DAVID MORRELL
OSTATNIA SZARŻA
Dla Henry'ego Morrisona
Wojna znaczy okrucieństwo; nie da się ich rozdzielić.
William Tećumseh Sherman
JEDEN
Tematem tej książki są wydarzenia historyczne. Niektóre postaci i epizody zostały wymyślone, lecz zasadniczą jej materię stanowią fakty. Tam gdzie to było możliwe, autor posłużył się fragmentami autentycznych rozmów i zachowanymi relacjami opisywanych wypadków.
EL PASO, TEXAS, 8 marca — Generał Gabriel Gavira otrzymał dziś w Juarez nie potwierdzony jak dotąd raport o śmierci dwóch Amerykanów, Franklina i Wrighta, zabitych w poniedziałek przez bandytów Villi w Pacheco, między Casas Grandes a Janos, w Chi-huahua.
W doniesieniach tych brak informacji o losie żony i nieletniego syna pana Wrighta, których widziano w Pacheco w towarzystwie obu mężczyzn.
Gavira oświadczył, że Wright i Franklin — znani tu mormońscy rancherzy, żyjący na zachód od Casas Grandes — zlekceważyli ostrzeżenie, które wysłał po otrzymaniu pierwszych wiadomości o ruchach wojsk Villi na tym obszarze do wszystkich Amerykanów, przebywających w północno-zachodnich rejonach stanu Chihuahua.
COLUMBUS, NEW MEXICO, 8 marca — Oddziały Francisca Villi dotarły dzisiaj do rancha Palomas Land and Cattle Company w No-gales, Chihuahua, szesnaście kilometrów od granicy i siedemdziesiąt kilometrów na południe stąd — tej treści depeszę nadesłał dzisiaj amerykański zarządca rancha.
Nie ma w niej wzmianki o Arthurze McKinneyu, Jamesie Corbetcie i Jamesie O'Neillu, amerykańskich hodowcach bydła, rzekomo uprowadzonych dzień wcześniej.
WASHINGTON, 8 marca — Departament Stanu otrzymał potwierdzenie meldunku o obecności Villi na ranchu Palomas w Nowym Meksyku, kilkadziesiąt kilometrów na południe od Columbus. Żadne informacje nawiązujące do wcześniejszych doniesień, jakoby ludzie Villi zabili w okolicach Casas Grandes dwóch Amerykanów, Franklina i Wrighta, nie dotarły do Waszyngtonu. Poza jednym człowiekiem, wszyscy Amerykanie zatrudnieni na ranchu Palomas przeszli na amerykańską stronę granicy przed nadejściem Villi. Jak się dowiadujemy, siły Villi ocenia się na czterystu ludzi. *
Columbus, Nowy Meksyk, rok 1916. Nic, nawet jednego drzewka.
Trochę kolczastych krzewów między domami i namiotami, pojedyncze badyle wyschłej trzciny wzdłuż rowu przy przecinającej miasto z południa na północ drodze. Tu i ówdzie kaktusy i oset. Pustynia. Piasek i skały. Nie spodziewał się czegoś takiego. Wyjrzawszy przez okno wagonu pomyślał, że to chyba przedmieście. Później pociąg zatrzymał się, wszyscy zaczęli wstawać, więc i on się podniósł, zarzucił plecak na ramię i wysiadł. Spojrzał wzdłuż składu, za lokomotywę, gdzie kończyły się zabudowania. Jakie tam przedmieście! Całe miasto to raptem ze cztery przecznice. Stał na peronie, próbując opanować uczucie zawodu. Pamiętał zieleń El Paso; Rio Grandę, elektryczne tramwaje. Podczas trzydniowego pobytu w Fort Bliss wolne chwile spędzał przesiadując w cieniu drzew na placu alarmowym, chłodząc się w rześkich podmuchach wiatru. Na północy, tam skąd pochodził, była jeszcze zima. Gołe drzewa, brązowa, zwiędła trawa. Ale w Teksasie marzec był całkiem przyjemny. Było ciepło, a wiosenne deszcze barwiły ziemię rozkwitającą roślinnością; niewyblakłą, nie wypaloną jeszcze upałem. Mówiono mu, że wiosną na pustyni można zobaczyć kwiaty, ale odkąd opuścił El Paso, nie widział żadnych kwiatów. Teraz wiedział, że kpili sobie z niego. Tu nic nie rosło. Chaty z suszonej cegły, drewniane domy, spieczone żarem ulice, wychudły pies o zapadniętych bokach, z wywieszonym językiem pomykający w stronę rowu. Spojrzał
* Fragmenty doniesień korespondentów New York Times z 9 marca 1916 r. (przyp. autora).
10
na spękane od słońca, pokryte pyłem deski peronu i przesunął po nich butem. Rzucił okiem na zakurzone okna budynku stacji, oblizał wargi i rozejrzał się jeszcze raz.
O ile mógł się zorientować, na lewo od torów rozciągał się obóz wojskowy. Wracający z przepustek żołnierze, którzy przyjechali tym samym pociągiem, wysiedli na tę stronę i ze swoimi plecakami pomaszerowali w kierunku rzędu długich drewnianych budynków, czy raczej baraków, spoza których dochodziło rżenie koni. Dotarł do końca peronu i ujrzał flagę oraz tablicę z napisem CAMP FURLONG. Dwóch oficerów wyszło z przysadzistego budynku z suszonej cegły. Miał rację. To obóz wojskowy. Słońce, wiszące teraz nisko nad torami, świeciło mu prosto w oczy, a gruba wełniana koszula kleiła się do spoconych piersi. Niebo nadal przesłaniała biaława mgiełka. Zahuczała lokomotywa. Pociąg ruszył i po chwili ostatni wagon przesunął się obok niego. Miasto po drugiej stronie torów było właściwie takie samo. Takie same drewniane chałupy, domy z gliny, kilka piętrowych, wyglądających na hotele, budynków, sklep, poczta i piaszczyste, jak po tej stronie, ulice. Ale chyba za sprawą zachodzącego słońca wszystko to wyglądało jakoś dziwnie, inaczej; zabarwione na brązowo, nieostre i jakby oddalone; zupełnie jak na fotografii. Widział jak dwaj mężczyźni w workowatych garniturach wychodzą zza rogu, słyszał posapywanie automobilu, dochodzące gdzieś z północnej strony miasta. Podszedł do krawędzi peronu i spojrzał w tamtym kierunku, ale nie dostrzegł źródła dźwięku, chociaż ulica biegła prosto i całkiem wyraźnie widział, gdzie miasto się kończy. Pięć przecznic. Ani kropli wody w rowie.
Kompletna pustka.
Sierżant musiał tam być od dawna. Stał i przyglądał mu się przez zakurzone okna stacji. Ujrzał go, gdy odwrócił się na odgłos skrzypienia drzwi za plecami. Surowa twarz, niska, krępa sylwetka, podwinięte rękawy i luźne spodnie wpuszczone w wysokie buty. Kurz na jego twarzy sprawiał, że wyglądał jak nie ogolony.
Chłopiec zesztywniał w postawie na baczność i zasalutował.
— Twoje nazwisko? — rzucił sierżant.
— Prentice.
— Prentice, panie sierżancie. I nie musisz salutować. Zobaczymy twój rozkaz.
Chłopak pogrzebał w plecaku i pokazał swoje dokumenty.
11
— A co z resztą?
— Nie rozumiem. Z jaką resztą?
— Z pozostałymi. Prosiliśmy o dziesięciu, dali nam trzech. Więc gdzie jeszcze dwaj?
— Naprawdę nie mam pojęcia.
— Tu piszą, że jesteś z Ohio. Dziewiętnaście lat, sześć tygodni w służbie. I przydzielili cię do kawalerii. — Sierżant pokręcił głową. — Do kawalerii. Nie wiem, co ma z tego wyniknąć. No dobrze, czego się dowiedziałeś?
— Nie rozumiem.
— Konie. Co wiesz o komach? Jakich używamy?
— Ach, rozumiem. O to chodzi.
— Właśnie. O to. Więc co powiesz? Podobno jesteś kawalerzystą. No więc, udowodnij to. Jakich...
— Krzyżówka araba i amerykańskiego. Sierżant zmrużył oczy.
— Siodło? — rzucił kolejne pytanie.
— Zmodyfikowane McClellana. ~ To znaczy?
— Przedni łęk wysunięty do przodu, wysoki, bez uchwytu. Tylny zaokrąglony.
— Zalety?
— Raczej niewielkie. Olstra lubią się odpinać. Tybinki są za miękkie, kula uwiera i cały ciężar jeźdźca spoczywa na kręgosłupie konia. Poza tym puśliska są zbyt sztywne. Ocierają boki zwierzęcia.
— Gdzieś ty się tego nauczył? W jakimś klubie polo w Cincinnati?
— Nie. Pod Cleveland. Na farmie mojego ojca. Sierżant zacisnął wargi i przyjrzał mu się uważnie.
— W porządku. Może i mieli rację, że cię tu przysłali.
Pomieszczenie miało jakieś trzy metry szerokości i tyleż długości. Trzy prycze, kilka półek, niewielki brzuchaty piecyk i zdjęcia z katalogu Searsa — reklamy damskich gorsetów — na ścianach.
— Do jutra wystarczy. Ci trzej są na przepustce.
Zdjął plecak i rozejrzał się. Podłoga pokryta była warstwą błota. Przez szczeliny w ścianach z surowych desek widać było zachodzące słońce. Zauważył, że nogi prycz wstawiono w otwarte puszki. Odwrócił się do sierżanta i pytająco zmarszczył czoło.
12
— A tak. I skoro już przy tym jesteśmy, zwróć uwagę, że prycze nie dotykają ścian. Tu jest inaczej niż na północy. Są trzy rzeczy, o których musisz pamiętać: pająki, węże i skorpiony.
Na dźwięk słowa „pająki" chłopiec aż się skulił.
— Jak wchodzisz, to najpierw bierzesz miotłę i wygarniasz spod łóżka. — Sierżant ilustrował słowa odpowiednim pokazem. — Potem musisz podnieść koce i sprawdzić, czy nie ma czegoś w posłaniu. Rano znów trzeba pogrzebać pod łóżkiem. Ubranie wytrzepać i wytrząsnąć wszystko z butów. I nie spiesz się, jak je wkładasz. To żaden problem, kiedy już złapiesz, o co chodzi.
— A po co te puszki pod pryczami?
— W jednej czwartej napełnia się je naftą. Silny, słodki zapach przenikał całą izbę.
— Jeśli coś chce wpełznąć na ciebie, kiedy śpisz, musi przejść przez naftę. Oczywiście nie przejdzie. Wyczyść i napełnij jedną z tych puszek, a zobaczysz, co znajdziesz w niej po tygodniu. Zdziwisz się.
Chłopiec nie chciał nawet o tym myśleć.
— No, to mniej więcej wszystko. Powiedz w kuchni, że jesteś nowy, dostaniesz jeść. Zobaczymy się rano. Gdzie, powiadasz, była ta farma?
— Niedaleko Cleveland.
— Taa. Ja sam jestem z tamtych stron. Pamiętaj, co mówiłem
0 butach. — Sierżant wyszedł.
Chłopiec stał na środku pokoju, wdychał woń nafty i przyglądał się smugom słonecznego blasku na podłodze. Czuł zapach kurzu
1 świeżego drewna. Westchnął powoli, oblizał wargi i głośno przełknął ślinę. Przez dobrą chwilę stał tak bez ruchu, potem zdjął z głowy wojskowy kapelusz z okrągłym rondem i zawiesił na kołku. Przez chwilę zastanawiał się, gdzie powinien umieścić plecak, w końcu zawiązał go mocno i powiesił obok kapelusza. Podszedł do drzwi, ale sierżanta nie było nigdzie widać. Popatrzył na rząd chat po drugiej stronie drogi, stojące dalej baraki i siedzących na werandzie żołnierzy. Tuman kurzu unosił się nad miejscem, gdzie jak przypuszczał, znajdowały się stajnie. Wóz z podwójnym zaprzęgiem, klekocząc drewnianymi resorami, sunął wzdłuż baraków. Żołnierze na werandzie nawet nie spojrzeli w jego stronę. Po chwili światło zaczęło zmieniać barwę; zaszło słońce. Ochłodziło się i zerwał się wiatr. Chłopiec stał w drzwiach, zastanawiając się, czy nie powinien coś zjeść. Na myśl
0 smażonym boczku, kawie i sucharach poczuł kwaśny smak w ustach. Przebiegł wzrokiem po łóżkach, jeszcze raz wyjrzał na zewnątrz
1 zaniknął drzwi.
13
Obudził go dźwięk gromu.
Śniły mu się zielone pola i kwitnące sady. Biegł pod górę, gdzie na szczycie wzgórza, przy dębie, stał ojciec. Ale im szybciej się wspinał, tym odleglejszy stawał się wierzchołek. Sylwetka ojca już tylko majaczyła w oddali. Wreszcie dobiegł, wspiął się ostatkiem sił, ale ojca już nie było. Obrócił się w miejscu wypatrując go i zaczął przeszukiwać wzrokiem zielone pola, łąki porośnięte bujną trawą i wzgórza, z których jedno, podłużne, ze skałami na odległym końcu, wydało mu się nagle grobem; ojciec w środku wytężał siły i walczył, by wyrwać się na powierzchnię. Zaczął padać deszcz. Początkowo łagodny, stopniowo stawał się coraz gwałtowniejszy; zacinał, smagając go po twarzy. Nic już nie widział. Wyciągnął ręce, chciał uchwycić się drzewa, ale nie mógł go znaleźć i nagle zesztywniał, porażony błyskiem i dźwiękiem gromu.
Grzmot dobiegał gdzieś zza drzwi. Chłopiec siedział na łóżku, macając dokoła wyciągniętymi dłońmi. Nie bardzo wiedział, gdzie się znajduje. Sierżant się pomylił. Tylko jeden z mieszkańców chaty był na przepustce. Pozostali dwaj wrócili tuż po dziewiątej i przywitawszy się zdawkowo, poszli spać. Teraz odrzucali koce wykrzykując:
— Rany boskie! Co się, do diabła, dzieje?
Odgłosy strzelaniny szybko wyrwały ich z niepewności. Ściany chaty drżały od nieustannego huku. Wyskoczyli z łóżek, wciągnęli spodnie i z karabinami w garści rzucili się ku drzwiom, znikając w mroku.
Chłopiec nadal nie ruszał się, z miejsca. Ze swego łóżka widział chaotyczną kotłowaninę na zewnątrz. Ogień wzmagał się. Błyski wystrzałów przecinały noc. Machinalnie, poruszając się jak automat, odszukał złożone wieczorem na łóżku spodnie, włożył je i sięgnął po buty. Zmartwiał, przypomniawszy sobie słowa sierżanta. Zostawił buty i po omacku ruszył w stronę drzwi.
Nie miał pojęcia, skąd wzięli się ci wszyscy jeźdźcy. Zdawało się, że są wszędzie — nie kończący się, rozwrzeszczany korowód olbrzymich postaci z łoskotem przewalający się obok niego. Od strony budynków rozległy się wystrzały i pojedynczy jeźdźcy zaczęli spadać z koni. Gdzieś buchnęły płomienie. Jedna z chałup stanęła w ogniu, zaczynała palić się druga. Ciemność i wzniecany kopytami koni kurz ograniczały widoczność, ale w błyskach pistoletowych wystrzałów napastnicy wyglądali na Meksykanów. Ciemne, zawzięte, wąsate twarze, szerokie sombrera, pasy z nabojami na piersiach, błyszczące zęby, przeraźliwe głosy i wypełnione furią oczy.
14
Chłopiec nie zdawał sobie sprawy z tego, co robi — na wpół rozbudzony, oszołomiony widokiem przed sobą, stał w drzwiach, przytrzymując się oburącz szorstkich belek framugi, by chwilę później ruszyć wolno przed siebie. Był jak zahipnotyzowany otaczającym go chaosem, jakby gotów pozwolić mu się wchłonąć. Nie mógł się zatrzymać. Dokoła kłębiły się konie, coraz bliższe i większe. Wiedział, że nie powinien być w tym miejscu. Uciekaj, mówił sobie, ale nie był w stanie się ruszyć. Uderzony bokiem jakiegoś konia zatoczył się i omal nie upadł. Rozrzucił ręce, z trudem chwytając równowagę, i osunął się na jedno kolano. Zebrawszy siły podniósł się i zobaczył zbliżającego się jeźdźca ze wzniesioną do ciosu maczetą. Dziesięć metrów, siedem, jeszcze bliżej; postać mężczyzny na koniu rosła nieubłaganie. Chłopiec czuł, jak w miejscu, gdzie za chwilę ugodzi ostrze, piecze go szyja i pierś. Jeździec był tuż; ogromny, maczetą zatoczyła łuk... i błysk wystrzału gdzieś z lewej. Uderzony kulą Meksykanin zwalił się z siodła. Koń potknął się, skręcił i przemknął obok, wlokąc za sobą jeźdźca, który wciąż zaczepiony nogą o strzemię obijał się o ziemię i obracał, na twarz, na plecy.
Chłopiec czuł, że się dusi. Oddychaj, rozkazał sobie. Oszołomiony, zwrócił się w kierunku, skąd padł strzał, ale tam nic nie było. Wytężył wzrok, usiłując przeniknąć ciemność.
Nic.
A potem fragment tej ciemności jakby się wyodrębnił. Ogromny mężczyzna. Twarz o grubo ciosanych rysach, masywny tors; cywil — spostrzegł chłopiec. Biegł, przykucał, strzelał, znowu biegł. W jednej ręce trzymał automatyczny pistolet, w drugiej powtarzalny karabin. Tak jak przedtem Meksykanin na koniu, zmierzał prosto na niego. A chłopiec, jak przedtem, stał osłupiały, tylko że tym razem nikt nie strzelił. Mężczyzna dopadł go i uderzył barkiem, aż obaj gruchnęli na ziemię.
— Co się dzieje? — Chłopiec miał pełne usta piachu. — Kto do...
— Leżeć, do cholery!
Poczuł jak jedna ręka chwyta go za pasek, a druga za kark. Ręce wlokły go, popychały, mężczyzna klął. Przed nimi zamajaczyło wejście do budynku. Obce dłonie wepchnęły go do środka. Upadł na podłogę.
Równie szybko jak się pojawił, mężczyzna zawrócił i pobiegł w ciemność. Zatrzymał się, kiedy błysnęły przed nim lufy meksykańskich pistoletów, wypalił dwukrotnie i pobiegł dalej. Zniknął.
Chłopiec leżał na zabłoconej podłodze i patrzył za oddalającym się mężczyzną. W pasie i na szyi, tam gdzie pochwyciły go dłonie obcego, czuł mrowienie. Na dłoniach i kolanach piekły go zadrapania, jakich
15
doznał podczas upadku. I było coś jeszcze — coś, co trzymał w dłoniach. Powtarzamy karabin ładowany dźwignią. Nawet nie wiedział, że mężczyzna go zostawił. Leżał, wlepiając wzrok w ciemność, a potem jakby zdziwiony tym, co robi, zarepetował karabin, podniósł do ramienia i, prawie nie celując, wystrzelił w tłum za drzwiami.
8
Ugodzony w szyję jeździec osunął się z konia. Cywil strzelił znowu i kolejnego trafił w pierś. Był prawie tak potężny, jakim widział go Prentice. Trudno powiedzieć dokładnie, ale co najmniej sto dziewięćdziesiąt centymetrów, może więcej. Wysoki kowbojski kapelusz z podwiniętym rondem sprawiał, że mężczyzna wyglądał na dwa metry. Duża głowa, gruba szyja, potężne ramiona. Pod koszulą i kamizelką wyraźnie rysowały się węzły muskułów ramion i piersi. Długie, mocne nogi i masywny tułów. Dziwne, że biegnąc w ciemności, poruszał się tak zwinnie i szybko. Dziwne, że w ogóle biegł. Kiedy chłopak leżał na ziemi przygnieciony ciężarem obcego, podniósł wzrok i zobaczył, jak stary jest tamten. Sześćdziesiąt — sześćdziesiąt pięć lat, pobruż-dżona twarz ze zniszczoną, jakby wygarbowaną, nieco obwisłą skórą, pokrytą kilkudniowym, siwym starczym zarostem.
Pierwszy strzał mężczyzna usłyszał, kiedy opuściwszy swoją kwaterę, zmierzał ku stajniom. Było tuż po czwartej. Najpierw chciał sprawdzić, czy koń dostał paszę i wodę. Później zamierzał wypić kawę i zjeść kawałek boczku w kantynie, a potem paląc papierosa popatrzeć, jak wschodzi słońce. Przez ten czas żołnierze, z którymi miał wyruszyć na patrol, zdążyliby wstać i przygotować się do drogi. Potem pojechaliby razem ku granicy, na zachód od obozu.
Nie doszedł do stajni. Był cztery kroki od chaty, w której spał tej nocy, kiedy usłyszał wystrzał i zatrzymał się. Czekał chwilę w napięciu. Po chwili rozległ się kolejny strzał, a potem salwa z wielu luf. Przypomniał sobie dudnienie, które słyszał nad ranem i wziął za poranny grzmot w górach. Teraz zrozumiał. To były konie. Przygotowany do patrolu, miał ze sobą karabin, a w kaburze pistolet. Wydobył go i załadował, spoglądając jednocześnie w kierunku, skąd słychać było strzały i konie. Szukał w myśli sposobu obejścia napastników.
Byli gdzieś na prawo od niego. Pobiegł wzdłuż baraków. Dalej, w pobliżu sklepu, widział błyski wystrzałów. Zaczynały się palić chaty. Słyszał okrzyki jeźdźców, tętent koni i odgłosy palby. Biegł, aż znalazł miejsce, skąd miał dobry widok na nacierających. Strzelił. W zamie-
16
szaniu nie wiedział, czy trafił. Strzelił jeszcze raz i zmienił stanowisko, wbiegając między budynki. Złożył się i strzelał do przelatujących mimo niego jeźdźców, jeszcze raz i jeszcze. Opróżnił magazynek, wsunął nowy. Już wiedział, że to Meksykanie. Nadciągał kolejny. W olbrzymim sombrero, z maczetą połyskującą na tle przeciętej bandolierami piersi. Przez chwilę prowadził go lufą, celując. Strzelił i Meksykanin zwalił się z siodła. Jedna stopa jeźdźca została w strzemieniu. Koń potknął się, rzucił w bok i pognał dalej, wlokąc za sobą obracające się na rzemieniu, podskakujące ciało.
Odprowadził go wzrokiem i wtedy dostrzegł obiekt ataku Meksykanina. Nie do wiary! Pośrodku tego wszystkiego, z rękami opuszczonymi wzdłuż boków, zupełnie bezbronny, stał jakiś mężczyzna. Nie, nawet nie mężczyzna — chłopiec, w wojskowych spodniach, bez koszuli, w białym, jaśniejącym w ciemności podkoszulku. Wymarzony cel. Stał tam bez ruchu, gapiąc się na niego, a obok przelatywały konie i huczała strzelanina.
To było głupie. Wiedział, że nie powinien tego robić, ale, na Boga, ten szczeniak sterczał tam jakby nigdy nic. W następnej chwili wybiegł spomiędzy budynków i rzucił się ku niemu. Przykucał, strzelał do przelatujących obok jeźdźców i biegł dalej, czując ogarniającą go wściekłość. Gdy wreszcie dobiegł, z całej siły grzmotnął ramieniem w pierś chłopaka i obalił go na ziemię.
Rozciągnęli się obaj w piachu.
— Co się dzieje? Kto do...
Był na siebie tak zły, że omal go nie uderzył. Chwycił chłopaka za za kark i pasek spodni; wlókł go i popychał, mamrocząc pod nosem przekleństwa. Dotarli do najbliższej chaty. Drzwi były otwarte, cisnął go więc do środka, wrzucił za nim karabin i odwrócił się, by wrócić do przerwanej roboty. Złożył się i dwukrotnie wypalił do dwóch mijających go Meksykanów.
Jeździec ugodzony w szyję osunął się z konia. Cywil strzelił znowu i kolejnego trafił w pierś. Obejrzał się w stronę chaty, w której zostawił chłopca, i w drzwiach zobaczył błysk wystrzału. Pomyślał, że z chłopakiem wszystko w porządku i przestał zaprzątać sobie nim głowę.
Za sobą usłyszał huk. Obejrzał się i dostrzegł żołnierza z wycelowaną bronią, kryjącego się za rogiem budynku. Pięciu innych, chroniąc
2 — Ostatnia szatit
17
go z boków, prowadziło ogień z ziemi. Strzały padały od strony baraków żołnierskich, spod wozów, z rowów i z kęp krzaków. Napastnicy zaczynali dostawać baty. Płonęły nie tylko chaty w obozie, pojawiły się też pożary w mieście; migotliwą łuną rozlewały się po niebie.
Dostrzegł konnych, zmierzających w kierunku stojących w ogniu domów. Rzucił się między budynki, strzelając w biegu do jeźdźców, przewalających się falą przez stację. Dotarł do nasypu kolejowego, wspiął się nań i zwolnił. Upewnił się, że po drugiej stronie nie ma nikogo i zbiegł w dół. Po jego lewej stronie ciągnęła się główna, biegnąca z południa na pomoc, ulica miasteczka, pełna strzelających, niszczących wszystko na swej drodze jeźdźców. Ód prawej nadciągali żołnierze z karabinami w dłoniach. Przebiegł otwartą przestrzeń, oddzielającą go od rzędu domów, przesadził płot i boczną uliczką dotarł do traktu, przecinającego miasto ze wschodu na zachód. Ogień w domu naprzeciwko sprawiał, że było tu jasno jak w dzień.
Na środku ulicy grupa żołnierzy pospiesznie ustawiała karabin maszynowy. Zza rogu wysypała się gromada jeźdźców. Nacierali galopem. Po chwili dołączyła do nich druga grupa.
Późniejsze ustalenia nie rozproszyły wszystkich wątpliwości. Wzięty do niewoli Meksykanin zeznał, że ich dowódca jak zwykle nie uczestniczył w walce. Że wydał tylko rozkazy i z oddziałem rezerwowym wycofał się na pustynię. Co więcej, że tego dnia nie dosiadał swego sławnego białego konia, Siete Leguas, ale deresza imieniem Taurino. Niemniej mężczyzna w cywilnym ubraniu był pewien, że oto widzi Villę. Niski, krępy, o niemal nieproporcjonalnie rozrośniętej klatce piersiowej, gnał na wielkim, białym koniu. Mimo oddalenia jego postać zdawała się wypełniać całą ulicę; zwracały uwagę zimne, czarne oczy, patrzące znad długich, obwisłych wąsów.
Obsługa karabinu maszynowego desperacko usiłowała przygotować broń do walki. Jeden z żołnierzy przykucnął, ustawiając trójnóg, drugi ładował magazynek. Inny strzelał gorączkowo, chcąc dać kolegom jakąś osłonę. Nie mieli żadnych szans. Zionąca ogniem kolumna napastników przewaliła się przez nich, nawet nie zwalniając biegu. Cywil uczynił krok wstecz, w najbliższy zaułek, i wycelował pistolet w galopującego środkiem ulicy Yillę. Uderzenie kuli w ścianę nad jego głową sprawiło, że wzdrygnął się; wycelował ponownie i tym razem strzelił. Chybił. Zamek pistoletu zatrzymał się w tylnej pozycji. Magazynek był pusty. Wyciągnął go, sięgnął do kieszeni po następny i w tym momencie wyrósł przed nim nieruchomy cień. Spojrzał w górę na Meksykanina, szczerzącego doń zęby z końskiego grzbietu. Był nie
18
dalej niż o trzy metry; nie przestając się uśmiechać podniósł broń, gotując się do strzału. Nie zdążył. Cywil sięgnął pod rozpiętą kamizelkę, wydobył zapasowy rewolwer, stary bębenkowiec Colta, i rzucił się przed siebie, nurkując pod łbem konia. Zwierzę stanęło dęba. Mężczyzna odskoczył, umykając spod kopyt, i strzelił w górę, prosto w twarz jeźdźca. Meksykanin całym ciężarem zwalił się na zad wznoszącego się na tylne nogi wierzchowca i obaj, koń i jeździec, runęli na ziemię.
Zegar na stacji, uszkodzony pociskiem, zatrzymał się na 4:11, co pozwoliło później dokładnie określić czas ataku. Nie zostały wyjaśnione natomiast wątpliwości co do motywów postępowania Villi. Dwa lata wcześniej deklarował swoją sympatię dla Amerykanów. Przyjmował wysłanników prezydenta Stanów Zjednoczonych i podczas głośnego spotkania na moście między El Paso a Juarez konferował z amerykańskimi generałami.
Wojna domowa w Meksyku trwała już wtedy cztery lata. W roku 1911 upadła dyktatura Porfiria Diaza, a urząd prezydenta objął cieszący się zdecydowanie większą popularnością Francisco Madero. Jego z kolei obalił Huerta, generał o podobnie jak Diaz dyktatorskich zapędach. Villa był stronnikiem Madera i mając za sobą czterdziesto-tysięczną armię zwrócił się przeciwko Huercie. Zajęło mu to cały rok, ale wspierany przez innych przywódców rewolty, takich jak Zapata i Carranza, ostatecznie zwyciężył. Powstało pytanie, kto będzie rządził krajem. Villa od początku głosił, że nie zamierza kandydować do najwyższych urzędów. Kiedy jednak Carranza zdobył wystarczające poparcie, by sięgnąć po władzę, Villa wystąpił przeciwko niemu. Jak kraj długi i szeroki rozgorzały walki, wywołane ich rywalizacją.
Stany Zjednoczone znalazły się w niezwykle trudnej sytuacji. Prezydentem był wówczas Woodrow Wilson, zagorzały izolacjonista i przeciwnik angażowania się Ameryki w wojnę w Europie. Niemcy, obawiając się, że mógłby on z czasem poprzeć aliantów, wysyłali do Meksyku broń i ludzi. Zakładali, że Amerykanie, dopóki zagrożona jest ich południowa granica, nie ruszą wojować za ocean. Wilson natomiast zdecydowany był przywrócić w Meksyku spokój, a Niemców przegnać. Problemem było, który z przywódców powstania ma dość siły, by zjednoczyć kraj. Carranza cieszył się sporym poparciem swych ziomków, ale Yilla także. Proamerykańskie nastawienie tego ostatniego
19
czyniło zeń zdecydowanego faworyta Wilsona. Jednak w pewnym momencie Yillę zaczęły spotykać niepowodzenia wojenne, a ponadto rozeszły się pogłoski o jego powiązaniach z wielkim kapitałem. Toteż kiedy Carranza wywalczył sobie poparcie centrali związkowej AFP, Wilson, naciskany, by podjął szybką decyzję, wybrał Carranzę. Rozkazał przerwać dostawy amerykańskiej broni i żywności dla Yilli, a jednocześnie w miarę możliwości wspierał jego konkurenta.
Kulminacyjnym punktem konfliktu stały się wydarzenia w Agua Prieta, na granicy Arizony i Meksyku. Yilla oblegał tam zgrupowanie sił Carranzy, któremu Amerykanie, zezwoleniem na tranzyt kolejowy przez swoje terytorium, ułatwili ufortyfikowanie miasta. „Teatr działań bitewnych stanowiło miejsce praktycznie niespotykane w dziejach wojen — napisze później historyk. — Obserwatorzy mogli oglądać bitwę spoza jej pola, niczym mecz futbolowy... Kiedy nadciągnęły wojska Yilli, okopy po stronie amerykańskiej były obsadzone, a artyleria już przed świtem zajęła uprzednio wybrane pozycje... Artyleria Carranzy otworzyła ogień i przez resztę popołudnia i wieczór trwała gwałtowna wymiana ognia między obrońcami i atakującymi. O pierwszej trzydzieści nad ranem Yilla rzucił swych ludzi do bezpośredniego szturmu... wszystko na próżno. Żołnierze Yilli mieli się dowiedzieć tego, co obie strony na zachodnim froncie wojny w Europie już wiedziały: atak na pozycje zabezpieczone zasiekami z drutu kolczastego, bronione krzyżowym ogniem karabinów maszynowych, wspieranym przez ostrzał artyleryjski — skazany jest na niepowodzenie. Prawdopodobnie po raz pierwszy w militarnej historii Meksyku pole bitwy było oświetlone. Wcześniejsze sukcesy Yilli w walkach nocnych sprawiły, że wiązał z tą taktyką wielkie nadzieje. Tymczasem pod Agua Prieta potężne reflektory zamieniły noc w dzień, nie tylko ujawniając zbliżające się natarcie, ale i oślepiając napastników. Pojawienie się reflektorów stało się źródłem goryczy zwolenników Yilli, niebawem dołączyła do niej uraza wywołana zawiedzionymi nadziejami, jakie wiązali ze stanowiskiem Amerykanów. W ciągu kilku dni stało się bowiem oczywiste, że do ich klęski przyczynił się — jeśli jej nie spowodował — zwrot w polityce Stanów Zjednoczonych. Wśród ludzi Yilli krążyły pogłoski, że reflektory dostarczyli ich przeciwnikom Amerykanie, że obsługiwali je amerykańscy żołnierze, a wreszcie, że ustawione były po amerykańskiej strome granicy". *
Kolejne niepowodzenia podkopały morale oddziałów Yilli. Brako-
* Nieco zmieniony i skrócony cytat z: Clarence Clendenen — The United States and Pancho Yilla, 1961 (przyp. autora).
20
wało broni, wkrótce też jego siły stopniały z czterdziestu do czterech tysięcy żołnierzy, potem do czterystu. Wycofał się w pustynne, górzyste regiony stanu Chihuahua i pełen złości na gringos za pomoc okazaną Carranzie zaczął występować przeciwko działającym na tym terenie amerykańskim kompaniom wydobywczym: Porywał dla okupu zarządców kopalń, przechwytywał dostawy paliwa, napadał i łupił obozy górników. Do incydentów tego rodzaju dochodziło przez cały rok 1916. Najgłośniejszy z nich miał miejsce dziesiątego stycznia i znano go jako „masakrę w Santa Isabel". Tego dnia z pociągu do Chihuahua City uprowadzono, a następnie zastrzelono siedemnastu Amerykanów, którzy zamierzali uruchomić kopalnię, zamkniętą wcześniej przez Yillę. Pies górników, chociaż niemal przecięty na pół uderzeniem maczety, jakimś cudem przeżył. Złoty sygnet, zrabowany jednemu z zabitych, odnaleziono przy jeźdźcu poległym w Columbus. Według wszelkich doniesień sam Yilla nie był obecny podczas napadu na pociąg. Niemniej to, co się tam stało — stało się na jego rozkaz.
Zważywszy jak bardzo Yilla potrzebował żywności i broni i jak gwałtownie zmienił się jego stosunek do Stanów Zjednoczonych, należało się spodziewać, że niebawem przyjdzie mu do głowy najechać któreś z przygranicznych miasteczek. W rzeczy samej Amerykanie tego właśnie oczekiwali. Raporty o pojawieniu się oddziału Yilli w pobliżu granicy co dzień docierały do Fort BLiss w El Paso. Garnizony wzdłuż linii granicznej postawiono w stan pogotowia. I tak dowództwu Camp Furlong w Columbus zlecono patrolowanie z górą stukilometrowego odcinka strefy granicznej.
Jednakże wszyscy byli pewni, że Yilla zaatakuje El Paso, zwłaszcza że akcja w Palomas, meksykańskim mieście na południe od Columbus, nie przyniosła mu żadnych korzyści. Nie brano pod uwagę tego, że jego ludzie rozpaczliwie potrzebują sprzętu wojskowego i koni. Nie wiedziano też, jaką nienawiścią pała on do pewnej dwójki sklepikarzy. Bracia Sam i Louis Ravel prowadzili w Columbus hotel i dom towarowy. Kiedy rząd amerykański zakazał zaopatrywania Yilli, odmówili wydania zamówionej broni, a także zwrotu otrzymanych już pieniędzy. Ich hotel i sklep stały się głównym celem najazdu Mek-sykanów. Po gruntownym złupieniu, oba budynki podpalono.
Sam wypad przeprowadzony został w sposób mistrzowski. Nagłe nocne ataki były powszechnie znaną specjalnością Yilli. Jego oddział przeciął granicę kilka kilometrów na zachód od przejścia granicznego, unikając w ten sposób rozmieszczonych tam posterunków. Nad ranem dziewiątego marca Yilla przywiódł swych ludzi na przedmieścia Columbus i zarządził jednoczesne natarcie z dwóch stron. Na obóz
21
wojskowy, zwłaszcza na stajnie i magazyn amunicji, oraz na handlowe centrum miasta, sklep i hotel braci Ravel. Dzień wcześniej wysłał dwóch ludzi z zadaniem rozpoznania sił miejscowego garnizonu. Donieśli, że liczy on raptem trzydziestu żołnierzy. Naprawdę było ich trzystu, lecz w ciągu dnia większość z nich pełniła służbę patrolową. Stąd pomyłka zwiadowców i dlatego pozornie łatwa wyprawa zakończyła się klęską.
Trudno sobie wyobrazić widok, jaki przedstawiało miasto zamieszkane przez czterystu cywilów i trzy setki żołnierzy, kiedy wkroczyło do niego jeszcze czterystu meksykańskich jeźdźców i wszyscy zaczęli strzelać. Nawet w dzień powstałoby niesamowite zamieszanie, a co dopiero nocą. Tym bardziej dziwić musi fakt, że lista ofiar ze strony Amerykanów obejmuje tylko osiemnastu poległych i ośmiu rannych, przy dziewięćdziesięciu zabitych, dwudziestu trzech rannych i kilku wziętych do niewoli po drugiej stronie. Szybkość, z jaką amerykańscy żołnierze otrząsnęli się z pierwszego szoku, dobrze świadczyła o ich przytomności umysłu. Udało im się zmobilizować na tyle, że planowane przez Meksykanów błyskawiczne natarcie zamieniło się w trzygodzinną regularną bitwę. Mimo to Yilla osiągnął swój cel. Zdobył nie tylko znaczne ilości prowiantu; jego ludzie uprowadzili osiemdziesiąt koni, trzydzieści mułów i kilka wozów sprzętu wojskowego: karabiny maszynowe, amunicję i trzysta karabinów typu Mauzer, które zresztą wkrótce potem stracili. Nie odnotowano przypadków gwałtu.
Mężczyzna, który wraz z żoną próbował przebiec na drugą stronę ulicy, sądził, że uda im się schronić w murowanym budynku drugiego hotelu. Jego żona była w piątym miesiącu ciąży. Widoczny z daleka wydęty brzuch sprawiał wrażenie, jakby to był miesiąc szósty czy siódmy. Dostała kulę. Zrozpaczony mąż osunął się przy niej na kolana i jakimś cudem ocalał.
Inny mężczyzna, mając przy sobie żonę i trzymiesięczne dziecko, wyprowadzał z garażu samochód, którym chcieli opuścić miasto, kiedy otrzymał postrzał w ...
izebel