filozifa analityczna.PDF

1. Co to jest filozofia analityczna?

Filozofię współczesną dzieli się zazwyczaj na „analityczną” i „kontynental-

ną”. Określenia te mogą wywoływać zdziwienie, bowiem nie gwarantują rozłącz-

ności. Przymiotnik „analityczna” sugeruje jakiś sposób uprawiania filozofii, nato-

miast „kontynentalna” wskazuje na lokalizację . I rzeczywiście, chodzi tu o konty-

nent europejski przeciwstawiany Wyspom Brytyjskim. Ale nie oznacza to, że filo-

zofię kontynentalną uprawia się wyłącznie na kontynencie, zaś analityczną na wy-

spach. Faktycznie, filozofię analityczną uprawiano i nadal tworzy się w wielu kra-

jach kontynentu europejskiego, zaś wpływy filozofii kontynentalnej sięgają dziś

również Oksfordu i wielu uniwersytetów amerykańskich.

W istocie ci, którzy posługują się określeniem „filozofia kontynentalna” ma-

ją na myśli filozofię, która wyrasta z pewnej części tradycji nowożytnej filozofii

europejskiej (głównie niemieckiej), na którą składają się dzieła Hegla, Marksa,

Nietzschego, Freuda, Husserla i Heideggera. Charakteryzuje ją pewien specyficzny

styl uprawiania filozofii manifestujący się zarówno w języku, jak i w doborze pro-

blemów. Filozofia ta przybiera postać różnych kierunków, takich jak:

poststrukturalizm, postmodernizm, dekonstrukcjonizm, feminizm, filozofia

dialogu. (Należy tu zauważyć, że określenie „postmodernizm” używane jest często

również w taki sposób, że obejmuje ono kilka spośród wymienionych tu

kierunków.)

„Zdaje mi się, iż w etyce, podobnie jak w innych naukach filozoficznych, trudno-

ści i różnice poglądów, z którymi spotykamy się, studiując historię tej nauki, mają głów-

nie jedną prostą bardzo przyczynę; wynikają one mianowicie z tego, iż uczeni próbują od

razu rozwiązywać zagadnienia, nie ustaliwszy uprzednio, jaka jest , biorąc dokładnie, treść

zagadnienia , które mają rozstrzygnąć. [...]W każdym razie filozofowie, biorąc ogólnie,

nie podejmują, zdaje się, prób w kierunku ścisłego ustalenia treści rozważanych zagad-

nień i - czy to na skutek tego, czy też dla innych powodów - wciąż czynią usiłowania, aby

wykazać, że można przez "tak" albo "nie" rozwiązać zagadnienia, na które żadna z tych

odpowiedzi nie jest słuszna z tej przyczyny, że zagadnienie, które usiłują rozwiązać, nie

Filozofię analityczną również charakteryzuje pewien łatwo rozpoznawalny

styl filozofowania, a kojarzenie jej z Wyspami Brytyjskimi tłumaczy się z tym, iż

jej początki umiejscawia się w Cambridge. Podobnie jak filozofia kontynentalna,

filozofia analityczna nie jest ściśle określoną szkołą filozoficzną ani jednolitym

kierunkiem filozoficznym. Jest raczej konglomeratem kilku szkół filozoficznych

oraz kilku filozofów „niezrzeszonych”.

Osobliwością stylu filozofowania charakterystycznego dla filozofii anali-

tycznej jest troska o intersubiektywną komunikowalność treści filozoficznych i lo-

gicznie poprawną argumentację na rzecz podtrzymywanych tez i stanowisk. Znaj-

duje to wyraz w następujących wypowiedziach jej wybitnych przedstawicieli:

jest jednym zagadnieniem, lecz składa się z wielu, z których każde innego wymaga roz-

wiązania.” 1

George Edward Moore,

„Często można spotkać się z utyskiwaniem na niejasny i zawiły sposób, w który

filozofowie niekiedy wyrażają swe myśli. [...] Wielu sądzi tedy, że czasem nawet jasno

myślący filozof, pragnący wyrazić swe myśli jak najjaśniej, przecież nie zdoła tego doko-

nać, gdyż nie pozwala mu na to zawiłość omawianych przezeń spraw i kwestii. [...] Nie

wiadomo jednak na czym opiera się zdanie, iż o pewnych sprawach i kwestiach filozo-

ficznych nie podobna jasno pisać. [...] Stąd rodzi się przypuszczenie, że niejasność stylu

niektórych filozofów nie jest nieuchronnym następstwem czynników tkwiących w przed-

miocie ich wywodów, lecz ma swe źródło w mętności i niejasności ich sposobu myślenia.

[...] Za takim poglądem przemawia niezmiernie ścisły związek zachodzący między myślą

a mową, związek tym ściślejszy, im bardziej abstrakcyjną myśl mowa wyraża.” 2

Kazimierz Twardowski

„Wydaje się, że używanie języka metaforycznego tam, gdzie poprawna odpowiedź

na pytanie jest niemożliwa, jest dla filozofów pokusą nie do przezwyciężenia. [...] Od po-

czątku dziejów filozofii spotykamy stale filozoficzne umysły zespolone z wyobraźnią po-

etycką. I gdy pyta filozof, odpowiada poeta. Dlatego studiując systemy filozoficzne nale-

ży raczej skupiać uwagę na stawianych pytaniach niż na odpowiedziach.” 3

Hans Reichenbach,

Wypowiedzi te wskazują na ogólną tendencję obowiązującą w filozofii ana-

litycznej, a ponieważ są to postulaty, które nie łatwo spełnić, ich realizacja — trze-

ba to przyznać — nie zawsze jest doskonała.

Narzędziem mającym zapewnić intersubiektywną komunikowalność wypo-

wiedzi i — w miarę możności — rozstrzygalność zagadnień filozoficznych ma być

analiza . Analizie poddaje się pojęcia, zagadnienia i twierdzenia, a ponieważ poję-

cia, zagadnienia i twierdzenia pojmowane są na ogół jako znaczenia wyrażeń języ-

kowych, w centrum uwagi staje język filozofii . Mówi się, że za sprawą filozofii

analitycznej dokonał się „zwrot lingwistyczny”. Znalazł on wyraz w szczególnym

zainteresowaniu filozofów nie tylko językiem samej filozofii, lecz również języ-

kiem jako takim, co przyczyniło się do rozwoju filozofii języka jako istotnej spe-

cjalności filozoficznej.

1 George Edward Moore, Zasady etyki (tłum. Czesław Znamierowski) Wydawnictwo Arct, Warszawa 1919, Przed-

mowa.

2 Kazimierz Twardowski, „O jasnym i niejasnym stylu filozoficznym”, w: Wybrane pisma filozoficzne , PWN, War-

szawa 1965, s. 346.

3 Hans Reichenbach, Powstanie filozofii naukowej , (tłum. Halina Krahelska), Książka i Wiedza, Warszawa 1960, s.

29.

W kwestii, jaki język byłby dla formułowania zagadnień filozoficznych naj-

bardziej odpowiedni, opinie są zróżnicowane. Zdaniem pewnych filozofów anali-

tycznych (G. E. Moore, J. L. Austin) ma to być język potoczny. Zdaniem innych,

język potoczny „przesłania myśl”, a obowiązująca w nim logika jest „ukryta”

(wczesny L. Wittgenstein), zatem język ten wymaga udoskonalenia, a ukrytą w nim

logikę należy wyrazić w sztucznym języku symbolicznym. Językiem idealnym,

który pozwoliłby właściwie sformułować i rozwiązać problemy filozoficzne powi-

nien być język logiki (B. Russell). Należy tu jednakże odnotować, iż w opinii pew-

nych filozofów analitycznych analiza znaczenia lub sposobu użycia wyrażeń, któ-

rymi posługują się filozofowie, wcale nie prowadzi do poprawnego formułowania

tradycyjnych zagadnień filozoficznych, lecz ujawnia, że są to zagadnienia pozorne

(L. Wittgenstein, R. Carnap), zaś niektóre z nich okazują się problemami dotyczą-

cymi języka, a nie — jak mniemano — rzeczywistości pozajęzykowej.

Spośród innych osobliwości filozofii analitycznej trzeba tu wskazać daleko

idącą specjalizację i zjawisko „krytycznej kontynuacji”. Produktem specjalizacji

jest mnogość szczegółowych dyscyplin filozoficznych. Można tu wymienić filozo-

fię języka, nauki, logiki, umysłu, percepcji, moralności, religii i wiele innych. Na-

tomiast wspomniana tu krytyczna kontynuacja polega na tym, iż w ramach po-

szczególnych szkół, w wyniku dyskusji wewnętrznej, dokonuje się ewolucja pole-

gająca na przechodzeniu od rozwiązań skrajnych i nadmiernie symplicystycznych

do bardziej realistycznych.

Powstanie filozofii analitycznej wiązane jest na ogół z osobami Bertranda

Russella i George’a Edwarda Moore’a, a ściślej z ich publikacjami z roku 1903.

Była to książka Russella The Principles of Mathematics („Zasady matematyki”) i

artykuł Moore’a The Refutation of Idealism („Odrzucenie idealizmu”). Jeśli zgo-

dzimy się z poglądem, że inicjatorami filozofii analitycznej byli Russell i Moore, to

Gottloba Fregego należy uznać jedynie za jej prekursora. Jest to rozwiązanie kon-

trowersyjne, bowiem wiele dokonań Fregego w dużym stopniu zdeterminowało

problematykę podejmowaną w filozofii analitycznej i stało się jej trwałym dzie-

dzictwem. Ponadto aż trzech prominentnych przedstawicieli filozofii analitycznej

(Wittgenstein, Carnap, Russell) miało osobisty bądź korespondencyjny kontakt z

osobą Fregego.

Na ponad stuletnie już dzieje filozofii analitycznej składają się losy trzech

szkół filozoficznych w mniejszym lub większym stopniu zinstytucjonalizowanych.

Najwcześniej ukonstytuowała się tzw. Szkoła Lwowsko-Warszawska . Jej założy-

cielem był Kazimierz Twardowski, a tworzyli ją jego uczniowie i uczniowie tych

uczniów. Jan Woleński, autor obszernej monografii Filozoficzna Szkoła Lwowsko-

Warszawska przyjmuje, jako datę jej narodzin, rok1895, w którym Twardowski

objął katedrę filozofii na Uniwersytecie Lwowskim. Jednakże pełną aktywność

szkoła ta — już jako lwowsko-warszawska — rozwinęła w latach międzywojen-

nych 1918 – 1939. Jej najwybitniejszymi reprezentantami byli — poza Twardow-

skim — Jan Łukasiewicz, Stanisław Leśniewski, Kazimierz Ajdukiewicz i Tadeusz

Kotarbiński. Szkołą najbardziej znaną, wpływową i aktywną (również organizacyj-

nie) było z pewnością tzw. Koło Wiedeńskie . Jego założycielem i wieloletnim kie-

rownikiem był profesor Uniwersytetu Wiedeńskiego Moritz Schlick. Koło Wiedeń-

skie nazwane tak w jego programowym manifeście zatytułowanym Wissenschaftli-

che Weltauffasung. Der Wiener Kreis („Naukowy pogląd na świat. Koło Wiedeń-

skie”) opublikowanym w roku 1929 działało w latach 1925 – 1938. Filozofię Koła

Wiedeńskiego określa się najczęściej mianem neopozytywizmu bądź — co wydaje

się bardziej trafne — logicznego empiryzmu.

Po aneksji Austrii przez Trzecią Rzeszę członkowie Koła Wiedeńskiego roz-

proszyli się po świecie. Ci, którzy znaleźli się w Stanach Zjednoczonych, zaszcze-

pili filozofię analityczną na gruncie amerykańskim, gdzie zderzyła się ona z rodzi-

mą tradycją pragmatyzmu. W wyniku tego zderzenia powstała nowa formacja

określana często mianem neopragmatyzmu , chociaż jej związki z pragmatyzmem

Williama Jamesa i Johna Deweya są dość luźne. Formację tę reprezentują takie in-

dywidualności jak Willard Van Orman Quine, Wilfrid Sellars, Hilary Putnam, Do-

nald Davidson. Z uwagi na to, że zakwestionowali oni pewne założenia charaktery-

styczne dla Koła Wiedeńskiego jako „dogmaty”, nazywa się ich często „postpozy-

tywistami” a nawet filozofami „postanalitycznymi”. To drugie określenie jest my-

lące, gdyż wynika z dość pospolitego utożsamiania całej filozofii analitycznej z

logicznym empiryzmem Koła Wiedeńskiego. Wymienieni powyżej filozofowie

amerykańscy w znacznym stopniu wpłynęli na oblicze filozofii analitycznej po-

cząwszy od lat pięćdziesiątych XX wieku przez wywołanie ożywionej dyskusji nad

podjętymi przez nich problemami. Należą oni do autorów od lat najczęściej cyto-

wanych.

Za swoistą odmianę filozofii analitycznej, uchodzi tzw. oksfordzka filozofia

lingwistyczna zwana również „filozofią języka potocznego”. Ma ona charakter

szkoły filozoficznej, która ukształtowała się w latach pięćdziesiątych XX w. Jest

kwestią sporną, w jakiej mierze stało się to pod wpływem późnych poglądów Lu-

dwiga Wittgensteina. Jej reprezentantów łączy przekonanie o prymacie języka po-

tocznego (naturalnego) nad sztucznymi językami specjalistycznymi, a zwłaszcza

sformalizowanym językiem logiki.

Zarówno Szkoła Lwowsko-Warszawska jak i oksfordzka filozofia lingwi-

styczna nie były szkołami doktrynalnie jednorodnymi. W obu przypadkach niewie-

le da się wskazać założeń i tez powszechnie akceptowanych. O pewnej jednorod-

ności doktrynalnej można mówić jedynie w przypadku Koła Wiedeńskiego, cho-

ciaż również i tutaj polega ona głównie na podejmowanych wspólnie zagadnie-

niach, a nie na proponowanych ich rozwiązaniach.

Po drugiej wojnie światowej terytorialny zasięg filozofii analitycznej znacz-

nie się rozszerzył. Ośrodki, w których uprawia się tę filozofię, pojawiły się w wielu

krajach europejskich (Finlandia, Polska, Szwecja), a także w Australii i Nowej Ze-

landii. Jednakże jej centrum stanowią po dziś dzień Stany Zjednoczone. Kondycję

filozofii analitycznej w Stanach Zjednoczonych analizował w latach dziewięćdzie-

siątych XX w. Nicholas Rescher. 4 Ustalił on, że dominuje ona w 175 czasopi-

smach, w których publikuje się cztery tysiące artykułów rocznie. Jako kryteria

przynależności do filozofii analitycznej przyjął on kryteria następujące: (1) prowa-

dzenie badań w zakresie kwestii szczegółowych posługując się logiczno-

lingwistycznymi metodami analizy, (2) poszukiwanie możliwości wykorzystania

logiki i semantyki logicznej do wydobycia filozoficznego ekstraktu z nauki i wie-

dzy potocznej. Są to jednakże kryteria, które nie dają się zastosować do całej filo-

zofii analitycznej w sposób ścisły, zwłaszcza w jej aktualnej postaci. Można przy-

jąć, że charakteryzują one „typ idealny” filozofa analitycznego, od którego po-

szczególne egzemplarze mniej lub bardziej odbiegają. Richard Rorty, najczęściej

cytowany filozof amerykański będący w przeszłości filozofem analitycznym, a na-

stępnie twórcą amerykańskiej odmiany „filozofii kontynentalnej” zauważył, że

współcześnie „różnice między filozofią analityczną a innymi jej odmianami są

względnie nieistotne — to raczej sprawa stylu i tradycji niż różnica «metody» lub

zasad naczelnych”. Jest w tym sporo racji, zważywszy, iż w ostatnich latach grani-

ce między filozofią analityczną a filozofią kontynentalną z lekka się zacierają.

Dzieje się tak głównie za sprawą Ludwiga Wittgensteina, który z biegiem czasu

stał się wspólnym dziedzictwem tych dwóch przeciwstawnych nurtów filozofii

współczesnej.

Lektura zalecana:

Alfred J. Ayer, Filozofia w XX wieku , (tłum. Tadeusz Baszniak), Wydawnic-

two Naukowe PWN, Warszawa 1997,rozdziały II, IV, V,IX.

Peter F. Strawson, Analiza i metafizyka. Wstęp do filozofii, (tłum. Adam

Grobler), Wydawnictwo ZNAK, Kraków 1994, rozdział pierwszy.

Jan Woleński, „Kierunki i metody filozofii analitycznej”, w: Jerzy Perza-

nowski (red.) Jak filozofować? , PWN, Warszawa 1989.

Tadeusz Szubka, „Filozofia analityczna” w: J. Herbut (red), Leksykon Filozo-

fii klasycznej , Wydawnictwo KUL, Lublin 1997.

Józef Maria Bocheński, „O filozofii analitycznej” w: Logika i filozofia ,

PWN, Warszawa: 1993.

4 Nicholas Rescher, „American Philosophy Today”, w: The Review of Metaphisics , 3(1993).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: