Czy zmierzch filozofii analitycznej Tadeusz Szubka dostęp 10 06 2012.pdf

Diametros nr 6 (grudzie 2005): 94 – 108

Czy zmierzch filozofii analitycznej?*

Tadeusz Szubka

Trudno raczej oczekiwa , by koniec stulecia lub nawet tysi clecia przyniósł nagł

zmian w pr dach i nurtach minionego okresu. Odnosi si to równie do filozofii i

dlatego płonne były oczekiwania, e wraz z pocz tkiem nowego stulecia i

zarazem tysi clecia pojawi si nagle nowe kierunki filozoficzne, a wielcy

my liciele czy animatorzy ycia intelektualnego na miar Edmunda Husserla,

Bertranda Russella czy Kazimierza Twardowskiego dokonaj rewolucji w filozofii.

Okazuje si , e w tej dziedzinie tych kilka lat nowego wieku niczym szczególnym

nie ró niło si od ko cowych lat minionego wieku. Z drugiej jednak strony

wydaje si , e w filozofii, po kilku czy nawet kilkunastu dekadach kontynuowania

i rozwijania przyj tych paradygmatów badawczych, potrzebne s daleko id ce

zmiany. Inaczej bowiem filozofia przerodzi si w mało inspiruj ce powtarzanie i

stosowanie tych samych rozwi za . Uwa am, e tego rodzaju zmiany s równie

potrzebne na terenie filozofii analitycznej.

O rozumieniu i rozwoju filozofii analitycznej

Dobrze znane s trudno ci z odpowiednio zwi złym i tre ciwym okre leniem

filozofii analitycznej, które oddawałyby sprawiedliwo rozmaitym sposobom

u ycia tej u ytecznej i pojemnej kategorii. Trudno ci te sugeruj , aby poprzesta

na takich oto historyczno-geograficznych okre leniach tej filozofii. Filozofia

analityczna to kierunek filozofii współczesnej, obejmuj cy m.in. nast puj ce

formacje: „filozofi zdrowego rozs dku George’a E. Moore’a, atomizm logiczny

(Bertrand Russell, pierwsza filozofia Wittgensteina), empiryzm logiczny, szkoł

lwowsko-warszawsk , drug filozofi Wittgensteina, oksfordzk filozofi j zyka

* Artykuł ten (b d cy zestawieniem fragmentów przygotowywanej do druku ksi ki Filozofia

analityczna: koncepcje, metody, ograniczenia ) stanowił wprowadzenie do debaty Czy zmierzch filozofii

analitycznej? , która odbyła si na forum ICF Diametros w dniach 18 – 20 listopada 2005.

Nawi zuj ce do niego głosy innych dyskutantów wraz z odpowiedzi prof. Szubki zamieszczamy

w dziale Dyskusje (przyp. red.).

Tadeusz Szubka Czy zmierzch filozofii analitycznej?

potocznego oraz filozofi formaln ” 2 . Według innego okre lenia filozofia

analityczna „została zapocz tkowana dziełami Fregego, Russella, Moore’a i

Wittgensteina, a obejmuje ponadto logiczny empiryzm Koła Wiede skiego,

angielsk filozofi j zyka potocznego okresu powojennego, główny nurt filozofii

ameryka skiej ostatnich dekad, a tak e powi zane z nimi ruchy na wiecie i to, co

z nich wyrosło” 3 . Mo na te powiedzie , chc c bardziej wypełni te ramy, e

filozofia analityczna to zró nicowany pod wzgl dem metodologicznym i

tre ciowym nurt filozofii współczesnej, którego prekursorami byli m.in. G. Frege i

– cz ciowo – F. Brentano, zapocz tkowany w Wielkiej Brytanii na pocz tku XX

w. (G. E. Moore, B. Russell, pó niej L. Wittgenstein), mniej lub bardziej równolegle

rozwijany na kontynencie europejskim przez Koło Wiede skie (M. Schlick, R.

Carnap, O. Neurath) oraz polsk szkoł lwowsko-warszawsk (m.in. K.

Twardowski, S. Le niewski, J. Łukasiewicz, A. Tarski, K. Ajdukiewicz); w drugiej

połowie XX w. twórczo uprawiany głównie w Stanach Zjednoczonych (W. V.

Quine, W. Sellars, D. Davidson, S. A. Kripke, D. Lewis i H. Putnam), w Wielkiej

Brytanii kontynuowany przez uczniów Wittgensteina, oksfordzk filozofi j zyka

potocznego (G. Ryle, J. L. Austin, H. P. Grice, P. F. Strawson) oraz M. Dummetta i

C. Wrighta; rozwijany tak e intensywnie w krajach skandynawskich (G. H. von

Wright, J. Hintikka) oraz w Australii i Nowej Zelandii (J. Anderson, J. J. C. Smart,

D. M. Armstrong, F. Jackson).

Z chronologicznego punktu widzenia w tak rozumianej filozofii analitycz-

nej mo na wyró ni trzy okresy rozwojowe, które s explicite wymieniane lub

implicite sugerowane przez rozmaite nowsze opracowania dotycz ce tego nurtu

filozofii współczesnej. Pierwszy znany jest powszechnie jako okres wczesnej filozofii

analitycznej . Obejmuje on w przybli eniu pierwsze trzydziestolecie XX w., a dla

tych, którzy do współczesnej filozofii analitycznej zaliczaj równie jej europejskie

antycypacje z ko ca XIX w., b dzie to w przybli eniu okres 1880–1930 4 . Cieszy si

2 Wole ski [1989] s. 31.

3 Sluga [1997] s. 17.

4 Zob. np. Reck [2002] s. IX i Lindberg [2001] s. 61–146. W podanych ramach czasowych mieszcz

si pocz tki Koła Wiede skiego i pozytywizmu logicznego, lecz nie lata najwi kszego wpływu tej

Tadeusz Szubka Czy zmierzch filozofii analitycznej?

on obecnie du ym zainteresowaniem historyków filozofii współczesnej 5 .

Powodem takiego stanu rzeczy jest nie tylko to, e kształtowały si wówczas idee i

koncepcje, które miały zmieni charakter i bieg filozofii współczesnej. Jest tak

równie dlatego, jak wyja nia redaktor jednej z wa niejszych prac zbiorowych

po wi conych wczesnej filozofii analitycznej, e dopiero na pocz tku XXI wieku

uzyskali my w ko cu wystarczaj cy dystans historyczny, aby na nowo spojrze na

ten okres. W konsekwencji, nie traktujemy ju jego wybitnych postaci – m.in.

Fregego, Moore’a, Russella, Wittgensteina i Carnapa – dokładnie tak samo jak

my licieli nam współczesnych. Stajemy si natomiast coraz bardziej wiadomi

tego, e ich zainteresowania i koncepcje zostały ukształtowane przez ich czas, w

sposób, który musimy jeszcze lepiej zrozumie 6 .

Drugi etap rozwoju filozofii analitycznej obejmuje dekady najwi kszej

doktrynalnej wyrazisto ci filozofii analitycznej i lata jej coraz bardziej rosn cych

wpływów. Mo na nazwa go centralnym okresem filozofii analitycznej 7 .Obejmuje on

m.in. pozytywizm logiczny w dojrzałej postaci oraz filozofi j zyka potocznego,

zarówno t rodem z Cambridge (druga filozofia Wittgensteina, pó niejsze

publikacje Johna Wisdoma), jak i t z Oxfordu (Ryle, Austin, a tak e – cz ciowo –

Grice i Strawson). Dzieje tego okresu rozwoju filozofii analitycznej nie s jeszcze

zbyt dobrze opracowane. Przywoływane s obecnie jedynie te koncepcje powstałe

w tych latach, które z takich czy innych wzgl dów s kontynuowane lub

krytykowane. W rezultacie dorobek niektórych filozofów, np. Ryle’a czy Wisdoma

jest obecnie w du ej mierze ignorowany i zapomniany.

Gdzie w połowie lub pod koniec lat sze dziesi tych okres centralny

filozofii analitycznej przechodzi w co , co nale ałoby chyba okre li mianem

odmiany filozofii analitycznej. Z tego powodu dzieje pozytywizmu logicznego zaliczane s cz sto

do drugiego okresu rozwojowego filozofii analitycznej.

5 O czym wiadczy chocia by pojawienie si nowego towarzystwa filozoficznego o nazwie History

of Early Analytic Philosophy Society (HEAPS).

6 Reck [2002] s. IX.

7 Proponuje tak Searle, który pisze, e mo na wyodr bni w filozofii analitycznej jej centralny

okres, „obejmuj cy w przybli eniu faz logicznego pozytywizmu, bezpo rednio poprzedzaj c

wojn 1939–1945 i powojenn faz analizy lingwistycznej” (Searle [1996] s. 2, w tłumaczeniu

polskim – s. 177).

Tadeusz Szubka Czy zmierzch filozofii analitycznej?

pó nej filozofii analitycznej . Ruch analityczny, który nigdy nie stanowił monolitu,

staje si w tym okresie jeszcze bardziej zró nicowany. Natomiast działaj cy w tym

okresie filozofowie ch tniej ni swoi poprzednicy nawi zuj do osi gni lub

niepowodze swoich poprzedników. Staraj si te nada filozofii analitycznej

bardziej systematyczn posta ni to miało miejsce w poprzednich fazach

rozwojowych tej filozofii. Rzecz jasna, okre lenie tego okresu jako pó nej filozofii

analitycznej b dzie zasadne tylko przy zało eniu, e dzieje filozofii analitycznej

powoli dobiegaj kresu i e wcze niej lub pó niej w filozofii XXI wieku pojawi

si kierunki, które zajm miejsce nurtów filozoficznych poprzedniego stulecia.

O potrzebie transformacji filozofii analitycznej

Jednym z głównych motywów prowadz cych do ukształtowania si dwudziesto-

wiecznej filozofii analitycznej była kolejna próba u ci lenia filozofii i zbli enia jej

do wiedzy typowo naukowej. Wi zało si to z d eniem do znalezienia

efektywnego i racjonalnego sposobu rozstrzygni cia przynajmniej niektórych

wielowiekowych dysput filozoficznych. Nie dziwi zatem, e filozofowie

analityczni ch tnie wyst powali pod sztandarem filozofii naukowej. W najbardziej

wyrazisty sposób czynili to przedstawiciele pozytywizmu logicznego, lecz w tej

retoryce daleko w tyle nie pozostawali za nimi np. reprezentanci szkoły lwowsko-

warszawskiej, szkoły analitycznej z Cambridge (w szczególno ci Russell) czy

filozofowie analityczni z Australii. Ta analityczna próba u ci lenia filozofii cz sto

prowadziła do scjentyzmu, z którym z kolei wi zał si ahistoryzm i naturalizm.

Scjentyzm jest stanowiskiem, które mo na rozumie na wiele sposobów. Na

szcz cie nie ma tu konieczno ci wymieniania i opisywania tych ró nych interpre-

tacji i odmian scjentyzmu, a tak e ich oceny. Przedmiotem mojego zaintereso-

wania jest bowiem jedynie scjentyzm metafilozoficzny, czyli scjentyzm jako

stanowisko w sprawie ogólnego charakteru i natury filozofii. Mówi c najkrócej

jest to pogl d, który „skłania si do upodobnienia filozofii pod wzgl dem celów,

albo przynajmniej sposobów funkcjonowania, do nauk cisłych” 8 . W ród

8 Williams [2000] s. 479. Warto doda , e Bernard Williams okre la go nie tyle jako okre lony

pogl d, lecz b d c prze wiadczony o jego nietrafno ci, jako swoistego rodzaju „nieporozumienie”

Tadeusz Szubka Czy zmierzch filozofii analitycznej?

dwudziestowiecznych filozofów analitycznych zdecydowanym zwolennikiem tak

pojmowanego scjentyzmu był Quine. Okre lał on go jednak mianem naturalizmu,

co z uwagi na wiele innych znacze tego terminu mo e by niekiedy myl ce.

Upodobnianie czy zbli anie filozofii do nauki mo e si dokonywa na co

najmniej trzech płaszczyznach. Odpowiednio do tego mo na mówi o trzech

przejawach czy nawet odmianach scjentyzmu metafilozoficznego.

Po pierwsze, jest to scjentyzm dotycz cy sposobu prowadzenia dyskursu

filozoficznego i pisania tekstów filozoficznych. Williams okre la taki scjentyzm

mianem stylistycznego i w dowcipny sposób, na przykładzie rozpowszechnionego

manieryzmu w filozofii umysłu, argumentuje, e bynajmniej nie prowadzi on do

wprowadzania wy szego stopnia cisło ci do dyskursu filozoficznego.

Jest wprost przeciwnie: poniewa scjentystyczna filozofia umysłu nie mo e wcieli

w ycie rygorów, które w pierwszym rz dzie wła ciwe s dla neurofizjologii, dla

procedur eksperymentalnych, to prace filozofów w tym stylu faktycznie b d

najprawdopodobniej przypomina inny dobrze znany fenomen kultury naukowej,

jakim s dywagacje naukowców, kiedy nie pełni swoich obowi zków, czyli

niedbałe, ogólnikowe uwagi wygłaszane niekiedy przez naukowców w trakcie

swobodnych pogadanek. S one cz sto bardzo interesuj ce, lecz jest tak dlatego, e

s to uwagi naukowców, którzy nie zajmuj si akurat tym, co zwykle robi . Nie

ma specjalnego powodu, aby oczekiwa takiego samego zainteresowania

uwagami filozofów, którzy bynajmniej nie zafundowali sobie urlopu od swojej

normalnej pracy, lecz których jedynym zaj ciem jest wygłaszanie takich uwag 9 .

Williams nie podaje konkretnych przykładów owych uwag, w które obfituj

popularne pogadanki naukowców i które staraj si na ladowa przedstawiciele

filozofii umysłu. Łatwo jednak domy li si , e w pierwszym przypadku chodzi o

ogólnikowe stwierdzenia, e np. podstaw wiata jest energia lub e wszech wiat

ma natur matematyczn . Natomiast w drugim przypadku b d to np. ogólne

zasady dotycz ce zamkni cia lub domkni cia przyczynowego dziedziny fizycznej,

(ibid., s. 479). W moich wywodach staram si unika takiego przes dzania sprawy z góry,

aczkolwiek pod wieloma wzgl dami w pełni zgadzam si z ustaleniami Williamsa.

9 Ibid., s. 479–480.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: