ĆWICZENIE 5
ANALIZA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
KARPAT ZEWNĘTRZNYCH
1. Położenie i granice Karpat Zewnętrznych
Karpaty mają długość około 1300 km i tworzą łuk, który zaczyna się nad Dunajem pod Bratysławą i kończy się również nad Dunajem w Żelaznej Bramie. Góry te dzielą się na Karpaty Zachodnie i Wschodnie. Granicę pomiędzy nimi stanowią rzeki: San, Osława i Laborec.
Karpaty Zewnętrzne od południa ogranicza permski pas skałkowy. Natomiast granicą północną jest linia przechodząca w pobliżu miast, takich jak Cieszyn, Bielsko – Biała, Wieliczka, Bochnia, Tarnów, Dębica, Rzeszów, Przemyśl.
2. Charakterystyka fliszu Karpat Zewnętrznych
Fliszem Karpat Zewnętrznych nazywamy na przemian ułożone warstwy skał osadowych pochodzenia morskiego. Flisz ten jest mało urozmaicony i nie zawiera skamieniałości. Składa się z utworów wieku kredowego, eoceńskiego i oligoceńskiego, np. piaskowców, łupków ilastych, margli, zlepieńców oraz mułowców. Flisz powstał w wyniku sedymentacji materiału unoszonego przez wody oceanu istniejącego na terenie dzisiejszych Karpat w dawnych epokach geologicznych. Później ten nagromadzony w dnie materiał skalny na skutek kolizji płyt tektonicznych uległ wypiętrzeniu i sfałdowaniu.
3. Pojęcie płaszczowiny
Płaszczowina - wielkich rozmiarów masy skalne sfałdowane, oderwane od podłoża i przesunięte w płaszczyźnie poziomej na odległość do kilkudziesięciu km. Przesunięcie spowodowane jest silnym naciskiem bocznym generowanym przez ruchy górotwórcze. W przekroju płaszczowin charakterystyczny jest układ skał starszych nad młodszymi. W ich strukturze wyróżnia się: skrzydło dolne (brzuszne), górne (grzbietowe), czoło oraz korzeń. Jest to forma typowa dla tektoniki alpejskiej (Karpaty, Himalaje, Alpy). Według teorii płaszczowinowej z płaszczowin powstały góry fałdowe.
4. Formowanie się płaszczowin Karpat Zewnętrznych
Pod wpływem potężnych sił, warstwy skalne znajdujące się na dnie rowu morskiego odkształcały się, przybierając formy fałdów obalających się w kierunku z południa na północ. W czasie trwania ruchów platformy, fałdy zostały oderwane od podłoża i pchnięte na północ na odległość od 20 do 30 km. Proces odkształcania warstw skalnych obrazuje powstanie płaszczowiny, która jest geometrycznie wyodrębnioną skalną pokrywą, powstałą z obalonego fałdu oderwanego od swego podłoża. Proces tworzenia się płaszczowin w Karpatach Zewnętrznych, zakończony został w miocenie, prawdopodobnie 9-11 mln lat temu
5. Charakterystyka płaszczowin a rzeźba terenu
Główną cechą budowy Karpat fliszowych jest inwersja rzeźby terenu. Prawie wszystkie elementy wyniesione morfologicznie są formami wklęsłymi, wypełnionymi w części centralnej kompleksami piaskowców. Osady te, jako najbardziej odporne na wietrzenie i erozję uległy najmniejszej degradacji w stosunku do pozostałych kompleksów. W konsekwencji nastąpiło odwrócenie pierwotnej morfologii płaszczowin. Formowanie się podłoża zakończyło się u schyłku miocenu w trzeciorzędzie, po czym nastąpiła faza ostatecznego kształtowania współczesnej powierzchni przez działalność lodowca w okresach glacjalnych i wód płynących oraz stagnujących w okresach interglacjalnych.
Płaszczowina śląska – zbudowana jest z utworów kredy dolnej, kredy górnej i paleogenu. Cechuje się ona znacznym zróżnicowaniem facjalnym utworów kredowych i różnymi stylami tektoniki, występującymi w poszczególnych częściach omawianego obszaru. Wyróżnia się tu:
- fację wielicką, reprezentowaną przez pstre łupki z niewyraźnie rozwiniętym poziomem radiolarytowym i przez warstwy istebniańskie
- fację lanckorońską, rozwiniętą w postaci pstrych łupków ze znaczną ilością piaskowców glaukonitowych i poziomem radiolarytowym w spągu
- fację śląską, cechującą się obecnością utworów kredy dolnej w pełnym rozwoju oraz kredy górnej
W południowej strefie płaszczowiny śląskiej grzbiety górskie nie wytworzyły się na wypukłej części fałdu (tzw. antyklinie), lecz na jego skrzydle, co powoduje charakterystyczną asymetrię: stoki południowe pasma połonin, ułożone prostopadle do warstw fliszu, są dużo stromsze i mają budowę schodkową. Odporne piaskowce tzw. otryckie tworzą na grzbietach wychodnie skalne. Dalej na północ, w okolicy Ustrzyk Dolnych, doszło z kolei do tzw. inwersji rzeźby: na miejscu antyklin utworzyły się doliny, a na wklęsłych częściach fałdów (synklinach) - grzbiety.
Płaszczowina podśląska – stanowi najniższą jednostkę Karpat Zewnętrznych, która na powierzchni ukazuje się wzdłuż północnego brzegu Karpat przed czołem nasunięcia płaszczowiny śląskiej oraz w oknach tektonicznych płaszczowiny śląskiej
Płaszczowina magurska – jest najwyższą jednostką spośród płaszczowin Karpat Zewnętrznych. Jest ona płasko nasunięta na płaszczowinę śląską. Na obszarze zajętym przez płaszczowinę magurską powszechnie występuje zjawisko inwersji rzeźby.
Płaszczowina skolska - zbudowana z ułożonych warstwowo łupków, piaskowców i margli. Na południu w rejonie Sanoka na płaszczowinę nasunięta jest zbudowana z twardszych skał płaszczowinę śląską. Miąższość jednostki skolskiej na wschód od Dynowa przekracza 4000 m, a poziome przesunięcie wynosi około 20 km.
Płaszczowina dukielska - tworzy pasmo graniczne i Wysoki Dział. Jej krawędź efektownie zaznacza się w terenie: przebiega wzdłuż linii, gdzie strome, zalesione stoki przechodzą w łagodnie nachylone dna dolin.
6. Współczesne procesy geomorfologiczne
Do współczesnych procesów geologicznych na terenie Karpat należą wietrzenie oraz erozja. Jednak największy wpływ na kształtowanie rzeźby tego terenu mają ruchy masowe czyli ruchy materiału skalnego skierowane w dół zbocza. Wśród nich największe znaczenie mają osuwiska, które stanowią naturalne zjawisko mechanicznego niszczenia powierzchni skorupy ziemskiej - zarówno skał jak i gleb, poprzez różne czynniki zewnętrzne, oraz towarzyszące temu zjawisku przenoszenie produktów erozji. Szacuje się, że na terenie Karpat występuje 95% wszystkich osuwisk w Polsce. Do zachodzenia procesów osuwiskowych przyczyniają się duże nachylenia stoków górskich oraz materiał z jakiego są one zbudowane. Głównym materiałem budującym Karpaty są piaskowce oraz łupki ilaste. Te ostatnie przy kontakcie z wodą tworzą powierzchnię poślizgu dla innych osadów, które zsuwają się po stokach tworząc tzw. nisze oraz jęzory osuwiskowe.
7. Funkcje zbiorników wodnych:
a) mają zapobiegać powodziom
b) stanowią zbiorniki dla elektrowni wodnych
c) zapobiegają procesom erozji wgłębnej poprzez wyższe zlokalizowanie bazy erozyjnej
d) stanowią rezerwuar wody pitnej oraz wody na potrzeby przemysłu
e) mogą spełniać funkcję turystyczną oraz komunikacyjną
8. Wody podziemne
Szczawy - wody mineralne, pochodzenia infiltracyjnego, nasycone dwutlenkiem węgla w ośrodku skalnym na dużej głębokości. Wody typu wodorowęglanowo-ziemno-alkalicznego. Dodatkowo mogą być wzbogacone w związki żelaza:
a) szczawy wapienno-żelaziste – Żegiestów
b) szczawy alkaliczno-sodowe – Krynica, Wysowa, Piwniczna
c) szczawy alkaliczno-słone – Krynica, Szczawnica
Solanki jodowo - bromowe – Iwonicz, Rymanów, Rabka, Poręba Wielka
9.Pietra roślinności w Karpatach Zewnętrznych
Wysokości na podstawie Babiej Góry, gdyż jest ona najwyższym szczytem Karpat Zewnętrznych na obszarze Polski:
a) Piętro halne (alpejskie) 1650 – 1725 m n.p.m.
b) Piętro kosówki (subalpejskie) 1360 – 1650 m n.p.m.
c) Piętro górnoreglowe 1150 – 1360 m n.p.m.
d) Piętro dolnoreglowe 550 – 1150 m n.p.m.
e) Piętro pogórza do 550 m n.p.m.
W porównaniu do pięter roślinności w Sudetach piętra karpackie znajdują się o około 150 – 200 m wyżej. Natomiast w porównaniu z Tatrami o około 200 m niżej. Wpływ na to ma surowość klimatu oraz ekspozycja stoków (granice pięter na południowych stokach są zawsze wyżej).
Należy wspomnieć, że w Bieszczadach brak pietra górnego regla i kosówki ze względu na surowy klimat i degradacyjną gospodarkę człowieka, który wykorzystał łagodną rzeźbę tego terenu do wycinki lasów. Powyżej pietra dolnoreglowego występują tylko łąki górskie (hale) nazywane w tym regionie Połoninami.
10. Ochrona Przyrody
Rezerwat przyrody "Skamieniałe Miasto" został utworzony w celu ochrony malowniczych grup skałek zbudowanych z piaskowca ciężkowickiego. Usytuowany jest 700 m na południe od rynku w Ciężkowicach i zajmuje powierzchnię około 15 ha.
Rezerwat Przyrody „Prządki” - charakterystyczną jego cechą jest obecność małych nieregularnych zagłębień na powierzchni, powstałych prawdopodobnie w wyniku różnej odporności spoiwa na wietrzenie chemiczne i mechaniczne. „Prządki” reprezentują jedną z form wietrzenia określaną jako tzw. grzyby skalne. Ich powstanie było uwarunkowane dużą w tym miejscu miąższością (ok. 70 m) piaskowca ciężkowickiego i jego większą odpornością na wietrzenie aniżeli warstw sąsiadujących.
Literatura:
1967, Kondracki Jerzy, Geografia fizyczna Polski, PWN, Warszawa
betii40