18_5_skarby_slowacki.pdf

Archeologia • Etnografia • Historia • Tradycja • Turystyka • Zabytki ISSN 1898-6579

Numer 2 czasopisma współfinansowanego przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu

Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Współpracy Transgranicznej

Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka 2007–2013

2 Listy z podróży

tekst i fot. Arkadiusz Komski

Moja Droga,

Właśnie zatrzymaliśmy się w ciekawym miejscu, przy

drodze do Sokola. Chciałem Ci wysłać kartkę, ale tyle

się tych wrażeń nazbierało przez dwa dni, że nie chcę ich

zgubić, więc piszę list. Co z tego, że dojdzie do Polski po

moim powrocie?

Przejechaliśmy z kilkadziesiąt kilometrów. Nie dało się

na skróty, bo w tym miejscu na drugą stronę Stryja moż-

na się przeprawić tylko po kładce. Zdecydowanie nie dla

naszego autobusu, więc musieliśmy nadłożyć dobry kawał

drogi. Nad górnym biegiem rzeki jest wiele takich miejsc

z wychodniami piaskowca. Pokazywałem Ci kiedyś starą

grawiurę z albumu Stęczyńskiego. To właśnie jedna z tych

skał – Rozhircze. Z tych najbardziej znanych są jeszcze

skały Dobosza w Bubniszczu (z pogańskim miejscem kultu)

i Urycz – czytam w rozłożonym na kolanach przewodniku pożyczonym od sąsiada z fotela obok. Kiedy wychodziliśmy z au-

tobusu znowu lało. A może w ogóle nie przestało od rana? Wysiedliśmy i co? Koniec wioski, za nią krzaki. Ani strzałki, ani

tablicy. Dobrze, że chociaż przewodnik wiedział którędy iść. Szuramy butami po mokrej od wody trawie przez jakąś łąkę,

nad którą góruje niewielkie wzniesienie. To niby to cudo? Bo chyba nie gdzieś dalej? Wcale nie miałbym ochoty iść dłużej

niż 10 minut – pomyślałem sobie. Faktycznie kierujemy się prosto, mijając biwakującą obok samochodu rodzinę i stajemy na

skraju lasu. Spoza zielonych liści majaczą jakieś schody. Siedemnaście stopni prowadzi do otworu w piaskowcowej ścianie,

przechodzą obok przebitych w skale drzwi i okien. Potem usłyszałem, że wszystkie pomieszczenia zostały wykute przez ludzi.

Musiałabyś to sama zobaczyć: na dole wielka sala, długa na jakieś 10 metrów i tyle szeroka. Z mniejszą komorą obok. Całe

ściany poryte były napisami po ukraińsku, polsku i rosyjsku. A najstarszy z 1675 roku! Jednak ludzie zawsze mieli ciągoty

żeby „coś” po sobie pozostawić. Wyżej kaplica z wnękami na ikonę i sprzęty liturgiczne. Jak się dobrze przypatrzeć, widać

ślady po futrynach i kratach, i całkiem wyraźnie – wyryty krzyż. Monastyr, który tu istniał od XIII do XVIII wieku był założony,

być może, na miejscu wcześniejszej pogańskiej świątyni. Cały kompleks ma powierzchnię chyba z pół hektara i do tego tutej-

sza „świątynia”, to jedyna cerkiew skalna w ukraińskich Karpatach. Ci ludzie chyba sami nie wiedzą, co mają. Daję głowę, że

gdyby to było w Niemczech, to reklamy stałyby już 50 kilometrów wcześniej, a cała wieś

spałaby na pieniądzach. Tyle razy miałem okazje sie przekonać, że Ukraina to kraj wiel-

kich kontrastów. Na zachodzie taka bieda, a we wschodnich re-

jonach pensje robotników w hucie są

trzy razy wyższe od mojej...

Resztę opowiem Ci, jak wrócę.

A.K.

kilkadziesiąt kilometrów. Nie dało się

tym miejscu na drugą stronę Stryja moż-

na się przeprawić tylko po kładce. Zdecydowanie nie dla

rozłożonym na kolanach przewodniku pożyczonym od sąsiada zfotela obok. Kiedy wychodziliśmy z

cała wieś

spałaby na pieniądzach. Tyle razy miałem okazje sie przekonać, że Ukraina to kraj wiel-

we wschodnich re-

hucie są

i, jak wrócę.

Od redakcji

W numerze m.in.:

Drodzy Czytelnicy

Zabytek z historią

O rzeszowskim złotnictwie słów kilka

Barbara Adamska, fot. Waldemar Sosnowski

Wracamy do dawnej formuły „Skarbów”, gru-

bego wydawnictwa wypełnionego blisko 20 teksta-

mi, „udekorowanymi” prawie setką zdjęć. A lek-

tura przed nami – przednia. Zaczynamy tekstem

o rzeszowskim złotnictwie. To rzadkość w Polsce,

gdy możemy przypisać XVII-wiecznemu jubilero-

wi zachowane kosztowne precjoza: srebrny pacy-

fikał chroniony w klasztornym skarbcu w Leżajsku

połączono z osobą rzeszowskiego złotnika Wawrzyńca Kasprowicza.

Kolejna wyprawa w przeszłość to artykuł o losach rodowej siedziby

Tarnowskich na Dzikowie, dzisiejszym Tarnobrzegu. Opowieść o zmien-

nych losach pałacu wypełnionego zbiorami gromadzonymi przez wieki.

Dziejach znaczonych pożarami, przebudowami, zaniedbaniem i chyba

pozytywnym końcem, o czym świadczą prowadzone tam prace. I kolejny

skok w czasie, ale tym razem tylko do II wojny światowej, w czasie której

rzeźbiarz Zbigniew Jan Krygowski stworzył w Kraczkowej niezwykły drew-

niany ołtarz. Przez lata tajemnica tego dzieła znana była nielicznym;

przetrwała okres nawały hitlerowskiej i zniewolenia PRL-u.

Rozpoczynamy w tym numerze kolejny cykl – Kartografia, tym razem

prezentując cymelium kartograficzne sprzed 300 lat.

I znów kolejna wyprawa globtrotera po szlakach wodnych naszego wo-

jewództwa. Tym razem spływ rzeką Mleczką, rzeką o dwóch źródłach.

Nie mogło zabraknąć tekstów o pracach konserwatorskich: pierwszy

to przykład, jak uszkodzona kamienna chrzcielnica może stać się intere-

sującym dziełem sztuki, drugi to opowieść o odsłanianiu średniowiecznej

historii fary rzeszowskiej i jej powtórnej regotycyzacji. O ochronie zabyt-

ków nigdy dość, dlatego też piórem fachowca-policjanta przypominamy

o ostatnich kradzieżach dzieł sztuki i publikujemy podstawowy zestaw

rad, jak zabezpieczyć cenne obiekty.

Odkurzamy z ludzkiej niepamięci obiekty zapomniane. Polecam więc

teksty i zdjęcia o rzeszowskim pałacu Jędrzejowiczów oraz o drewnianej

świątyni w Soninie koło Łańcuta z wyjątkowym zespołem ołtarzy. A na

koniec koniecznie lektura o słowackim Bardiowie – mieście pełnym histo-

rii, które jest tak blisko naszej południowej granicy.

Na turystycznym szlaku

U źródeł Jasiołki

Stanisław Kłos

Rezydencje

Magia rodowego gniazda

Jacek Stachiewicz

Konserwatorskie odkrycia

Fara starsza o dwa wieki

Antoni Adamski, fot. Jacek Stankiewicz

Zabytek z historią

Niezwykły ołtarz

Tadeusz Patruś, fot. Jacek Stankiewicz

Z pracowni konserwatora

Odnowiona

Radomir Dawidziak

Nekropolie

Soniccy Żydzi

Na grobie cadyka

Podwójny kirkut w Dukli

fot. Jerzy Wygoda

Kartografia

Mapy Rzeczypospolitej, nasze mapy

oprac. Krzysztof Zieliński

Na turystycznym szlaku

Podwójna rzeka

Andrzej Śmiały

Zapomniane historie

Fotograf z Iwonicza

Antoni Adamski

Dobra utracone

Chrońmy zabytki

Mariusz Skiba

Krzysztof Zieliński

Dobra zagrożone

Staromiejski pałac

Agnieszka Przywara, fot. Artur Wysocki

dwumiesięcznik bezpłatny

nr 5(18) (09–10 2009, Rzeszów)

ISSN 1898-6579

Szlak architektury drewnianej

Zapomniany

oprac. Krzysztof Zieliński, fot. Jacek Stankiewicz

Wydawca: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Pro Carpathia”

Redakcja: 35-074 Rzeszów, ul. Gałęzowskiego 6/319

tel./fax: 017 852 85 26

e-mail: krzysiek@procarpathia.pl

www.skarbypodkarpackie.pl; www.procarpathia.pl

Redaktor naczelny: Krzysztof Zieliński

Współpracują: B. Adamska, A. Adamski, A. Cyło,

R. Dawidziak, S. Kłos, A. Komski, T. Patruś, A. Przywara,

M. Skiba, W. Sosnowski, J. Stachiewicz, J. Stankiewicz,

A. Śmiały, Z. Świeca, J. Wygoda, A. Wysocki

Opracowanie graficzne, łamanie:

KORAW Dorota Kocząb

Druk: RESPRINT Rzeszów

Tłumaczenie na jęz. słowacki: Agencja BTB Tomasz Wicik

Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych

i zastrzega sobie prawo redagowania nadesłanych

tekstów. Kopiowanie i rozpowszechnianie publikowanych

materiałów wymaga zgody Wydawcy.

Wszelkie prawa zastrzeżone

Skarby Słowacji

Miasto pełne historii

oprac. Krzysztof Zieliński,

fot. Zdzisław Świeca, Adam Cyło

Numer 2 czasopisma wydanego w ramach projektu

„Turystyka bez granic – wzmocnienie współpracy

transgranicznej w turystyce w oparciu

o zrównoważony rozwój środowiska”

Na okładce: fragment zamku

w miejscowości Stara Lubowla (Słowacja)

fot. Zdzisław Świeca

O rzeszowskim

Zabytek z historią

tekst Barbara Adamska, fot. Waldemar Sosnowski

złotnictwie słów kilka

Dawne polskie rzemiosło złotnicze najlepiej rozwijało się w miastach o ugrun-

towanej tradycji artystycznej: w Krakowie, Lwowie, Warszawie, Wilnie, Gdań-

sku, Toruniu, Poznaniu, a szczególnie na Śląsku z Wrocławiem na czele. Rze-

szów, z racji swoich uwarunkowań historycznych i cywilizacyjnych, nie należał

do wiodących centrów życia artystycznego. Zawsze brakowało naszemu mia-

stu choćby dłużej trwającego mecenatu. W nowożytnych czasach rzeszowski

ośrodek legitymował się dobrymi tradycjami niektórych gałęzi rzemiosła. Jed-

nak klasa miejscowej produkcji nie wykraczała poza ramy średniego poziomu

krajowej wytwórczości.

Zwieńczenie pacyfikału

stanowi rzeźba

przedstawiająca pelikana

karmiącego pisklęta

P rzełom XVI i XVII wieku stał się

najświetniejszym okresem w przed-

rozbiorowej historii naszego miasta.

Rzeszów został włączony do magnackiego

latyfundium Mikołaja Spytka Ligęzy. W la-

tach 1583–1637 zarządzał nim właściciel,

który zyskał sławę znakomitego gospodarza

swoich włości i ich obrońcy, wybornie zna-

jącego sztukę wojenną. W rozkwitającym,

małym, prywatnym mieście rozwijało się

późnorenesansowe rzemiosło. Dość wysoki

poziom osiągnęły wyroby dwóch jego szla-

chetnych gałęzi: złotnictwa i garncarstwa,

wytwarzającego majolikę. Nie znamy do-

kładnej daty powołania cechu rzeszowskich

złotników, który istniał już u schyłku XVI

stulecia, bowiem miejskie akta cechowe

spłonęły w pożarze Rzeszowa w 1698 ro-

ku. Głównym źródłem informacji o daw-

nych mieszkańcach miasta są zachowane

radzieckie księgi* z lat 1591–1634. W nich

to odnotowane zostały procesy majątko-

we, spadkowe i handlowe transakcje. Akta

radzieckie wymieniają z imienia i nazwiska

oraz funkcji sprawowanych w zarządzie

miasta kilkunastu mistrzów złotniczego

kunsztu: Sebastiana Kasprowicza (1591 r.),

Adama Drożynę (1610 r.), rajcę i burmi-

strza Łukasza (lata 1591–1612), Francisz-

ka Kasprowicza (1610–1612), cechmistrza,

rajcę i burmistrza Wawrzyńca Kasprowicza

(1612–1628), Mikołaja Błaszkowica (1618 r.),

Jana (1627 r.), Krzysztofa Brożynę (1628 r.),

* Księgi radzieckie (acta consularia), czyli księgi

rajców, w których zapisywano najważniejsze postano-

wienia rady miejskiej oraz zdarzenia z nią związane

(przypis redakcji).

Zabytek z historią

Jakuba Zasańskiego (1632 r.), Tomasza Zy-

gadłowicza (1634 r.) oraz Jana Zarankiewi-

cza (1620 r.). Z tych samych dokumentów

pochodzą informacje o działających w Rze-

szowie złotnikach mojżeszowego wyznania.

Najbardziej chwalebnie zapisał się w hi-

storii miasta Wawrzyniec Kasprowicz,

rodowity rzeszowianin, członek wielopo-

koleniowej rodziny złotników, przy tym

zamożny kupiec i znakomity rzemieślnik.

Akta miejskie tytułowały Wawrzyńca „sła-

wetnym i dostojnym panem” z racji jego

majętności, jak również z powodu stano-

wisk zajmowanych w miejskich władzach.

Piastował bowiem funkcje rajcy, burmistrza

i cechmistrza swojego rzemiosła.

W ostatnich latach XVI stulecia w Rze-

szowie pracowało trzech złotników o na-

zwisku Kasprowicz: Sebastian, zmarły

w 1594 roku i jego dwaj synowie Wawrzy-

niec i Franciszek. Ich siostra Dorota poślu-

biła Jana Zarankiewicza, rzemieślnika z tej

samej profesji. Złotnikiem był również Za-

sański, mąż Ewy, córki Wawrzyńca.

Kasprowicz zawdzięczał swój znacz-

ny majątek obrotowi nieruchomościami.

Handlował domami, ogrodami, gruntami

pod zabudowę i niewątpliwie odsprzedawał

je z zyskiem. Pod datą 1624 w radzieckiej

księdze figuruje Wawrzyniec jako jeden

z zamożnych mieszczan, obciążony po-

dwójnym podatkiem na budowę miejskich

fortyfikacji. Skutkiem niektórych handlo-

wych transakcji bywały pozwy sądowe, ści-

gające dłużników Kasprowicza, np. wójta

rzeszowskiego Sebastiana Przygodę, zale-

gającego z zapłatą za cztery beczki wina.

Sądowe rejestry informują, że mistrz Waw-

rzyniec czynnie uczestniczył w sprzeczkach

i awanturach: występował w charakterze

uczestnika bójki z dworzaninem Stadnic-

kich z Łańcuta lub oskarżał o zniesławienie

czeladnika Mikołaja Błaszkowica.

Kasprowicz był dwukrotnie żonaty.

Z pierwszego związku z Elżbietą miał sy-

na i dwie córki. Drugie małżeństwo zawarł

w późnym wieku. Pojął za żonę szlach-

ciankę, Jadwigę Boguszównę, której zapi-

sał majątek składający się z nieruchomości

i kosztowności w srebrze i złocie. Z testa-

mentowego zapisu wyłączył i pozostawił sy-

nowi Stanisławowi wszystko to, co odnosiło

się do wykonywania złotniczego rzemiosła.

Wynika stąd wniosek, że syn był lub miał

zostać złotnikiem. W roku 1640 nie było już

Wawrzyńca między żyjącymi. Pod ta datą

odnotowana jest sprzedaż nieruchomości,

a uczestnicząca w niej Jadwiga Kasprowi-

czowa była już wdową.

Z archiwalnych przekazów dowiaduje-

my się, że w grudniu 1612 roku Wawrzyniec

Kasprowicz otrzymał zapłatę od samego

Spytka Ligęzy. Nie wiadomo jaki przed-

miot wykonał złotnik na zlecenie magna-

ta. Archiwalia wspominają o „sztuce złota”,

zamówionej przez właściciela Rzeszowa,

a przeznaczonej na podarek dla królewskiej

pary z okazji zaślubin Zygmunta III Wazy

z Konstancją Austriaczką. Wawrzyniec mu-

siał być mistrzem wielce cenionym w swo-

Srebrny pacyfikał mierzy

40 cm wysokości

Leżajsk

RZESZÓW

złotnictwie słów kilka

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: