Agnieszka Malinowska,
RAFAEL SANTI (1483-1520)
Życiorys artysty i charakterystyka jego twórczości
Rafael Santi obok Michała Anioła i Leonarda da Vinci, był najmłodszym z wielkiej trójki genialnych artystów włoskiego renesansu.
Urodził się w Wielki Piątek 28 marca 1483 w mieście Urbino w środkowych Włoszech, zaś zmarł w Rzymie 17 kwietnia 1520 r. również w Wielki Piątek. O tym zbiegu okoliczności pisał pierwszy biograf artysty- Giorgio Vasari, jak również inni historycy sztuki, którzy podkreślali paralelizm tego faktu w losie „boga sztuki” Rafaela i Chrystusa- „boga natury”. Już w XVI- wiecznej historiografii Rafael opisywany był jako osoba otoczona legendą i aurą świetności, artysta zawdzięczał to zarówno pięknym rysom twarzy, podobnej do oblicza Chrystusa z własnych obrazów, jak również mistrzostwu, z jakim malował podziwiane przez mu ówczesnych dzieła, wyróżniające się doskonałością formalną. Vasari pisał o nim: „W Rafaela osobie […] jasno objawiły się rzadkie zalety ducha razem z wdziękiem, nauką, pięknem i umiarkowaniem, razem z najlepszymi obyczajami…”. Malarz żył 37 lat ciesząc się nieustannym powodzeniem i wielką sławą. Tworzył w rodzinnym mieście Urbino, Florencji i Rzymie, które między innymi dzięki jego obecności stały się najważniejszymi ośrodkami kultury dojrzałego renesansu. Młody malarz w krótkim czasie został uznany za najwybitniejszego twórcę kompozycji odznaczających się klarownością, starannym przemyśleniem i klasycznym pięknem. Cechy te były podstawą kultury jego epoki, w której dominowała harmonijna równowaga między naturą, człowiekiem, a historią.
Środowisko miasta Urbino, będącego pod rządami księcia Montefeltre ośrodkiem sztuk i nauk, konkurującym z Florencją, odegrało znaczącą rolę w kształtowaniu talentu i postawy Rafaela. Tu w młodości Rafaela pracowali malarze Piero Della Francesca i Melozzo da Forli, literaci i humaniści – Bibbiena, Pietro Bembo i Baldassare Castiglione, z którym Rafael trwale się zaprzyjaźnił, stąd pochodził Donato Bramante.
Rodzicami Rafaela byli Giovanni Santi, malarz nadworny książęcej rodziny Montefeltro oraz Maria di Ciarla, córka kupca. W latach dziecięcych uczył się u ojca, który chociaż sam nie był artystą wysokiej rangi, był człowiekiem wykształconym i wcześnie dostrzegł ponadprzeciętne zdolności syna. W 1491 młody Rafael przeżył śmierć matki; trzy lata później (1494) zmarł jego ojciec. Opiekę nad Rafaelem przejął wtedy formalnie jego stryj, lecz najwięcej pomocy i życzliwości okazał mu wuj, Simone Ciarla, brat zmarłej matki. To on wymusił na rodzinie oddanie chłopca na dalsze kształcenie malarskie.
Około 1494 Rafael wyjechał do Perugii, gdzie początkowo uczył się artystycznego rzemiosła u malarza Timoteo Viti, później został uczniem znanego malarza, który wyszedł z pracowni Piera Della Francesca i Verrocchia- Pietro Vannucciego zwanego Pietro Perugino. Szczegóły pobytu u Perugina nie są dokładnie znane, wiadomo, iż to tu Santi zaczął wykonywać swoje pierwsze obrazy na zamówienie. Bezsprzecznie mistrzowska technika Perugia, odznaczająca się doskonałą umiejętnością odwzorowywania rzeczywistości i światła, czystą harmonijną kompozycją oraz idealizowanymi typami fizjonomii ludzkiej wywarła decydujący wpływ na twórczość młodego artystę. U Perugina Santi opanował technikę malarstwa olejnego, zdobył umiejętność wiązania postaci z nasyconym światłem pejzażem, poznał środki, którymi mistrz wydobywał nastrój skupienia i melancholijnej poezji w swych kompozycjach religijnych. Zgodnie z panującym wówczas zwyczajem mistrz działał w różnych miastach, często zabierał ze sobą swego najlepszego ucznia. Dzięki tym podróżom Rafael poznał twórczość artystów działających w Perugii, Citta del Castello, Florencji, Sienie i Bolonii, a przede wszystkim malarstwo Pinturicchia (dekoracyjne malowidła wielkiego formatu o bogatej, świetlistej kolorystyce) i Luki Singorellego (plastycyzm kształtów postaci). W tym wczesnym okresie twórczości Rafaela powstają takie dzieła jak Zmartwychwstanie Chrystusa, Ołtarz Colonny, Ołtarz Oddich, Ukrzyżowanie oraz pierwsze Madonny z Dzieciątkiem.
W 1500 Rafael został już malarzem cechowym miasta Urbino. Wcześnie przyswoił sobie styl mistrza i współpracował z Peruginem przy dekoracji m.in. kościoła św. Franciszka w Perugii, a w 1503 rozpoczął krótką współpracę z Pinturicchio, przy zdobieniu sali biblioteki w Sienie na zamówienie papieża Piusa III.
Wkrótce Rafael przerósł swoich nauczycieli i w 1504 r. dzięki Giovannie Feltria Della Rovere- siostrze Guidobalda da Montefeltro, matce przyszłego księcia Urbino- Francesca Marii Della Rovere nadarzyła się okazja by wyjechał na dłuższy pobyt we Florencji. Poleciła ona Rafaela gubernatorowi Florencji Pierowi Soderiniemu, tak więc 21 letni wówczas artysta wprowadzony został do kręgu szlachty florenckiej, rozpoczynając tym samym ważny etap życia w mieście kultywującym ideałom klasycznego piękna. We Florencji poznał Rafael sztukę Michała Anioła i Leonarda da Vinciego. Zrównoważony temperament Rafaela zwrócił go początkowo ku sztuce tego ostatniego. W okresie 4 lat florenckich maluje wiele portretów i Madonn, wyraźnie spokrewnionych z kompozycjami Leonarda (Święta Anna Samotrzeć, Gioconda). Ich analiza pozwala prześledzić ewolucję stylu artysty zmierzającą do większej swobody formalnej. Układy są zamknięte w trójkącie równoramiennym (widział karton do świętej Anny Samotrzeć), sfumato zmiękcza kontury, postacie pierwszego planu są zharmonizowane z doskonałym tłem pejzażowym (Madonna w ogrodzie, Piękna ogrodniczka, portrety małżeństwa Doni). Jak podaje Vasari, już bardzo wcześnie przejawiał Rafael niezwykłą zdolność adaptacji rozwiązań zauważonych u innych artystów. Zapożyczał wiele od Perugina, Masaccia, Fra Bartolomeo, Leonarda Michała Anioła, ale dzięki rozwiniętej umiejętności syntezy nie tworzył dzieł eklektycznych, lecz odznaczające niezwykłym kunsztem indywidualnego talentu. W jego naturze tkwiło głębokie odczucie ładu i harmonijnej jasności, które pozwala mu stopić różne elementy w jedną szlachetną całość. Santi szybko zyskał we Florencji ogromną sławę i zaczęli u niego zamawiać usługi artystyczne najwięksi wielmoże Italii. W okresie florenckim Rafael maluje kompozycje w typie sacra conversacione, Złożenie do grobu, święte rodziny, a także pierwszy raz pojawia się u niego tematyka typowo mitologiczno- antyczna – Trzy gracje, Sen rycerza.
Ok. 1507 Rafael powrócił do Urbino i pracował intensywnie w swym rodzinnym mieście – z tego okresu pochodzą m.in. obrazy Madonny i Chrystusa w Ogrójcu namalowane dla dowódcy wojsk florenckich Guidobaldo di Montefeltro. Wkrótce udał się do Perugii, gdzie udekorował freskami m.in. tamtejszy kościół Kamedułów.
W 1508 Rafael wyruszył do Rzymu, gdzie pozostał już do śmierci. Wyjazd ten zaproponował mu pracujący na usługach papieża Juliusza II architekt Donato Bramante. Rafael zainteresował się pracą dla papieża do tego stopnia, że wyjechał natychmiast z Florencji nie ukończywszy malowideł we florenckiej kaplicy św. Ducha. Papież życzliwie przyjął Rafaela i zlecił mu wykonanie wystroju prywatnych apartamentów - tzw. Stanz Watykańskich w północnym skrzydle pałacu, do których papież zamierzał się przenieść. Były to 4 sklepione komnaty- Stanza Della Segnatura (1508-1511), Stanza di Eliodoro (1511-14), Stanza di Costantino (1517-25) oraz Stanza dell’ Incendio di Borgo (1513-17). Przed przyjazdem Rafaela pracowali tu nad freskami Sodoma, Peruzzi, Bramantino, Pinturicchio, Lotto i inni. Juliusz II jednak nie był zadowolony z ich działalności i zdecydował o usunięciu wykonanych malowideł, by zrobić miejsce dla innych tematów, których program ikonograficzny opracował wraz z humanistami i teologami z własnego kręgu . W stanzach znalazł swój najwspanialszy wyraz styl Rafaela ukształtowany na wzorach wielkich artystów florenckich. Podczas pracy nad stanzami Santi miał okazję zapoznać się z najlepszymi dziełami swojego znakomitego rywala, Michała Anioła, który również pracował dla papieża i właśnie tworzył freski na sklepieniu Kaplicy Sykstyńskiej.
Jednocześnie tworzył wiele innych dzieł dla środowiska watykańskiego(ołtarze z Madonnami- Madonna Sykstyńska, Madonny z Dzieciątkiem z widocznym wpływ Tonda Doni Michała Anioła, portrety osobistości Rzymu i Watykanu, w których dążył do wnikliwej wiarygodności psychologicznej), a także kilka wybitnych dzieł o tematyce świeckiej oraz projektów budowli na zamówienie bankiera papieskiego- sienieńczyka Agostina Chigi, z którym zaprzyjaźnił się na dworze Juliusza II (dekoracja Loggi Psyche, fresk Triumf Galatei w Willi Farnesina w Rzymie 1517-18, dekoracja kaplicy w kościele Santa Maria Della Pace- przemalowana w baroku przez Pietra da Cortonę- zachowany fresk z sybillami i aniołami- nawiązanie do postaci proroków i sybilli z Kaplicy Sykstyńskiej Michała Anioła, projekt pawilonów przy willi Farnesina i kaplicy grobowej Chigiego w kościele Santa Maria del Popolo 1512-13) .
W 1513 zmarł papież Juliusz II. Jego następca, Leon X również był mecenasem sztuki i cenił talent Rafaela, któremu zlecił kontynuację prac nad zdobieniem Pałacu Watykańskiego. W latach 1514-16 papież powierzył Rafaelowi wykonanie kartonów do arrasów, które miały ozdobić dolne partie ścian Kaplicy Sykstyńskiej. Kartony przedstawiające sceny z życia świętych Piotra i Pawła odegrały ogromną rolę w spopularyzowaniu na Północy sztuki włoskiej, a szczególnie Rafaela. Zostały powielone w licznych sztychach, wpłynęły na artystów niderlandzkich akurat w okresie wyczerpania się wielkiej tradycji XV w. i zapatrzenia na Południe. W kartonach, być może świadomie nawiązujących do form Michała Anioła, wyraźnie widać wpływ manieryzmu. Powstawały one zapewne przy udziale współpracowników mistrza, z których Giulio Romano i Perino del Vaga, byli twórcami o zdecydowanie manierystycznej postawie.
Po śmierci Bramantego w 1514 Rafael przejął nadzór nad budową nowej Bazyliki św. Piotra w Rzymie. Artysta zerwał z koncepcją poprzednika przywracając budowli plan krzyża łacińskiego. Zlecono mu również budowę zaprojektowanych przez Bramantego Loggii Watykańskich wokół dziedzińca św. Damazego. Rafael nieco zmienił pierwotny projekt, podwyższył i dodał jeszcze jedną, przestronną loggię na najwyższym piętrze, wspartą na kolumnach, a nie filarach, wzorem tabularium, antycznego archiwum wzniesionego ponad Forum Romanum. Tak zwane Loggie Rafaela stanowią krużganek otwarty na ogrody watykańskie i zdobią je malowidła z epizodami biblijnymi, groteski, bogaty ornament z elementami antycznymi tj. pejzaże z ruinami budowli, festony girlandy, ptaki i rośliny, a także stukowe dekoracje filarów i sklepień. W 1516 roku kardynał Bernardo Dovizi di Bibbiena zlecił Rafaelowi projekt dekoracji swego apartamentu w Pałacu Watykańskim. Projekt inspirowany dekoracją Wilii Hadriana w Tivoli oraz Domus Aurea Nerona zrealizowali uczniowie Santiego.
W 1515 r. Leon X mianował Rafaela konserwatorem starożytnych zabytków Rzymu. Prowadził także badania nad ruinami starożytnego Rzymu. Rafael jako pierwszy zastosował w swej pracy metody zwane badaniami architektonicznymi. Dokonał również inwentaryzacji dzieł architektury. Artysta wykonał projekt rekonstrukcji starożytnego Rzymu, uwzględniający topografię miasta. Plan ten wywołał entuzjazm współczesnych, jednak śmierć Santiego nie pozwoliła go zrealizować. W tym okresie Rafael pracował szerzej jako architekt, jednak jego budowle z tego czasu nie zachowały się. Zaprojektował kościół Sant’Eligio degli Orefici (później uległ przebudowie), Palazzo Branconio dell’Aquila (zburzony, by zrobić miejsce kolumnadzie Berniniego), Willę Madama (jej budowę przerwało sacco di Roma). Wszystkie jego projekty nawiązywały do klasycznych koncepcji Witruwiusza, interpretowanych przez artystę na swój sposób, zrywając ze schematami Bramantego na rzecz bardziej swobodnego kształtowania przestrzeni.
W ostatnich latach życia Rafael zmuszony był do korzystania z pomocy współpracowników, ponieważ nie zdołałby sprostać rosnącej liczbie wielkich zamówień. Ulubionym uczniem Rafaela był Gulio Romano, poza nim w warsztacie Santiego pracowali Giovanni Francesco Penni, sztukator Giovanni da Udine, Raffaellino del Cole, Polidoro da Caravaggio, Perino...
Dadainka