KSIĘŻA MĘCZENNICY W PRL 3-2009.pdf

VIII Nasz Dziennik Piàtek, 27 marca 2009

DODATEK HISTORYCZNY IPN 3/2009 (22)

Dodatek historyczny IPN

3/2009 (22)

Dr hab. Jan ˚aryn

jak i Biura Studiów oraz IV Departamentu MSW (tak na szczeblu centralnym, jak i lo-

kalnym, czyli z Wydzia∏u Âledczego KS MO, od 1983 r. SUSW). Prowadzàc inne spra-

wy operacyjne, funkcjonariusze SB próbowali rozszerzyç swojà wiedz´ na temat ks.

Jerzego i Êrodowiska skupionego wokó∏ koÊcio∏a Êw. Stanis∏awa Kostki. W tym celu,

prowadzàc SOR krypt. „Mrowisko” stwierdzono, ˝e cz´Êç osób przewijajàcych si´

w tej sprawie ma kontakt m.in. z kapelanem „SolidarnoÊci”. W maju 1983 r. Wy-

dzia∏ I Biura Studiów MSW, w Êcis∏ym kontakcie z Departamentem IV, za∏o˝y∏ osob-

nà spraw´ operacyjnego rozpracowania krypt. „Rentgen” na dr Barbar´ Jarmu˝yƒ-

skà-Janiszewskà, lekarza i przyjaciela ks. Jerzego. Podobne sprawy za∏o˝ono na dr

Krystyn´ Pobie˝yƒskà (SOR, krypt. „Eskulap”), Ma∏gorzat´ Suskà (SOR, krypt. „He-

kate”) i inne osoby z najbli˝szego otoczenia ks. Jerzego, a jednoczeÊnie dzia∏ajàce

w strukturach podziemnej „SolidarnoÊci” (m.in. za∏o˝ono tak˝e spraw´ operacyjne-

go rozpracowania na Waldemara Chrostowskiego, krypt. „Desperat”). W toku inten-

sywnych dzia∏aƒ operacyjnych (u˝ycie tajnych wspó∏pracowników, przeszukanie

mieszkania dr Janiszewskiej przy ul. Mickiewicza, wszcz´cie w sierpniu 1983 r. Êledz-

twa, itd.), ustalono, ˝e „figurantka” utrzymywa∏a jako lekarz „b[ardzo] bliskie kontak-

ty z ksi´dzem Jerzym Popie∏uszko (fig[urantem] sprawy prowadzonej przez

Wydz[ia∏] IV KS MO pod nadzorem Dep[artamentu] IV MSW) z koÊcio∏a Êw. Stanis∏a-

wa Kostki na ˚oliborzu, znanego z reakcyjnych postaw i wystàpieƒ (homilie) anty-

paƒstwowych. Figurantka sprawy »Rentgen« by∏a w grupie inicjatywnej, która nawià-

za∏a sta∏y kontakt z Popie∏uszko, czego efektem by∏o zamieszczanie od poczàtku br.

[1983] prawie wszystkich jego homilii na ∏amach »S∏owa Podziemnego«”. (...)

Jedyny po˝ytek z ca∏ej operacji o kryptonimie „Rentgen”, który mia∏a SB, to ten,

i˝ – zdaniem s∏u˝b – po wszcz´ciu Êledztwa w sierpniu 1983 r. przeciwko „figurant-

ce”, a szczególnie po Êmierci ks. Jerzego, dr Janiszewska zaprzesta∏a dzia∏alnoÊci

podziemnej. „Dla Jarmu˝yƒskiej by∏ on „duchowym przywódcà” oraz inspiratorem

jej dzia∏aƒ” – stwierdzono w uzasadnieniu zaniechania prowadzenia na figurantk´

sprawy operacyjnego rozpracowania, z 12 lutego 1986 r. Podobnie skoƒczy∏y si´

pozosta∏e sprawy, wszcz´te z racji przygotowaƒ do procesu ks. Jerzego.

SpoÊród tajnych wspó∏pracowników wczeÊniej pozyskanych przez SB, na uwa-

g´ zas∏ugiwa∏ TW „Jankowski”, czyli ks. Micha∏ Czajkowski. Wobec braku dost´pu

do dokumentacji znajdujàcej si´ w SOR krypt. „Popiel”, a tak˝e braku jednoznacz-

nych odniesieƒ w zachowanej teczce pracy TW „Jankowski” do tej sprawy, mo˝na

jedynie domniemywaç, i˝ kap∏an ten po raz pierwszy zosta∏ skierowany przez p∏k.

Adama Pietruszk´ do obserwacji ks. Jerzego 2 listopada 1982 r. (pod tà datà znaj-

duje si´ notatka z rozmowy i zadanie: „pod pretekstem poszukiwania okreÊlonych

lekarstw odwiedziç ks. Popie∏uszk´. Zwróciç uwag´ na jego aktualne zaanga˝owa-

nie i utrzymane kontakty”). Doniesienia TW „Jankowskiego” mia∏y wartoÊç opera-

cyjnà, poniewa˝ – w odró˝nieniu od TW „Kustosza”, a zgodnie z linià interpretacyj-

nà SB – wpisywa∏ on czyny i s∏owa ks. Jerzego w kategori´ „wystàpieƒ politycz-

nych”. JednoczeÊnie przypisywa∏ – w wersji zapisanej przez p∏k Pietruszk´ – kap∏a-

nowi negatywne cechy osobowoÊciowe. Co wi´cej, TW „Jankowski” da∏ si´ u˝yç

(byç mo˝e bezwiednie) do gry operacyjnej – zakoƒczonej wzgl´dnym sukcesem

SB – majàcej na celu sk∏ócenie ks. Jerzego z jego biskupem, i zdezawuowanie go

w oczach kardyna∏a Józefa Glempa: „Zadanie: – nadal przekazywaç prymasowi

opinie, które b´dà dyskredytowa∏y ks. Popie∏uszk´”. (...)

Majàc na uwadze ca∏okszta∏t stosunków paƒstwo – KoÊció∏, komuniÊci zdawali

sobie spraw´, i˝ celowe jest wywieranie presji na biskupów odpowiedzialnych

za dzia∏alnoÊç duszpasterskà swoich kap∏anów, by sami ograniczali duchownych

ocenianych i wskazanych przez w∏adze jako dzia∏acze polityczni. Mechanizm ten,

znany tak˝e z okresu okupacji niemieckiej i czasów stalinowskich, mia∏ niejako w∏à-

czyç KoÊció∏ hierarchiczny w stan wspó∏odpowiedzialnoÊci za stosowanie sankcji

wobec wybranej przez komunistów kategorii kap∏anów. (...)

Wszystkie powy˝sze dzia∏ania sk∏ada∏y si´ na najwi´kszà operacj´ skierowanà

przeciwko ks. Jerzemu, której celem by∏o postawienie go przed sàdem z oskar˝e-

niem o dzia∏alnoÊç antypaƒstwowà. Âledztwo wszcz´to – jak pisa∏em – we wrzeÊniu

1983 r. W sposób jawny (przy medialnym nag∏oÊnieniu sprawy) dokonywano prze-

szukania mieszkania kap∏ana, wzywano tak jego, jak i jego przyjació∏ na przes∏ucha-

nia (m. in. Ma∏gorzat´ Suskà w styczniu 1984 r.), konfiskowano materia∏ filmowy na-

grywany przez zachodnià telewizj´ w Êwiàtyni, w koƒcu werbowano wÊród spo∏e-

czeƒstwa stolicy us∏u˝nych donosicieli, a wytrawni dziennikarze – pod os∏onà cen-

zury – rozprawiali publicznie o „garsonierze kap∏ana”. Podobne szykany, w tym sa-

mym czasie, spotka∏y jeszcze kilku kap∏anów, w tym przede wszystkim ks. Henryka

Jankowskiego i ks. Stanis∏awa Ma∏kowskiego.

W niniejszym przedruku pomini´to obszerne przypisy êród∏owe.

Inwigilacja

ksi´dza Jerzego

Ksi´˝a

m´czennicy w PRL

Dokoƒczenie ze s. VII

Powiedzia∏, ˝e dwa tygodnie temu przeprowadzi∏ si´ z parteru na I pi´tro, poniewa˝

przypuszcza∏, ˝e jest tam zainstalowany pods∏uch. Sp∏ata∏ tym figla dla SB. Obecnie

z góry ma dobry widok. Wie, ˝e jest pod sta∏à obserwacjà. ˚e go pilnujà. Mia∏ ju˝ roz-

mowy w tej sprawie. Ale on b´dzie w dalszym ciàgu pe∏ni∏ swà powinnoÊç (m∏ody, lat

oko∏o 35, szczup∏y, niski, szatyn, twarz pociàg∏a). Ma bardzo du˝o zaj´cia. Uchwytny

jest przewa˝nie rano. Stale w terenie”. W zachowanym raporcie zbiorczym, przekaza-

nym do Wydzia∏u Organizacyjnego KC PZPR mo˝na przeczytaç: „28 lutego w koÊcie-

le Stanis∏awa Kostki odprawiono msz´ w intencji aresztowanych, internowanych, zwal-

nianych z pracy i ich rodzin. Ksiàdz [Jerzy Popie∏uszko] stwierdzi∏, ˝e nabo˝eƒstwo jest

równie˝ „za tych, którzy sà na s∏u˝bie k∏amstwa i niesprawiedliwoÊci”. Ksiàdz powie-

dzia∏ równie˝, ˝e „KoÊció∏ stoi po stronie ludzi, którym odebrano wolnoÊç, którym ∏amie

si´ ludzkie sumienie, po stronie robotniczej „SolidarnoÊci”, po stronie ludzi pracy, któ-

rzy niejednokrotnie sà stawiani w jednym szeregu z pospolitymi przest´pcami”. Pod-

czas nabo˝eƒstw Zbigniew Zapasiewicz i Andrzej Szczepkowski recytowali wiersze

o akcentach aluzyjnych w stosunku do obecnej rzeczywistoÊci”. (...)

W tym czasie SB uda∏o si´ dotrzeç do osobowych êróde∏ informacji, wykorzysty-

wanych w innych sprawach, a cennych z racji mo˝liwoÊci operacyjnych. Ludzie ci

zacz´li zg∏aszaç informacje na temat ks. Jerzego. TW „Kustosz” – jak sam twierdzi∏

– by∏ przyjacielem ks. Jerzego, a jego pierwsza informacja na temat ks. Jerzego po-

chodzi∏a z 23 lipca 1982 r. (...)

Doniesienia TW „Kustosz” nie mog∏y w pe∏ni satysfakcjonowaç SB. Tajny wspó∏-

pracownik dowodzi∏ bowiem, ˝e „nie robi on nic, co by mog∏o szkodziç w∏adzy, a or-

ganizowane przez niego msze dajà upust niezadowoleniom spo∏ecznym”. Nie po-

móg∏ tak˝e „w neutralizacji jego [ks. Jerzego] dzia∏alnoÊci”, choç – zdaniem prowa-

dzàcego go oficera kpt. Romana Dobrzyƒskiego – TW „Kustosz” „stara∏ si´ na nie-

go wp∏ynàç, aby stonowa∏ kazania, ale to nic nie da∏o”. Wi´kszà wartoÊç operacyj-

nà mia∏y teksty wypowiedzi i homilii ks. Jerzego, pozyskane „w wyniku podj´tych

czynnoÊci s∏u˝bowych”, czyli zapisy magnetofonowe (nagrania prowadzone co naj-

mniej od sierpnia 1982 r.). Kolejne wystàpienia ks. Jerzego, a szczególnie przebieg

nabo˝eƒstwa z 29 sierpnia 1982 r. (msza Êw. w intencji Ojczyzny), spowodowa∏y

podj´cie decyzji na poczàtku wrzeÊnia 1982 r. o za∏o˝eniu sprawy operacyjnego

rozpracowania (krypt. „Popiel”). Od tej pory, jak si´ wydaje, MSW w ∏àcznoÊci

z Urz´dem do Spraw Wyznaƒ – a zatem zapewne na polecenie kierownictwa resor-

tu i w∏adz stanu wojennego – rozpocz´∏o dzia∏ania n´kajàce i represyjne (koordyna-

cja dzia∏aƒ na szczeblu wykonawczym by∏a mo˝liwa m.in. dzi´ki „przenikaniu”

osób, które zainstalowane by∏y w kilku miejscach jednoczeÊnie, przyk∏adowo Alek-

sander Wo∏owicz, wysoki urz´dnik Urz´du ds. Wyznaƒ by∏ jednoczeÊnie na etacie

niejawnym Departamentu IV MSW, podobnie dyrektor Wydzia∏u ds. Wyznaƒ w War-

szawie, Jerzy Âliwiƒski, który by∏ jednoczeÊnie inspektorem Departamen-

tu IV MSW). Jednà z pierwszych represji, podj´tych jeszcze w sierpniu 1982 r., by∏o

wstrzymanie na okres od 26 sierpnia 1982 r. na dwa lata zgody na opuszczenie Pol-

ski „do wszystkich k [rajów] Êwiata” (wczeÊniej ks. Jerzy cz´sto wyje˝d˝a∏ za grani-

c´: do rodziny w USA czy te˝ do swego przyjaciela – ks. Bogdana Liniewskiego,

pracujàcego na misji na Wybrze˝u KoÊci S∏oniowej w Afryce). Uzasadniano to na-

st´pujàco: „Utrzymuje Êcis∏y kontakt z elementem antysocjalistycznym i by∏ymi

dzia∏aczami NSZZ „SolidarnoÊç”. Organizuje bez wymaganego zezwolenia uroczy-

stoÊci koÊcielne o charakterze politycznym godzàcym w zasady ustrojowe PRL”.

Zastrze˝enie dotyczàce paszportu wiàza∏o si´ ze staraniem ks. Jerzego o wyjazd

do W∏och na uroczystoÊç kanonizacji Êw. Maksymiliana Kolbego, do której dosz∏o

w Rzymie 10 paêdziernika 1982 r. Próba uzyskania informacji potwierdzajàcej do-

mniemanie SB, i˝ cios by∏ celnie wymierzony, zakoƒczy∏a si´ tylko po∏owicznym

sukcesem. Jak donosi∏ TW „Kustosz” (który wczeÊniej stara∏ si´, by ˝oliborski ka-

p∏an móg∏ z nim jechaç do Wiecznego Miasta), ks. Jerzy nie wykazywa∏ specjalne-

go za∏amania, nie by∏ zmartwiony, bo liczy∏ si´ z takà ewentualnoÊcià.

Z zachowanych akt wynika, ˝e przeciwko ks. Jerzemu zaanga˝owano, jedynie

w ramach MSW, zarówno funkcjonariuszy pionów technicznych (a tak˝e Biura „B”),

Ksiàdz Józef Lelito z Rabki – jeden z wielu kap∏anów represjonowanych przez UB za nieugi´tà postaw´ wobec komunizmu

Dzisiejszy dodatek poÊwi´camy katolic-

kim duchownym – ofiarom wojny z Ko-

Êcio∏em prowadzonej przez komuni-

stów z ró˝nym nat´˝eniem i w ró˝nora-

kich formach. W gronie tych, którzy

swojà nieugi´tà postaw´ wobec ate-

istycznego re˝imu przyp∏acili ˝yciem

i zas∏ugujà niewàtpliwie na miano m´-

czenników – zarówno za wiar´, jak

i za spraw´ narodowà – byli ksi´˝a:

W∏adys∏aw Gurgacz, Józef Fudali, Cze-

s∏aw Kaczmarek, Józef Lelito, Jerzy Po-

pie∏uszko. Zach´camy dolektury doku-

mentalnej ksià˝ki oksi´dzu Jerzym.

Dr Marek Klecel

Kap∏ani niez∏omni

Od poczàtku do koƒca trwania PRL KoÊció∏ katolicki, duchowieƒstwo, a tak˝e wszyscy wierzàcy byli dla w∏adz ko-

munistycznych g∏ównym przeciwnikiem, a cz´sto i wrogiem, którego, po wyniszczeniu powojennej opozycji nie-

podleg∏oÊciowej, starano si´ rozbiç, usunàç, wyeliminowaç, a przynajmniej pozbawiç wp∏ywów. Jeszcze w prze-

∏omowym roku 1989, pi´ç lat po zamordowaniu ks. Jerzego Popie∏uszki, zgin´∏o trzech ksi´˝y. Dwóch, Stanis∏aw

Suchowolec i Stefan Niedzielak, tu˝ przed rozpocz´ciem obrad Okràg∏ego Sto∏u, trzeci – Sylwester Zych, wkrót-

ce po wyborach 4 czerwca. Wtedy dokonali tego, skrytobójczo jednak, „nieznani sprawcy”. Na poczàtku PRL

zwalczano, karano, mordowano ksi´˝y w majestacie stanowionego przez paƒstwo komunistyczne prawa, urzà-

dzajàc pokazowe procesy, maltretujàc fizycznie i psychicznie w Êledztwach i wi´zieniach, dokonujàc mordów sà-

dowych, szerzàc histerycznà propagand´ przeciw duchownym i KoÊcio∏owi.

Dokoƒczenie na s. II

II Nasz Dziennik Piàtek, 27 marca 2009

DODATEK HISTORYCZNY IPN 3/2009 (22)

Piàtek, 27 marca 2009 Nasz Dziennik VII

Dr Marek Klecel

Kap∏ani

niez∏omni

Dokoƒczenie ze s. I

Zosta∏ aresztowany razem z innymi ˝o∏nierzami oddzia∏u 2 lipca 1949 roku.

OkolicznoÊci, w jakich to nastàpi∏o, da∏y powód do ∏atwego oskar˝enia o udzia∏

w napadzie rabunkowym, co z kolei pos∏u˝y∏o do oczernienia wszystkich du-

chownych i KoÊcio∏a przez propagand´ komunistycznà. Ksiàdz t∏umaczy∏ póê-

niej: „Polska Podziemna Armia Niepodleg∏oÊciowa nie dzia∏a∏a z pobudek oso-

bistych, ani ch´ci zysku, lecz na skutek przekonania, ˝e obecny rzàd polski nie

jest wyrazem opinii wi´kszoÊci spo∏eczeƒstwa polskiego i nie stara si´ o inte-

resy wszystkich obywateli, dlatego uwa˝a∏em, ˝e zabierajàc mienie paƒstwo-

we czy spó∏dzielcze, nie pope∏niamy przest´pstwa”.

Proces sàdowy starano si´ wykorzystaç do kompromitacji KoÊcio∏a i ducho-

wieƒstwa w oczach wiernych, przedstawiajàc oskar˝onego jako „zdemoralizo-

wanego i wykolejonego ksi´dza-bandyt´”. Organizatorzy procesu chcieli

przy pomocy swej propagandy narzuciç takà opini´ ca∏emu spo∏eczeƒstwu,

zarazem jednak obawiano si´ jego reakcji. Proces przed Wojskowym Sàdem

Rejonowym w Krakowie starannie zabezpieczono przed niepowo∏anymi Êwiad-

kami. Wyselekcjonowana publicznoÊç by∏a dodatkowo kontrolowana. „Wska-

zanym jest – podawano w wewn´trznej instrukcji – aby ka˝dego dnia rozpra-

wy znajdowali si´ pracownicy Urz´du Bezpieczeƒstwa w liczbie 20 (sala mie-

Êci∏a 200 osób), by ci mogli obserwowaç publicznoÊç i zwracaç uwag´ na jej

wypowiedzi”. Budynek

sàdu zosta∏ obstawiony

patrolami, postawiono

nawet tankietk´ na po-

strach.

