creatio ex nihilo-Platon.pdf

(157 KB) Pobierz
Powszechna Encyklopedia Filozofii (wersja dla WWW)
• Pozafilozoficzneteorie„creatioexnihilo”
• Etapyformowaniafilozoficznejteorii„creatioexnihilo”
– Stwarzaniejakorodzenieiporz¡dkowanie
– StwarzaniejakoaktualizacjamocyStwórcy
• redniowiecznesformułowaniateorii„creatioexnihilo”
• Sformułowanieiuzasadnieniefilozoficznejteoriikreacjonizmu
– Tomaszowykontekstodkryciaprawdystworzenia
– Kontekstuzasadnieniateorii„c.exnihilo”
• Czymjeststwarzanie
– Stwarzaniejakowprowadzenieczego±dobytu
– Stwarzaniejakokonstytuowaniewrazzbytempierwszychrealnychre-
lacjibytowych
• Konsekwencjepoznawczeteorii„creatioexnihilo”
CREATIOEXNIHILO ( stworzeniezniczego )—filozoficznateoriagłosz¡ca,
»e±wiatniepowstałzwcze±niejistniej¡cegosubstratu(np.jakiego±rodzaju
materii,energii,ideilubchaosu),leczzostałpowołanydoistnieniawcało±ci
(awi¦cwrazzmateri¡)przezStwórc¦.
Filozoficznateoria„c.exnihilo”mo»ewyst¦powa¢:wformiemaksymali-
stycznej(klasycznej),głosz¡cejzale»no±¢wistnieniuwszystkiego,cojestw±wie-
cie,odStwórcy(TomaszzAkwinu,E.L.Mascall,A.D.Sertillanges,É.Gilson,
M.A.Kr¡pieciin.);minimalistycznej,wskazuj¡cejnabezpo±redni¡zale»no±¢od
Stwórcytylkoniektórychbytów,np.duszyludzkiej(±w.Augustyn,Awicenna,
W.Tempel,K.Kłósak,T.Wojciechowskiiin.);ewolucjonistycznej,zgodniezktó-
r¡przyjmujesi¦pocz¡tkow¡interwencj¦Stwórcy(wró»nejpostaci),anast¦pnie,
jakoprzyczynyzró»nicowaniarzeczy,wskazujesi¦ró»negorodzajuprzyczyny
wtóre,dzi¦kiktórymdalszyrozwój±wiataijegokształtowanieprzebiegaauto-
nomicznie(H.Spencer,T.H.Huxley,H.Bergson,P.TeilharddeChardin,N.A.
Whitehead).
Klasycznainterpretacja„c.exnihilo”jestinterpretacj¡±ci±lefilozoficzn¡
istanowipodstawoweinstrumentariumwyja±nianiafilozoficznego;interpreta-
cjeminimalistycznaiewolucjonistyczna,zewzgl¦dunametodologiczn¡zale»-
no±¢odnaukprzyrodniczo-kosmologicznych,s¡podstaw¡uformowaniasi¦tzw.
semifilozoficznychteoriiwyja±niania,któredotycz¡bardziejprzemian,ni»po-
wstawania±wiata.Teoriete,cho¢s¡szerokopropagowanewliteraturzefilozo-
ficznej,azwł.przyrodniczo-kosmologicznej,niewchodz¡wzakresmetafizycz-
nejteorii„c.exnihilo”.
Termincreatio—„stworzenie”(gr.kt • sic[ktisis],g ‘ nesic[génesis],po • hsic
[póiesis])wswympodstawowymfilozoficznymznaczeniuwskazujem.in.na:
akttwórczegodziałaniaospecyficznejmocy(gr.kt • zein[ktídzein]);czynno±¢
formowaniaczego±itworzenia;aktdziałaniazapocz¡tkowuj¡cyiprzyczynuj¡cy
co±nowego;aktwyprowadzaj¡cydoistnieniacało±¢bytuzniczego(c.ex
nihilo).Słowo„stworzenie”jestjednymztych,którenale»¡douniwersalnych
terminówreligiiifilozofii;odpocz¡tkunarodzinfilozofiitermintenwyst¦puje
wjejj¦zyku.
Teoria„stworzeniazniczego”(c.exnihilo),głosz¡capowołaniedoistnienia
±wiataosóbirzeczyzniczego(exnihilo),byłasłabozaznaczonawinterpre-
creatioexnihilo PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 1
tacjachfilozofówstaro»ytnychiwczesno±redniowiecznych.Wynikałotozobo-
wi¡zywalno±cizasady,»ezniczegoniepowstajenic(exnihilonihilfit),orazpo-
wszechnegoprzekonania,b¦d¡cegoswoistymapriorifilozoficznym,oodwiecz-
nymistnieniu±wiata.Okrycieiwyodr¦bnienieprzyczynysprawczejstwórczej
jakoostatecznejprzyczynyistnienia±wiata,conast¡piłodopierowXIIIw.,dało
podstaw¦dosformułowaniafilozoficznejteorii„c.exnihilo”iotwarłodrog¦do
prawdziwo±ciowychwyja±nie«natereniefilozofii.
Pozafilozoficzneteorie„creatioexnihilo”. Odfilozoficznejteorii„c.ex
nihilo”nale»yodró»ni¢teorieprzyrodniczo-kosmologiczne,szerokorozpo-
wszechnionewewspółczesnymprzyrodoznawstwieikosmologii,niekiedybł¦d-
nietraktowanejakoteorie±ci±lefilozoficzne(metafizyczne).Filozoficznateoria
„c.exnihilo”wskazujenaostateczn¡ipowszechn¡przyczyn¦istnienia±wiata
osób,zwierz¡t,ro±linirzeczy,czylitak¡przyczyn¦,którajestracj¡istnienia
ka»degobytuicałego±wiata,natomiastteorieprzyrodniczo-kosmologiczne,ze
wzgl¦dunaograniczeniawynikaj¡cezmetod,którymisi¦posługuj¡,wskazu-
j¡wył¡cznienabli»szeicz¡stkoweprzyczynyistnieniebytów,awi¦cniena
ostateczneipowszechne.Ztejracjiwwyja±nianiupowstawaniabytówograni-
czaj¡si¦doukazanianajbli»szychprzyczynichpowstawaniaorazcz¡stkowych
etapówichrozwoju.Zewzgl¦dunastosowan¡wnichmetod¦,wyprowadzane
przezniewnioskiorazformułowanetwierdzenia,maj¡zasi¦gfragmentaryczny
(dotycz¡jakiego±fragmentu±wiata,np.materialnego),awypowiadanetwier-
dzeniaprzybieraj¡form¦hipotez.
Stawianiepyta«oostateczn¡przyczyn¦istnienia±wiataiposzukiwanie
nanieodpowiedzijestdomen¡metafizyki,nienaukprzyrodniczo-kosmolo-
gicznych.Wynikatozkompetencjimetodologicznychmetafizyki.Kosmogonie
filozoficzneorazprzyrodniczeniemog¡zesob¡konkurowa¢,gdy»ichzasi¦g
ikompetencjes¡ró»ne.Celemnaukprzyrodniczo-kosmologicznychjestdawa-
nieodpowiedzinapytanieoto,jakrzeczypowstaj¡,jakrozwijaj¡si¦idzi¦ki
czemu,jakoistniej¡ce,działaj¡.Pytaniemza±metafizykijestpytaniedzi¦kicze-
mu(di¤t • [diátí])ostatecznierzeczyistniej¡;dlaczegodziałaj¡idojakiegocelu
ostateczniezd¡»aj¡?S¡topytaniaopowszechn¡(czylidotycz¡c¡wszystkiego,
cojest)przyczyn¦istnieniacałego±wiata.
Etapyformowaniafilozoficznejteorii„creatioexnihilo”. Filozoficznateo-
ria„c.exnihilo”wyrosłazcałegokonteksturozumieniaistnienia±wiataosób
irzeczy,ijestzwornikiemracjonalnegowyja±nianiaistniej¡cejrzeczywisto±ci.
Ztejracjiteoriatajestwł¡czonawcało±ciowyobraz±wiatai±ci±lezwi¡zana
zkoncepcj¡bytuwogóle,akoncepcj¡Absolutuwszczególno±ci.Fakttenpo-
zwalazrozumie¢,dlaczegowielufilozofów,zarównostaro»ytnych,jaki±rednio-
wiecznych,nowo»ytnychiwspółczesnych,mimo»eprzyjmowałokonieczno±¢
istnieniaAbsolutu,tojednakodrzucałoteori¦wyja±nianiapowstania±wiata
przezodwołaniesi¦do„c.exnihilo”.Przyczynatkwiławtym,»ewfilozoficz-
nejinterpretacjirzeczywisto±ciupowszechniłosi¦przekonanieoodwiecznym
istnieniu±wiata.Podstaw¡tegoprzekonaniabyłoprzyj¦ciepogl¡duopreeg-
zystencjijakiego±(pra)elementu±wiata,jaki±wiatajakocało±ci.Samproces
powstawaniapojmowanoza±jakoporz¡dkowanie,oddzielanielubtworzenie.
Filozoficznateoria„c.exnihilo”zostałasformułowanaexpliciteiuzasadnio-
nadopierowXIIIw.przezTomaszazAkwinuwzwi¡zkuzodkryciemprawdy
creatioexnihilo PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 2
oprzygodnym(niekoniecznym)istnieniu±wiataosóbirzeczy,zewzgl¦duna
odkrycienieto»samo±ciwbyciejegoistotyiistnienia.Nieoznaczatojednak,»e
wcze±niejnatereniefilozofiiniepojawiłasi¦jaka±formanaukiostworzeniu(jak
np.wIw.przedChr.teoriaFilonazAleksandrii).Byłytojednakteorieteologicz-
ne,przeniesionenaterenfilozofii.Pojawiłysi¦onewformiedeklaratywnej,bez
wykazaniajakichkolwiekpodstawmetafizycznych.Tomaszowateoriakreacjoni-
zmuukazujenietylkoostatecznepodstawyistnienia,racjonalno±ciicelowo±ci
±wiata,leczrównie»podajeichfilozoficzne(metafizyczne)uzasadnienie.
Filozoficznateoriakreacjonizmuzostałajednakwyrugowanaze±wiado-
mo±cifilozofówiprzyrodników.Zepchni¦toj¡doteologii,jakoniedost¦pn¡
dlarozumuludzkiegoiprzeniesionowdziedzin¦wiary.Fakttennajlepiejpo-
twierdzaj¡słowaM.Lutra,któryw ThesenzurPromotiondisput.vonP.Hegemon
(1545) (WeimarerAusgabe39/2,340)napisał:„articulusdecreationererumex
nihilodiciliorestcredituquamarticulusdeincarnatione”(„prawdaostwo-
rzeniurzeczyzniczegojesttrudniejszadowierzeniani»prawdaowcieleniu”),
atak»ewypowiedzitychfilozofów,którzyprzyj¦cieteoriikreacjonizmunate-
reniefilozofiiuwa»aj¡zaprzejawfilozoficznejdesperacjilubpodstawowybł¡d
(Grundirrtum)metafizyki(Fichte).
Stwarzaniejakorodzenieiporz¡dkowanie.Powstawanie
±wiatamitygr.,wielorakopowi¡zanezdalekowschodnimilegendami,ukazuj¡
jakoproces„oddzieleniawodyodstałegol¡du”,„dniaodnocy”,„porz¡dku
odchaosu”itd.Badaczetychmitówzauwa»aj¡,»eniewyst¦puj¡wnichsłowa
„stworzenie”(kt • sic[ktisis])czy„stwórca”(kt • sthc[ktistes]),leczraczejsłowa
„tworzenie”,„twórca”(po • hsic,poie Ÿ n[póiesis,poiéin]).Termin„stworzenie”
(kt • sic)pojawisi¦znaczniepó¹niej.
W±ródstaro»ytnychHezjodjestjednymzpierwszych,któryu»yłsłowa
g • gnesjai[gígnesthai](rodzenie),naokre±leniesposobupowstawania±wiata,
którezdajesi¦sugerowa¢stworzenie„exnihilo”.Uwa»ałon,»ewpierwzostał
zrodzonychaos(q � ocg ‘ neto[chaosgéneto], Theogonia ,116),apó¹niejwszystko
inne;rodzenie(g ‘ nesic[génesis])jestczym±najbardziejpierwotnym,jestprzed
±wiatemiprzedbogami.
Presokratycymówiliorodzeniu-powstawaniu(g ‘ nesic)wszelkichistniej¡-
cychrzeczyiichgini¦ciu(przemijaniu),comogłobysugerowa¢przyj¦cie„c.
exnihilo”.Intuicj¦t¦rozwijaj¡wypowiedzistaro»ytnychprzyrodników,w±ród
którychdominujeprzekonanieoodwiecznymistnieniu±wiata.Heraklitjesttym
filozofem,którywyra¹nieodrzuciłmo»liwo±¢utworzenia(poie Ÿ n[poiéin])±wia-
ta„exnihilo”przezktórego±zbogówczyludzi,itwierdził,»eprawdziwy±wiat
Logosubyłzawsze,izawszeb¦dzie,cho¢zmienne,jakrzeka,s¡jegopostacie
iformy(Diels-Kranz22B30).
Przekonanieoodwiecznymistnieniu±wiataParmenidesuj¡łwzasad¦„ex
nihilonihilfit”(„zniebytuniepowstajebyt”),którastaniesi¦„zasad¡wszelkich
zasad”stosowanychprzywyja±nianiupowstawaniarzeczy(tam»e,28B8,7–10).
Odtegoczasuwszelkiegorodzajupowstawaniebytówb¦dzierozumianejako
czynno±¢składnia(compositio)lubrozkładania(corruptio).Podej±cietakiebyło
typowedlaatomistówistaro»ytnychprzyrodników,którzypowstawanierzeczy
traktowalijakoprocesnieustannegorozpaduczego±jednegonawielecz¦±cilub
składaniezwieluczego±jednego(tam»e,31B12).
creatioexnihilo PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 3
Platon( Tim. ,27A,28A—C,29A—C)wzbogaciłfilozoficzn¡interpretacj¦
powstawania±wiata(to§k “ smoug ‘ nesic[toukósmougénesis])przezwprowa-
dzeniebudowniczego(dhmiourg “ c[demiourgós])—twórcyiojca(poiht“cka›
pat ’ r[poietéskaipatér])±wiata,którywszystkotworzy(dedhmio – rgetai[dede-
mioúrgetai])napodstawieodwiecznegoprawzoru(par � deigma[parádeigma]).
Abywyja±ni¢powstanierzeczy,Arystotelessformułowałteori¦aktuimo»-
no±ci:powstawanietoprzej±ciezmo»no±cidoaktu.Wprocesietymbior¡
udział:wieczneiniezniszczalneniebo,odwieczna( ˆ g ‘ nhtoc[agénetos])inie-
zniszczalnamateriaorazNieporuszonyPoruszyciel.Wswoj¡kosmogoni¦Ary-
stoteleswł¡czyłplato«skipierwowzór±wiata(par � deigma[parádeigma])oraz
hylozoistówmateri¦,maj¡c¡»yciewmo»no±ci.WskazałnaNieporuszonegoPo-
ruszycielajakonazewn¦trzn¡(transcendentn¡)wstosunkudo±wiataprzyczy-
n¦-motywpowstawaniaizmian;jestonprzyczyn¡celow¡,którajestostateczn¡
racj¡ruchu( Decaelo ,273a—283b; Phys. ,192a27n.).Procespowstawaniarze-
czyiichrozpadu(generatioetcorruptio)dotyczytegowszystkiego,coznajduje
si¦w±wieciepodksi¦»ycowym.
Wwyja±nianiutajemnicypowstawania±wiataArystoteleswyszedłpoza
ten±wiatiwskazałnaczynniktranscendentny—PierwszyMotor.Wfilozofii
staro»ytnejbyłtowyj¡tekgodnyodnotowania,którypozwoliłprzełama¢
schematwyja±nianiaimmanentnego,typowydlastaro»ytnychprzyrodników,
iskierowa¢my±lenienaposzukiwanieprzyczynzewn¦trznych.Dzi¦kitemu
Arystotelesowateoriaczterechprzyczynzostałaostatecznieprzyj¦tajakoteoria
wszechstronniewyja±niaj¡capowstawanierzeczy.
Wrazzestoikamipojawiłasi¦naukaowiecznych„l “ goispermatiko • ”
[lógoispermatikói],któres¡obdarzoneniezniszczaln¡,niewyczerpywaln¡sił¡
imo»no±ci¡;onite»ugruntowaliistniej¡ceju»przekonanieoodwieczno±ci
±wiata.Lukrecjuszwsposóbzdecydowanydowodził,»ebogowieniestworzyli
natury,leczpotrzebuj¡jejjakoprawzorudlastwarzaniarzeczy(„exemplum
porrogignundisrebus”, Dererumnatura ,V181–186).
W±ródfilozofówstaro»ytnychpanowałoniepodzielnieprzekonanieood-
wiecznymistnieniu±wiataorazomocachisiłachtwórczychtkwi¡cychwpre-
egzystuj¡cychelementach.Samprocespowstawaniarzeczysprowadzanodo
porz¡dkowaniaiskładaniapraelementówlubaktualizowaniaichmo»no±ci(po-
tencjalno±ci).Teoriakreacjonizmujestnieprzystaj¡cadomy±leniastaro»ytnych.
Dopierowpseudoarystotelesowskimdziele Demundo (397b20n.,399a31n.),
powstałymok.Iw.poChr.,pojawiasi¦poj¦cieBogajakozbawcyistwórcy
(swt“rka›gen ‘ twr[sotérkaigenetor]),którywszystkierzeczypowołujedo
istnieniaexnihilo.
StwarzaniejakoaktualizacjamocyStwórcy.Staro»ytno±¢
chrze±cija«skawypowiadaj¡csi¦natematpowstania±wiataprzeniosłaakcent
namocaktutworzenia;ujawniaj¡tosłowa,którymisi¦posługuj¡zarównogr.,
jakiłac.ojcowieKo±cioła.Najcz¦stszymigr.terminamiokre±laj¡cymiBoga
s¡:Poiht ’ c[Poietés],Kt • sthc[Ktistes]czyDhmiourg “ c[Demiourgós],które
oddawanebyłyterminamiłac.,takimijak:Factor(Artifex,Opifex),Creatorczy
Conditor.Maj¡oneprzedewszystkimwskazywa¢namocaktustwórczego.
Wczesnechrze±cija«stwo,którezetkn¦łosi¦zgr.,gnostyck¡ijudaistyczn¡
koncepcj¡stworzeniajakotworzenia,próbowałosi¦ztymiteoriamiuzgodni¢.
creatioexnihilo PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 4
Niektóreteoriezostałyprzeze«zaadoptowane,inneodrzucone.Wyst¦powało
tozwł.wdrugiejpoł.IIw.przykomentowaniupocz¡tkuKsi¦giRodzaju
(1,1)orazfrg.Ksi¡gMachabejskich(2,7,22–24,28–29).Wyra»e«takich
jakKt • sthc[Ktistes],Poiht ’ c[Poietés](Creator,Factor)u»ywanozamiennie.
Wtymczasiezaczynałote»traci¢znaczenieplato«skiejproweniencjisłowo
Dhmiourg “ c[Demiourgós],okre±laj¡cekogo±,ktoformuje±wiatznieokre±lonej
materii,narzeczTwórcyobdarzonegomoc¡ipot¦g¡tworzenia±wiata,który
ograniawszystko,panujenadwszystkim,wyprowadzaznieporz¡dkuporz¡dek
iwprowadzaład.
FilonAleksandryjskijestjednymzpierwszychfilozofównauczaj¡cych,»e
słowo„stworzenie”okre±laprzedewszystkimmoccharakterystyczn¡dlaTwór-
cyiOjca±wiata(Poihto§ka›Patr “ c[PoietoúkaiPatrós]).Nawoływałprzy
tymdozerwaniazarystotelesowskimpojmowaniemBogajakoNieporuszonego
Poruszyciela,atak»ezwyobra»eniamiinnychfilozofów.D¡»yłdopowi¡zania
iuzgodnieniastarotestamentowejwiarywstworzenie±wiata„exnihilo”,zawar-
tejwKsi¦dzeRodzajuiKsi¦gachMachabejskich,zplato«skimprzekonaniem
obudowniczym±wiata,zaczerpni¦tymz Timajosa ,którytworzy±wiatwidzialny
wgwcze±niejistniej¡cegoprawzoru(par � deigma[parádeigma]).
Chrze±cija«stwopierwszegostuleciazastanawiałosi¦nadpowstawaniem
poszczególnychrzeczy,azwł.duszyludzkiej.DlategoKlemensAleksandryjski,
okre±laj¡cBogajakoKt • sthc[Ktistes](twórca)iDhmiourg “ c[Demiourgós]
(budowniczy),którytworzy±wiatznico±ci(niebytu),równocze±nieprzyjmował
istnienieodwiecznejmateriijakoprabudulca±wiata.Podobnie±w.Justynbył
przekonany,»eStwórca-Bógukształtował±wiatznieuformowanej,wiecznej
materii( ‰ x ˆ m “ rfou ž lhc[eksamórphouhyles]).Wpodobnymduchunauczali
inniojcowieKo±cioła,podkre±laj¡cprzytym,»esamostwarzanietoprzede
wszystkimtwórczeporz¡dkowanienieuporz¡dkowanejmaterii.
Interpretacjetebyłyprzysłowiow¡ko±ci¡niezgodnyw±ródstaro»ytnych
ojcówKo±cioła.DajetemuwyrazTertulian( AdversusMarcionem ,wyd.E.Evans,
Ox1972,I15,4n.,V19,7),kiedystwierdzazwyrzutem,»es¡jeszczechrze-
±cijanie,którzywierz¡cwstworzenie,równocze±nieprzyjmuj¡preegzystencj¦
jakiej±materii(aliquamateria),zktórej±wiatzostałutworzony.Fakttenpotwier-
dzagnostykBasilides,któryprzyjmowałpowstawanie±wiataznieuformowanej
materii,za±Stwórc¦pojmowałjakoartyst¦lubbudowniczego.Innignostycy,jak
np.walentynianie,odrzucalistworzenie±wiataprzezBoga,uwa»aj¡c,»ezostał
onstworzonyprzezni»szeprzyczyny(Hippolytus, Refutatioomniumhaeresium ,
wyd.P.Wendland,L1916,VII21,4,X14,1).
Pierwszymspo±ródstaro»ytnychfilozofuj¡cychteologówchrze±cija«skich,
którywyra¹niegłosiłnauk¦ostworzeniu±wiata„exnihilo”,byłTacjan;pod-
kre±lałoncałkowitestworzenie±wiata,wtymmaterii(Tatian, Oratioadgraecos ,
5,3).Zat¡nauk¡poszedłTeofilzAntiochii,uktóregopojawiłosi¦stwierdzenie,
»eBóg„uczyniłzniebytubyt”,itylkoBo»eSłowoiJegoM¡dro±¢pomagałymu
przytym.PodwpływemTeofilanaukiostworzeniu„exnihilo”pozostawałIre-
neusz,Tertulian,KlemensAleksandryjskiorazOrygenes,którzy,aw±ródnich
zwł.IreneusziTertulian,odrzucilignostyck¡teori¦opreegzystencjimaterii,
podkre±laj¡cabsolutn¡autonomi¦Stwórcywstwarzaniu±wiata.Wprawdzie
KlemensAleksandryjski( Stromateis ,wyd,O.Stählin,B1960 3 ,V14,prafrg.93,
4–94,3,389n.)próbowałjeszczegodzi¢plato«skieichrze±cija«skiekosmogo-
creatioexnihilo PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin