Mises HumanAction_rozdz1-3(1).pdf

Ludwig von Mises

Ludzkie działanie

Traktat o ekonomii

Ludwig von Mises

Tytuł oryginału: Human Action. A Treatise on Economics

Tłumaczenie: Witold Falkowski

Redakcja naukowa: dr Krzysztof Kostro

Przekład przejrzał: prof. Witold Kwaśnicki

tłumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

Ludzkie działanie

WPROWADZENIE

1. Ekonomia i prakseologia

Ekonomia jest najmłodszą z nauk. Wprawdzie w ciągu ostatnich dwustu lat z dyscyplin

znanych już starożytnym Grekom wyodrębniło się wiele gałęzi nauk, nie były to jednak nowe

dziedziny wiedzy, lecz specjalizacje istniejące już w obrębie systemu nauk, które uzyskały

autonomię. Dokonano precyzyjniejszego podziału pola badań pomiędzy poszczególne nauki i

zastosowano nowe metody badawcze. Dzięki temu odkryto nieznane dotąd sfery zagadnień, a

ludzie zaczęli dostrzegać nowe aspekty rzeczywistości. Samo pole badań nie poszerzyło się

jednak. Dopiero wraz z pojawieniem się ekonomii przed nauką otworzyły się obszary do tej

pory niedostępne, których istnienia nawet nie podejrzewano. Odkrycie reguł rządzących

zjawiskami rynkowymi, ich następstwami i powiązaniami, wykraczało poza horyzont

tradycyjnego systemu nauki. Odsłoniła się wiedza, której nie można było uznać za gałąź

logiki, matematyki, psychologii, fizyki czy biologii.

Filozofowie od dawna starali się dociec, jaki cel Bóg lub też Natura realizuje w dziejach

ludzkości. Poszukiwali praw rządzących losami i ewolucją człowieka. Jednakże nawet ci

myśliciele, którzy w swoich dociekaniach potrafili zachować niezależność od teologii, nie

osiągnęli celu, ponieważ posługiwali się błędną metodą. Badali ludzkość jako całość lub

używali innych pojęć holistycznych, takich jak naród, rasa, kościół. Całkowicie arbitralnie

określali cele, jakim miałyby służyć działania podejmowane przez takie zbiorowości. Nie

potrafili jednak znaleźć zadowalającej odpowiedzi na pytanie, jakie czynniki skłaniają

poszczególnych działających ludzi do zachowań, dzięki którym zostanie osiągnięty cel

nieubłaganego rozwoju zbiorowości. Uciekali się do rozpaczliwych wybiegów, wskazując na

cudowną interwencję bóstwa działającego za pośrednictwem objawienia lub proroków i

namaszczonych przywódców, odwieczną harmonię, przeznaczenie lub działanie mistycznej i

fantastycznej „duszy świata” albo „ducha narodu”. Inni mówili o „przebiegłości natury”,

która wyposażyła człowieka w instynkt kierujący jego poczynaniami dokładnie w

zaplanowany przez nią sposób.

Niektórzy filozofowie przejawiali więcej realizmu. Nie próbowali odgadnąć zamysłów

Natury lub Boga. Na sprawy człowieka patrzyli z punktu widzenia rządu. Postanowili

wprowadzić zasady politycznego działania, metody funkcjonowania rządu i państwa. Umysły

skłonne do spekulacji kreśliły ambitne plany gruntownego zreformowania i przekształcenia

tłumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

Ludzkie działanie

społeczeństwa. Umysły mniej ambitne zadowalały się gromadzeniem i systematyzacją danych

historycznych. Wszyscy jednak byli przekonani, że w sferze zdarzeń społecznych nie istnieje

taka regularność i niezmienność zjawisk, jaką wykryto w ludzkim rozumowaniu i w sferze

zjawisk przyrodniczych. Nie poszukiwano praw rządzących współpracą między ludźmi,

ponieważ uważano, że człowiek może kształtować społeczeństwo zgodnie ze swoją wolą.

Jeśli sytuacja społeczna nie spełniała oczekiwań reformatorów, jeśli ich utopie nie dawały się

zrealizować, winę przypisywali moralnemu upadkowi człowieka. Uważano, że zagadnienia

społeczne mają charakter etyczny. Reformatorzy myśleli, że do zbudowania idealnego

społeczeństwa potrzeba dobrych książąt i prawych obywateli. Gdyby wszyscy ludzie byli

szlachetni, można by zrealizować każdą utopię.

Przekonanie to zostało podważone, gdy odkryto, że zjawiska rynkowe są połączone

koniecznymi współzależnościami. Zaskoczenie tym odkryciem spowodowało, że musiano

spojrzeć na społeczeństwo z nowej perspektywy. Ze zdumieniem stwierdzono, że ludzkie

działanie można ujmować w innym aspekcie niż dobro i zło, sprawiedliwość i

niesprawiedliwość, uczciwość i nieuczciwość. W życiu społeczeństwa istnieje wiele

prawidłowości i zjawisk, do których człowiek musi się dostosować, jeśli chce odnieść sukces.

Przyglądanie się zjawiskom społecznym z punktu widzenia cenzora, który je pochwala lub

gani w zależności od tego, jak dalece spełniają całkiem arbitralne standardy i do jakiego

stopnia odpowiadają subiektywnym sądom wartościującym, jest jałowe. Musimy badać prawa

rządzące ludzkim działaniem i współpracą społeczną, tak jak fizyk bada prawa natury.

Traktowanie ludzkiego działania i współpracy między ludźmi jako przedmiotu nauki

zajmującej się zastanymi relacjami, a nie przedmiotu normatywnej nauki mówiącej o tym,

jaki świat powinien być, stanowiło rewolucję, która wywarła olbrzymi wpływ na wiedzę,

filozofię oraz życie społeczne.

Jednakowoż przez ponad sto lat skutki tej radykalnej zmiany w sposobie myślenia były

bardzo ograniczone, ponieważ ludzie sądzili, że nowe odkrycia dotyczą tylko niewielkiego

obszaru zagadnień związanych z ludzkim działaniem, a mianowicie zjawisk rynkowych.

Klasyczni ekonomiści napotkali w swych badaniach przeszkodę, której nie potrafili usunąć;

była nią pozorna antynomia wartości. Stosowana przez nich teoria wartości zawierała błędy,

co zmuszało ich do ograniczenia przedmiotu ekonomii. Do schyłku XIX wieku ekonomia

polityczna pozostała nauką zajmującą się „ekonomicznymi” aspektami ludzkiego działania,

teorią bogactwa i egoizmu. Ludzkie działanie stanowiło przedmiot jej zainteresowań o tyle, o

ile wynikało z motywu zysku, jak to niefortunnie nazywano. Pozostałe rodzaje ludzkiego

tłumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

Ludzkie działanie

działania ekonomiści uważali za przedmiot innych dyscyplin. Zapoczątkowaną przez

klasycznych ekonomistów przemianę w myśleniu spożytkowali dopiero przedstawiciele

współczesnej ekonomii subiektywistycznej, która przekształcała teorię cen rynkowych w

ogólną teorię wyboru .

Przez długi czas nie dostrzegano, że zarzucenie klasycznej teorii wartości na rzecz

subiektywnej teorii wartości jest czymś o wiele ważniejszym niż zastąpienie gorszej teorii

wymiany rynkowej lepszą teorią. Ogólna teoria wyboru i preferencji wykracza znacznie poza

zakres zagadnień ekonomicznych poruszanych przez ekonomistów, takich jak: Cantillon,

Hume, Adam Smith czy John Stuart Mill. Jest ona czymś znacznie więcej niż tylko teorią

dotyczącą „ekonomicznej strony” ludzkich dążeń i starań człowieka o zdobycie towarów oraz

poprawę warunków materialnych. Jest to nauka o wszelkich rodzajach ludzkiego działania.

Podstawą każdej decyzji człowieka jest wybór. Kiedy człowiek dokonuje wyboru, wybiera

nie tylko między poszczególnymi rzeczami materialnymi i usługami. Jego wybór dotyczy

także wszystkich wartości ludzkich. Oczami wyobraźni widzi wszystkie cele i środki,

zarówno rzeczy materialne, jak i zagadnienia ze sfery idei, wzniosłe i pospolite, szlachetne i

bezecne; ocenia je i decyduje się na wybór któregoś z nich oraz odrzucenie pozostałych.

Żaden cel ani rzecz, której człowiek chciałby uniknąć, nie znajduje się poza jego osobistą

skalą oceny i preferencji. Współczesna teoria wartości poszerza horyzonty nauki i pole badań

ekonomicznych. Z ekonomii politycznej uprawianej w szkole klasycznej wyłania się ogólna

teoria ludzkiego działania – prakseologia 1 . Zagadnienia ekonomiczne lub katalaktyczne 2 są

osadzone w ogólniejszej nauce i nie mogą być rozpatrywane w oderwaniu od niej. Właściwe

podejście do problemów ekonomicznych musi rozpoczynać się od badania aktów wyboru;

ekonomia staje się częścią – jak dotąd najbardziej rozwiniętą – uniwersalnej nauki, jaką jest

prakseologia.

2. Epistemologiczny problem ogólnej teorii ludzkiego działania

1 Terminu prakseologia po raz pierwszy użył w 1890 r. Alfred Espinas. Zob. jego artykuł Les Origines de la

technologie , „Revue Philosophique”, r. XV, XXX, s. 114–115, oraz książkę o tym samym tytule wydaną w

Paryżu w 1897 r.

2 Terminu katalaktyka, lub nauka o wymianie po raz pierwszy użył Richard Whately. Zob. jego książkę

Introductory Lectures on Political Economy , London 1831, s. 6.

tłumaczenie: Witold Falkowski

Ludwig von Mises

Ludzkie działanie

W nowej nauce wszystko wydawało się problematyczne. Nie mieściła się w tradycyjnym

systemie wiedzy, była trudna do sklasyfikowania, toteż nie wiedziano, gdzie ją usytuować.

Jednocześnie jednak panowało przekonanie, że uznanie statusu ekonomii jako dyscypliny

wiedzy nie wymaga przebudowy ani poszerzenia całego systemu nauk, który uważano za

kompletny. Jeśli ekonomia nie mieściła się w nim, to z winy ekonomistów, którzy w

nieodpowiedni sposób podchodzili do jej problemów.

Wyłączenie z obrębu ekonomii rozważań dotyczących jej istoty, zakresu i charakteru

logicznego oraz nazywanie ich scholastyczną żonglerką słowną uprawianą przez

pedantycznych profesorów świadczy o całkowitym niezrozumieniu znaczenia tych zagadnień.

Zgodnie z powszechnym błędnym przekonaniem pedanci marnowali czas na jałową dyskusję

o najodpowiedniejszej metodzie, gdy tymczasem ekonomia rozwijała się na swój sposób. W

Methodenstreit między ekonomistami austriackimi a pruską szkołą historyczną, samozwańczą

„intelektualną strażą przyboczną domu Hohenzollernów”, a także w dyskusjach szkoły Johna

Batesa Clarka z amerykańskimi instytucjonalistami chodziło o coś znacznie ważniejszego niż

stwierdzenie, jaką procedurę należy uznać za najefektywniejszą. W rzeczywistości

przedmiotem dyskusji były epistemologiczne podstawy nauki o ludzkim działaniu oraz jej

logiczne uprawomocnienie. Wielu autorów stosujących system epistemologiczny, do którego

prakseologia nie przystawała, i logikę, która za naukowe – oprócz logiki i matematyki –

uznawała tylko doświadczalne nauki przyrodnicze i historię, próbowało wykazywać, że teoria

ekonomiczna jest bezwartościowa i bezużyteczna. Historycyzm usiłował zastąpić ją historią

gospodarczą, pozytywizm postulował zbudowanie iluzorycznej nauki społecznej, która

miałaby przybrać strukturę logiczną mechaniki Newtonowskiej i na niej się wzorować.

Obydwie szkoły zgodnie odrzucały wszystkie osiągnięcia ekonomii. Wobec tych ataków

ekonomiści nie mogli pozostać bierni.

Po tym radykalnym i powszechnym potępieniu ekonomii nastąpił jeszcze powszechniejszy

nihilizm. Od niepamiętnych czasów uznawano za pewnik jednorodność i niezmienność

struktur logicznych w myśleniu, mówieniu i działaniu. Na tym założeniu opierała się cała

nauka. W trakcie dyskusji na temat epistemologicznego charakteru ekonomii po raz pierwszy

w dziejach zakwestionowano również to założenie. Marksiści utrzymują, że myślenie

człowieka jest zdeterminowane jego przynależnością klasową. Każda klasa społeczna

posługuje się własną logiką. Wynikiem myślenia może być tylko „ideologiczna maska”

skrywająca egoistyczne interesy klasy, do której należy myślący. Demaskowanie filozofii i

teorii naukowych oraz obnażanie ich „ideologicznej” pustki należy do zadań „socjologii

tłumaczenie: Witold Falkowski

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: