdolności) majątkowych. Przez samo conventio in manum cały jej majątek przechodził na męża. Mąż ponosił ciężary małżeńskie à onera matrimonii.
Było to małżeństwo bez conventio in manum. Jeśli żona byłą osobą alieni iuris, to pozostawała nadal pod władzą swojego zwierzchnika familijnego, a jeśli była osobą sui iuris – pozostawała nią nadal. W tego rodzaju małżeństwie żona mogła swobodnie zerwać małżeństwo (na równi z mężem). Żona podlegała także władzy męża, ale nie była to manus (władza zwierzchnia) – mąż decydował o istotnych sprawach rodziny.
Istniała samodzielność majątkowa żony i rozdzielność majątkowa. Jeśli żona była osobą sui iuris zachowywała nadal swój odrębny majątek jako tzw. majątek parafernalny. Jeżeli żona byłą osobą alieni iuris, zachowywała swoje prawa majątkowe w familii ojca. Onera matrimonii ponosił mąż.
Pomiędzy małżonkami istniał zakaz dokonywania darowizn.
7. Posag – rodzaje ustanowienia i sposoby.
Posag (dos) – majątek wniesiony mężowi ze strony kobiety w związku z zawarciem małżeństwa. Posag służył przede wszystkim do tego, aby ulżyć mężowi w ponoszeniu onera matrimonii. Miał zabezpieczać trwałość małżeństwa.
W zależności od źródła jego pochodzenia wyróżniamy:
- dos profecticia – ustanawiał go przede wszystkim zwierzchnik agnacyjny kobiety, jej ojciec czy dziadek ojczysty.
- dos adventicia – pochodzący z innego źródła. Mógł pochodzić od kogokolwiek (nawet od żony).
Przedmiotem posagu mogło być wszystko co przedstawiało wartość majątkową.
Posag można było ustanowić przed, przy zawarciu małżeństwa a nawet w czasie jego trwania. Istniało kilka sposobów jego ustanowienia:
- dotis datio – realne przysporzenie wartości majątkowych, był to najbezpieczniejszy sposób ustanawiania posagu
- dotis dictio – jednostronne, ustne przyrzeczenie ustanowienia posagu, dostępne tylko dla niektórych osób
- dotis promissio – była to czynność dwustronna, przyrzeczenie złożone i przyjęte w formie ogólnej stypulacji
- pollicitatio dotis – nieformalne przyrzeczenie posagu w prawie poklasycznym.
Mąż stając się właścicielem rzeczy posagowych mógł nimi swobodnie dysponować. Początkowo mąż nie był zobowiązany do zwrotu posagu. Po śmierci męża żona dziedziczyła posag w kręgu sui heredes.
W najdawniejszym okresie w wypadku rozwiązania małżeństwa przez rozwód lub przedwczesną śmierć żony, zwrot posagu był jedynie moralnym obowiązkiem męża. Od początku III w. p.n.e. zaczęto zobowiązywać męża do zwrotu posagu w drodze stypulacji (actio ex stipulatu...
krzysiek779