Zamierzano tak˝e prze-

prowadziç transmisj´ ra-

diowà z sali sàdowej,

zrezygnowano jednak,

obawiajàc si´, ˝e ksiàdz

mo˝e dzi´ki temu zy-

skaç tylko wi´kszy po-

s∏uch i uznanie. Ponie-

kàd s∏usznie, poniewa˝

jego postawa by∏a

do koƒca nieugi´ta. Nie

da∏ si´ zastraszyç i z∏a-

maç w Êledztwie, choç

wiedzia∏ przecie˝, ˝e

stawkà jest ˝ycie.

Do koƒca broni∏ nie tyle

siebie, co m∏odszych

wspó∏towarzyszy z od-

dzia∏u. By∏ do koƒca ich

kapelanem, do koƒca

s∏u˝y∏ duchowà pomo-

cà. W ostatnim s∏owie

przed sàdem mówi∏: „Ci m∏odzi ludzie, których tutaj sàdzicie, to nie bandyci,

jak ich oszczerczo nazywacie, ale obroƒcy Ojczyzny! Nie ˝a∏uj´ tego, co czy-

ni∏em. Moje czyny by∏y zgodne z tym, o czym myÊlà miliony Polaków, tych Po-

laków, o których losie zadecydowa∏y bagnety NKWD. Na Êmierç pójd´ ch´tnie.

Có˝ to jest zresztà Êmierç?... Wierz´, ˝e ka˝da kropla krwi niewinnie przelanej

zrodzi tysiàce przeciwników i obróci si´ wam na zgub´”.

Ksiàdz Gurgacz, lat 35, Stefan Balicki, lat 27, Stanis∏aw Szajna, lat 25,

zostali straceni 14 wrzeÊnia 1949 roku w krakowskim wi´zieniu przy ulicy

Montelupich.

Biskup m´czennik

num KC PPR w dniach 13-14 IV 1947 r. za „wroga klasowego” i paƒstwowego. Jej

przejawem by∏o prawne znoszenie Êwiàt koÊcielnych, wyst´powanie na drodze

administracyjnej przeciwko nauczaniu religii w szkole, funkcjonowaniu stowarzy-

szeƒ katolickich, dzia∏alnoÊci charytatywnej KoÊcio∏a. Szczególnie razi∏o komuni-

stów przywiàzanie do KoÊcio∏a oraz religii m∏odzie˝y szkolnej, zw∏aszcza tej sku-

pionej w organizacjach antykomunistycznych. Jednà z nich by∏y „Orl´ta” (nazwa

organizacji nadana zosta∏a po odbyciu przez jej cz∏onków wspólnej pielgrzymki

na Jasnà Gór´), za∏o˝one przez Stanis∏awa Mandeckiego, ucznia Paƒstwowego

Gimnazjum i Liceum Ogólnokszta∏càcego w Rudniku nad Sanem.

PPR przeszkadza∏o te˝ organizowanie rad parafialnych, jak równie˝ od wieków

zapisana w kulturze i tradycji polskiej kol´da bo˝onarodzeniowa. W styczniu 1948

r. tak opisywano jej ujemne skutki: „W czasie tej akcji czyni∏ [KoÊció∏] próby bezpo-

Êredniego oddzia∏ywania na spo∏eczeƒstwo. By∏y wypadki w tarnobrzeskim, ˝e

PPR-owców namawia∏ do wyst´powania z Partii, ingerujàc, ˝e walczy ona z religià.

Zdarzy∏ si´ wypadek, ˝e widzàc »Ch∏opskà Drog´« u ch∏opa, nawymyÊla∏ mu

od bolszewików, nie Êwi´càc mieszkania, opuÊci∏ go. W czasie tej akcji, powo∏ujàc

si´ na rzekome polecenie Kurii Biskupiej, spisywa∏ wiernych”. PPR wykazywa∏a

równie˝ daleko idàce obawy o wp∏yw, jaki wywiera∏ KoÊció∏ na cz∏onków S∏u˝by

Polsce, organizacji powo∏anej w celu komunizowania m∏odzie˝y.

W 1948 r. PPR przystàpi∏a otwarcie do walki z KoÊcio∏em o wp∏ywy wÊród m∏o-

dzie˝y. KomuniÊci podj´li wówczas dzia∏ania majàce na celu wychowanie „nowe-

go cz∏owieka” wed∏ug wzorców sprawdzonej w ZSRS tzw. moralnoÊci socjalistycz-

nej, którà cechowa∏ relatywizm moralny. W wydawanym przez Wydzia∏ Organiza-

cyjny KW PPR w Rzeszowie „Biuletynie” z 13 IV 1948 r. z obawà stwierdzano, i˝ du-

chowieƒstwo w województwie rzeszowskim w sposób destrukcyjny wp∏ywa

na cz∏onków PPR. Passus poÊwi´cony tej kwestii brzmia∏: „Na terenie powiatu mie-

leckiego kler stara si´ rozbiç s∏absze organizacje Partii. Podczas spowiedzi ksi´˝a

namawiajà kobiety, by zmusi∏y swych m´˝ów do wystàpienia z Partii. Metoda ta da-

je pewne rezultaty. Miejscowe organizacje partyjne sà wyraênie pod wp∏ywem

dzia∏alnoÊci kleru. Tak np. sekretarz ko∏a partyjnego i przewodniczàcy Gm. Rady

Narodowej gm. RadomyÊl (by∏y KPP-owiec) stara∏ si´ na posiedzeniu GRN prze-

prowadziç uchwa∏´ pozwalajàcà ksi´dzu sprzedaç ziemie koÊcielne. W tej samej

gminie we wsi Zdziarzec ko∏o partyjne wystawi∏o w mieÊcie sztuk´ „M´ka Paƒska”

wybitnie klerykalnà. Pieniàdze zebrane mia∏y byç przeznaczone na odbudow´ ko-

Êcio∏a. We wsi Padwi cz∏onkowie ko∏a partyjnego przyszli do starosty interwenio-

waç, by da∏ zezwolenie na wystawienie podobnej sztuki”. Pod wp∏ywem duchow-

nych w powiecie ni˝aƒskim ch∏opi odmówili przydzia∏u ziemi nadanego z majàtku

koÊcielnego. Podobnie sta∏o si´ w powiecie przeworskim, gdzie podpisy w tej

sprawie zbiera∏ cz∏onek PPR.

W czerwcu i lipcu 1948 r. partia na wszystkich swoich zebraniach prowadzi∏a ak-

cj´ propagandowà wymierzonà w duchowieƒstwo. Dzia∏ania te zbieg∏y si´ z wy-

padkami profanacji przez „nieznanych sprawców” kilku przydro˝nych kaplic

przedstawiajàcych Êwi´tych. W okresie tym zamordowany zosta∏ równie˝ ks. Józef

Zuba z parafii WielowieÊ w pow. Tarnobrzeg. Tu˝ przed rozpocz´ciem nowego ro-

ku szkolnego uleg∏y nasileniu próby zwalniania z pracy nauczycieli religii.

Âwiadectwem daleko idàcej inwigilacji duchowieƒstwa (prowadzonej na potrze-

by PPR i w sporej mierze przez jej cz∏onków) jest meldunek zatytu∏owany „Dane

o dzia∏alnoÊci kleru”, opatrzony datà 16 X 1948 r. i wys∏any przez KW PPR w Rze-

szowie do KC PPR w Warszawie. To pi´ciostronicowe opracowanie jest odbiciem

stosunku KW PPR w Rzeszowie i podleg∏ych mu instancji partyjnych do KoÊcio∏a

rzymskokatolickiego. Jako g∏ównà tez´ dokument zawiera stwierdzenie, i˝ KoÊció∏

uprawia radykalnà propagand´ przeciwko partii antykomunistycznej i obecnej rze-

czywistoÊci. Poparcie ksi´˝y dla Zrzeszenia WiN czy PSL stanowi∏o kontrast w ob-

liczu tylko dwóch ksi´˝y, „którzy w tym czasie zdecydowanie (bez nacisku) popar-

li wysi∏ek i kierunek Partii”. Ponadto KW PPR odnotowywa∏, i˝ cz∏onkowie OM TUR

czy ZWM RP „Wici” niejednokrotnie wyst´powali o pozwolenie zorganizowania

przedstawieƒ teatralnych o treÊci religijnej.

PPR dà˝y∏a te˝ do wyrugowania uroczystoÊci o charakterze religijnym z ˝ycia

publicznego mieszkaƒców województwa rzeszowskiego. W tym celu prowadzi∏a

kampani´, aby do˝ynki odbywa∏y si´ bez udzia∏u duchownych. LudnoÊç sceptycz-

nie odnosi∏a si´ do tych zamierzeƒ. Ostatecznie dzi´ki staraniom Wydzia∏u Propa-

gandy KW PPR w Rzeszowie w 1948 r. tylko w 8 gminach województwa odby∏y si´

do˝ynki z udzia∏em duchownych.

W koƒcu lat 40., po ca∏kowitym rozbiciu powojennego podziemia, poskro-

mieniu konkurencyjnych partii i ugrupowaƒ, po pacyfikacji ca∏ego spo∏eczeƒ-

stwa, sfa∏szowanym referendum i wyborach, rozp´taniu terroru i zastraszeniu

wszystkich, przystàpiono do metodycznej walki z KoÊcio∏em – od poczàtku lat

50. a˝ do jej kulminacyjnego momentu, którym by∏o uwi´zienie Prymasa Ste-

fana Wyszyƒskiego jesienià 1953 roku.

Kapelan do koƒca

Wielu ksi´˝y wspiera∏o powojenny, konspiracyjny ruch niepodleg∏oÊciowy.

Jednym z duchownych, którzy oddali ˝ycie za spraw´ polskiej niepodleg∏oÊci,

by∏ jezuita ks. W∏adys∏aw Gurgacz. Âwi´cenia kap∏aƒskie przyjà∏ w czasie woj-

ny, w 1942 roku, na Jasnej Górze. Po wojnie by∏ najpierw kapelanem w szpita-

lu w Gorlicach, a od 1947 roku kapelanem sióstr s∏u˝ebniczek w Krynicy. Jego

Êmia∏e kazania i rekolekcje zwróci∏y uwag´ miejscowych w∏adz. Zacz´to go

wzywaç na przes∏uchania do Urz´du Bezpieczeƒstwa. Musia∏ si´ ukrywaç.

W 1947 roku dokonano pierwszego zamachu na ksi´dza. Napad∏ na niego

miejscowy milicjant i zaczà∏ strzelaç. Na szcz´Êcie kap∏an zdà˝y∏ rzuciç si´

na ziemi´ i ocala∏. Podobno mia∏ wtedy krzyknàç za uciekajàcym milicjantem:

„Poczekaj, dam ci rozgrzeszenie!”, które to odezwanie przysporzy∏o mu pew-

nej popularnoÊci.

W tym czasie zwróci∏ si´ do niego dowódca oddzia∏u partyzanckiego Stani-

s∏aw Pióro „Emir” z pytaniami i wàtpliwoÊciami natury nie tylko politycznej, ale

i moralnej co do dalszej walki, w sytuacji gdy rzàdzàcy komuniÊci zdobywali

coraz wi´kszà przewag´. Wielu Êciganych i represjonowanych m∏odych ludzi,

nie ufajàc obietnicom amnestii i normalizacji sk∏adanym przez w∏adze, popie-

ra∏o ruchy konspiracyjne i wst´powa∏o do oddzia∏ów partyzanckich. Ksiàdz

Gurgacz zgodzi∏ si´ zostaç kapelanem oddzia∏u „Emira”, który przyjà∏ najpierw

nazw´ Pierwszego Podhalaƒskiego Oddzia∏u Partyzantów pod wezwaniem

NajÊwi´tszej Marii Panny Królowej Ró˝aƒca Âwi´tego, a potem nazw´ „˚an-

darmerii”. „Nie uwa˝a∏em – mówi∏ ksiàdz w 1948 roku – ˝e przynale˝noÊç

do nielegalnej organizacji jest grzechem, bo przeÊladowany ma prawo broniç

swego ˝ycia i uciekaç”.

Mia∏ jednak wàtpliwoÊci co do swego udzia∏u w oddziale partyzanckim

w charakterze kapelana i w 1948 roku zwróci∏ si´ do Prymasa Polski z proÊbà

o rozstrzygni´cie sprawy. Wed∏ug autorki biografii ksi´dza Danuty Suchorow-

skiej, „dosta∏ w Kurii Prymasowskiej jurysdykcj´ na ca∏y kraj jako kapelan par-

tyzantów i ornat, podobno podarowany ongiÊ kardyna∏owi Hlondowi przez

Piusa XI”.

Otrzyma∏ jednoczeÊnie misj´ przekonywania partyzantów o s∏usznoÊci za-

niechania walki i dalszego przelewu krwi. Pozosta∏ kapelanem oddzia∏u jesz-

cze przez rok, a˝ do aresztowania.

W∏adze UB w Krakowie, kpt. Marian Koz∏owski i Stanis∏aw Florek, ju˝ od po-

czàtku 1949 roku organizowa∏y ob∏aw´ na nieuchwytnego ksi´dza. W okoli-

cach Nowego Sàcza, Limanowej i Rzeszowa, gdzie przebywa∏ oddzia∏, stara-

no si´ stworzyç sieç agentów, którzy mieli donosiç o jego akcjach i miejscu po-

bytu. Nie odnios∏o to jednak wi´kszego skutku. Nagabywani ksi´˝a z Ptaszko-

wej i Nawojowej stanowczo odmówili wspó∏pracy, a informator „Marek” wykr´-

ca∏ si´ pracà zawodowà: „Jako maszynista parowozowy bardzo ma∏o przeby-

wam w domu. Dlatego mniej posiadam wiadomoÊci ni˝ powinienem je posia-

daç”. Dopiero akcja oddzia∏u na bank w Krakowie w celu zdobycia pieni´dzy,

w której ks. Gurgacz nie bra∏ udzia∏u, naprowadzi∏a s∏u˝by UB na jego Êlad.

Ksiàdz wiedzia∏, co mu grozi, nie ukrywa∏ si´ jednak. Mówi∏ póêniej: „Moje

miejsce jest tam, gdzie moich ch∏opców. ByliÊmy razem, dlatego do koƒca b´-

dziemy dzieliç wspólny los”.

***

Stosunek PPR do KoÊcio∏a rzymskokatolickiego w latach 1944-1948 ewoluowa∏

wi´c od jego oficjalnego uznania do prób ubezw∏asnowolnienia go przez komuni-

stów. Wraz z niszczeniem kolejnych przeciwników politycznych komuniÊci coraz

Êmielej atakowali KoÊció∏, upatrujàc w nim jedynà si∏´ zdolnà przeciwstawiç si´

proponowanej przez nich wizji kraju. Rok 1948 przyniós∏ eskalacj´ konfrontacji

z KoÊcio∏em podj´tej przez w∏adze komunistyczne w ca∏ej podleg∏ej wówczas So-

wietom Europie Ârodkowej. Powstanie PZPR oznacza∏o, i˝ na drodze do pe∏ni mo-

nopolistycznej w∏adzy jedynà przeszkodà by∏ ju˝ tylko KoÊció∏ rzymskokatolicki.

Inwigilacja

ksi´dza Jerzego

Ksiàdz W∏adys∏aw Gurgacz SJ

(fragment wst´pu do ksià˝ki: Aparat represji wobec ksi´dza Jerzego Popie∏uszki 1982-1984, t. 1, red. Jolanta Mysiakowska, IPN,

Warszawa 2009)

Ksià˝ka zawiera m.in. opatrzone komentarzem materia∏y Êledztwa przeciwko ks. Jerzemu Popie∏uszce prowadzonego

od wrzeÊnia 1983 do lipca 1984 r. oraz doniesienia tajnych wspó∏pracowników SB wykorzystywane przez komunistyczne

s∏u˝by specjalne do inwigilacji kapelana „SolidarnoÊci”, a tak˝e informacje MSW o nastrojach panujàcych wÊród Polaków

odzagini´cia ksi´dza a˝ doczasu jego pogrzebu.

Zgromadzony w wyniku intensywnej kwerendy w Instytucie Pami´ci Narodowej materia∏ êród∏owy wskazuje na zaanga˝owanie

SB w tropienie „szkodliwej” dzia∏alnoÊci ks. Jerzego. Pierwsza informacja o Mszach za Ojczyzn´ dotar∏a do najwy˝szych czynni-

ków partyjnych ju˝ w lutym 1982 r.: „W rozmowie – ks. Popie∏uszko poinformowa∏ mnie, ˝e ma przygotowane bardzo ostre tek-

sty kazania na nabo˝eƒstwo 28 II br.” – donosi∏ tajny wspó∏pracownik (TW) „Tarcza” (Tadeusz Stachnik). – „Pokaza∏ mi du˝à ma-

p´ wiszàcà na Êcianie z naniesionymi miejscowoÊciami, gdzie znajdujà si´ oÊrodki dla internowanych.

W kolejnym etapie walki z KoÊcio∏em chodzi∏o ju˝ nie tylko o likwidacj´ po-

szczególnych ksi´˝y, lecz o zastraszenie, rozbicie, podzielenie ca∏ego KoÊcio-

∏a. Po wielu próbach dezintegracji duchowieƒstwa sukcesem w∏adz komuni-

stycznych by∏o stworzenie ruchu tzw. ksi´˝y patriotów, podporzàdkowujàcych

si´ w∏adzom politycznym, a nie koÊcielnym. Chodzi∏o dalej o skompromitowa-

nie KoÊcio∏a w oczach wiernych, zniszczenie czy podwa˝enie autorytetu jego

przywódców poprzez podejrzenia i oskar˝enia, ˝e to ludzie niegodni czci, nie-

raz i przest´pcy, którzy sà w ró˝ny sposób uwik∏ani w dzia∏alnoÊç przeciw

Dokoƒczenie na s. VIII

DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN.

www.ipn.gov.pl

Redaktorzy:

dr Krzysztof Kaczmarski, krzysztof.kaczmarski@ipn.gov.pl (Rzeszów 017 860 60 25)

Romuald Niedzielko, romuald.niedzielko@ipn.gov.pl (Warszawa 022 431 83 73)

ADRES DO KORESPONDENCJI:

DODATEK IPN DO „Naszego Dziennika”

UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA

SPRZEDA˚ WYDAWNICTW IPN: TEL. (022) 581 88 72

Dr hab. Jan ˚aryn

VI Nasz Dziennik Piàtek, 27 marca 2009

DODATEK HISTORYCZNY IPN 3/2009 (22)

Piàtek, 27 marca 2009 Nasz Dziennik III

Mariusz Krzysztofiƒski, IPN Rzeszów

PPR na Rzeszowszczyênie

wobec KoÊcio∏a rzymskokatolickiego

w latach 1944-1948

paƒstwu, zwiàzani z jego przeciwnikami, a nawet z obcymi paƒstwami, jak Wa-

tykan, z wywiadami tych paƒstw. Pokazowe oskar˝enia i procesy z zachowa-

niem ca∏ej procedury prawniczej i sàdowej mia∏y podwa˝yç zaufanie do Ko-

Êcio∏a i oderwaç od niego rzesze wiernych.

21 stycznia 1951 roku zostaje aresztowany biskup kielecki Czes∏aw Kaczma-

rek. Podpu∏kownik UB Józef Fleischfarb-Âwiat∏o z grupà swoich funkcjonariu-

szy wkracza nocà do mieszkania biskupa i wywozi go do Warszawy. Areszto-

wani zostajà równie˝ jego wspó∏pracownicy. Przez dwa i pó∏ roku trwa Êledz-

two, o którym nie powiadamia si´ w∏adz koÊcielnych ani rodziny. Kardyna∏

Adam Sapieha interweniuje, krótko przed swà Êmiercià, u najwy˝szych w∏adz

PRL. W proteÊcie do Bieruta pisze: „Uwa˝am za swój obowiàzek sumienia po-

daç do wiadomoÊci Pana Prezydenta, ˝e uwi´zienie ksi´dza biskupa wywo∏a∏o

niema∏e rozgoryczenie i g∏´boki ból w ca∏ym katolickim spo∏eczeƒstwie, które

czuje si´ dotkni´te w swoich najÊwi´tszych uczuciach religijnych, gdy˝ pozba-

wienie wolnoÊci Pasterza Diecezji uwa˝a za cios wymierzony w wolnoÊç i pra-

wa KoÊcio∏a katolickiego w Rzeczpospolitej Polskiej”. Interwencja kardyna∏a

Sapiehy nie odnios∏a ˝adnego skutku.

Ksiàdz biskup Kaczmarek zosta∏ poddany nieustannym, trwajàcym 30-40

godzin przes∏uchaniom przez wielu zmieniajàcych si´ Êledczych UB – bez snu,

po˝ywienia a˝ do zupe∏nego wyczerpania. „Cierpia∏em g∏ód – wyznawa∏ póê-

niej duchowny – wyniszczajàcy tak dalece, ˝e zachorowa∏em na szkorbut (...),

dozna∏em ogólnego rozstroju ca∏ego organizmu, i˝ by∏em bliski Êmierci”.

Chodzi∏o o fizyczne i psychiczne z∏amanie wi´ênia, a te˝ o jego skrajne po-

ni˝enie, odj´cie godnoÊci i wartoÊci w∏asnej, o odebranie duchownemu cz∏o-

wieczeƒstwa. By∏y to bardzo przemyÊlane tortury psychiczne, wzorowane za-

pewne na sowieckich metodach. Uniemo˝liwiono ksi´dzu za∏atwianie po-

trzeb fizjologicznych, a jednà z najohydniejszych tortur by∏o zanurzenie

w ekskrementach i zmuszanie do odpowiedzi na pytania Êledczych w tych

warunkach.

Doprowadzono go w ten sposób do stanu przedagonalnego, u˝ywajàc me-

tod psychomanipulacji, a tak˝e Êrodków farmakologicznych, zastrzyków, co ra-

zem spowodowa∏o trwa∏e zaburzenia, zmiany psychiczne, stan bliski ob∏´du.

W stanie takiego wyniszczenia i za∏amania biskup mia∏ si´ przyznaç do szere-

gu przest´pstw i wykroczeƒ, które skompromitowa∏yby go jako hierarch´ i by-

∏yby powa˝nym ciosem w pozycj´ KoÊcio∏a w Polsce. Po ponad dwóch latach

takiego Êledztwa, w izolacji, bez widzeƒ i kontaktu z kimkolwiek, tak˝e z rodzi-

nà (o Êmierci matki dowiedzia∏ si´ po 17 miesiàcach) ks. bp Kaczmarek za∏a-

ma∏ si´. Zgodzi∏ si´ zeznawaç wed∏ug ˝àdaƒ w∏adz UB i wy˝szych niewàtpliwie

organizatorów procesu. „Nie by∏em zdolny do myÊlenia. Co chcieli, robili ze

mnà” – mówi∏ póêniej. „Badano mnie podczas pierwszego wi´zienia przez trzy

tysiàce godzin, dzieƒ i noc, i doprowadzono do takiego stanu wyczerpania, ˝e

uczyni∏em silne postanowienie, ˝eby si´ tylko Pana Boga nie wyprzeç, przyzna-

∏em si´ bowiem pod naciskiem zeznaƒ Êwiadków nieprawdziwych do takich

rzeczy, które nie mia∏y miejsca w moim ˝yciu”.

Obroƒca z urz´du, adwokat Józef MaÊlanko, odegra∏ w Êledztwie rol´ pro-

kuratorskà. Radzi∏ wi´êniowi: „Tu trzeba g∏ow´ ratowaç! Ma ksiàdz biskup

do wyboru Êmierç lub przyznanie si´ do tego, czego ˝àdajà w Êledztwie”.

Proces by∏ farsà wyre˝yserowanà w UB, osobiÊcie przez Goldberga-Ró˝aƒ-

skiego nadzorujàcego spraw´. Oskar˝ony mia∏ sam si´ oskar˝yç, przyznaç

do szeregu win, przest´pstw, wyst´pków. W istocie mia∏ odczytaç przed sà-

dem akt samooskar˝enia przygotowany ÊciÊle przez nadzorców procesu.

Proces by∏ transmitowany propagandowo przez radio, by sprawa sta∏a si´

powszechnie znana, a zarazem taki w∏aÊnie przekaz chciano zr´cznie wyko-

rzystaç do wiarygodniejszej kompromitacji oskar˝onego. Zastraszony ks. bp

Kaczmarek odczytywa∏ pod presjà ów protokó∏, a kiedy opiera∏ si´ czy waha∏

przed kolejnymi absurdalnymi przewinieniami, przerywano proces i zmusza-

no go odpowiednimi metodami do dalszego odczytywania. W ten sposób

niezorientowany Êwiadek czy s∏uchacz dowiadywa∏ si´ o takich oto przest´p-

stwach ks. bp. Kaczmarka:

– popierania akcji faszystowskich ugrupowaƒ i przyczynienia si´ do os∏a-

bienia ducha obronnego spo∏eczeƒstwa polskiego w obliczu gro˝àcej agresji

hitlerowskiej;

– wspó∏dzia∏ania z niemieckà w∏adzà okupacyjnà, nawo∏ywania wiernych

do uleg∏oÊci i wspó∏pracy z okupantem, kierujàc si´ za∏o˝eniami prohitlerow-

skiej i antypolskiej polityki Watykanu;

– usi∏owania obalenia przemocà w∏adzy robotniczo-ch∏opskiej i ludowo-de-

mokratycznego ustroju Polski, prowadzenia akcji przeciwko odbudowie kraju

i planowej gospodarce;

– organizowania i kierowania akcjà wywiadowczà na terenie Polski, w intere-

sie imperializmu amerykaƒskiego i Watykanu;

– uprawiania propagandy wojennej w wystàpieniach publicznych, bioràc

kurs na nowà wojn´;

– przyjmowania od zagranicznych oÊrodków dywersyjnych i szpiegowskich

pieni´dzy w walucie obcej i spekulowania nimi na czarnym rynku.

Os∏awiony prokurator wojskowy Zarako-Zarakowski wyg∏osi∏ mow´ oskar˝y-

cielskà i zarazem politycznà przeciw KoÊcio∏owi: „Droga, którà szed∏ ksiàdz bi-

skup Kaczmarek i jego poplecznicy, ma swojà nieub∏aganà logik´ rozwojowà.

Ten duchowny i denuncjant robotników w jednej osobie, pupilek reakcyjnych

biskupów francuskich i polskich, faworyt Watykanu i zausznik Becka, organiza-

tor antyludowej roboty pod przykrywkà Akcji Katolickiej i szermierz »krucjaty

antybolszewickiej«, wielbiciel korporacjonizmu i poplecznik hitleryzmu staje

na progu niepodleg∏oÊci jako nieprzejednany wróg nowej, odrodzonej Ludowej

Polski”.

Adwokat MaÊlanko, który mia∏ byç obroƒcà ks. bp. Kaczmarka, wspar∏ pro-

kuratora: „biskup Kaczmarek, ten wielki kolaborant, [...] nie b´d´ twierdzi∏, ˝e

by∏ szeregowcem, by∏ genera∏em w szeregach walki z post´pem i demokracjà

(...) mocno siedzia∏ w szponach wywiadu amerykaƒskiego”. Sprawa ks. bp.

Kaczmarka by∏a i dla niego okazjà do oskar˝enia KoÊcio∏a i Stolicy Apostol-

skiej, mia∏a si´ bowiem okazaç „jeszcze jednym przyczynkiem do poznania

metod dzia∏ania imperializmu amerykaƒskiego i polityki Watykanu”.

Sàd wyda∏ doÊç ∏agodny wyrok jak na t´ sytuacj´ – 12 lat wi´zienia. Stan

zdrowia ks. bp. Kaczmarka po Êledztwie i kilkuletnim wi´zieniu by∏ na tyle

z∏y, ˝e zwolniono go w 1955 roku, ale internowano w Rywa∏dzie. Do diecezji

powróci∏ po 1956 roku i by∏ czynnym biskupem kieleckim, ale wkrótce,

w 1963 roku, zmar∏.

„Szpiedzy w sutannach”

W czasie gdy trwa∏o Êledztwo w sprawie ks. bp. Kaczmarka, nastàpi∏ najtrud-

niejszy okres w powojennych dziejach KoÊcio∏a w Polsce. Po Êmierci niez∏om-

nego kardyna∏a krakowskiego Adama Sapiehy w 1951 roku w∏adze komuni-

styczne rozpocz´∏y walk´ z KoÊcio∏em na wszystkich frontach. Aresztowano ty-

siàce duchownych, zabierano majàtki koÊcielne, rozbijano zakony. Z Katowic

wygnano biskupów: Juliusza Bieƒka, Stanis∏awa Adamskiego i Herberta Bed-

norza, z Krakowa, który by∏ miejscem szczególnego oporu, starano si´ usunàç

nast´pc´ ks. kard. Sapiehy ks. kard. Baziaka. Szukano tylko pretekstu.

Jesienià 1952 roku zosta∏ aresztowany ksiàdz Józef Lelito z Rabki. By∏ on

przedtem kapelanem, konspiracyjnej po wojnie, Narodowej Organizacji Woj-

skowej (NOW). Jednym z jej dzia∏aczy by∏ Jan Szponder ze Skawiny, który

w 1949 roku uciek∏ z kraju, nawiàza∏ kontakt z emigracyjnym Stronnictwem Na-

rodowym i rozpoczà∏ organizowanie kontaktów z krajem, sieci informatorów,

którzy mieli przekazywaç wiadomoÊci o sytuacji w Polsce. Bezpieka kontrolo-

wa∏a ju˝ podobne kontakty i szybko trafi∏a na kilka osób z tej siatki, które prze-

kazywa∏y informacje. WczeÊniej aresztowano kilka osób Êwieckich, Edwarda

Chachlic´, Micha∏a Kowalika, Stefani´ Rospond, a po ks. Lelicie tak˝e dwóch

ksi´˝y notariuszy z kurii krakowskiej – Wita Brzyckiego i Jana Pochopienia,

z którymi mia∏ kontakty. Drobnà w istocie spraw´ z powodu udzia∏u w niej ksi´-

˝y wykorzystano do sfabrykowania gigantycznej afery szpiegowsko-kryminal-

nej przeciw ca∏ej kurii. Podejrzenia rozszerzono o przest´pstwa pospolite. Pod-

czas gruntownej rewizji w budynku kurii znaleziono przechowywany tam jesz-

cze od czasów wojny przez ks. kard. Sapieh´, zdeponowany przez rodziny ary-

stokratyczne, kresowe, rozmaity majàtek: obrazy, meble, tak˝e kosztownoÊci

i pieniàdze przekazywane z Zachodu przez emigracj´. By∏a to Êwietna okazja,

by publicznie zademonstrowaç w czasie procesu maj´tnoÊç i prywat´ ludzi Ko-

Êcio∏a. Ten chwyt propagandowy odniós∏ skutek, wzburzy∏ cz´Êç opinii publicz-

nej w ubogim spo∏eczeƒstwie powojennym, nastawi∏ wrogo do duchowieƒ-

stwa. WÊród zaj´tego majàtku natrafiono tak˝e – jak si´ póêniej okaza∏o –

na dokumentacj´ zbrodni w Katyniu, ale tej oczywiÊcie nie ujawniono i nie wy-

korzystano w procesie sàdowym.

W okresie okupacji niemieckiej program polityczny Polskiej Partii Robotniczej za-

k∏ada∏ pozyskanie jak najwi´kszej liczby zwolenników. W zwiàzku z tym partia, szu-

kajàc poparcia i obawiajàc si´ „zasklepienia w wàskim gronie swych najbli˝szych”,

unika∏a poruszania kwestii religii oraz nie manifestowa∏a w dokumentach progra-

mowych, tak widocznego w okresie mi´dzywojennym, wrogiego stosunku do reli-

gii i KoÊcio∏a. W deklaracji programowej PPR „O co walczymy?” z 1 III 1943 r. par-

tia opowiada∏a si´ za pe∏nà swobodà sumienia, s∏owa, druku, zgromadzeƒ i stowa-

rzyszeƒ. W póêniejszej, listopadowej deklaracji PPR o tej samej nazwie, znalaz∏ si´

podobnie brzmiàcy zapis, uzupe∏niony o dezyderat wolnoÊci wyznaƒ religijnych.

Oficjalne dokumenty programowe PPR z lat 1942-1944 unika∏y u˝ywania rady-

kalnych hase∏ komunistycznych z okresu mi´dzywojennego, zast´pujàc je treÊcia-

mi o charakterze patriotycznym. Deklaracje te jednak w ˝aden sposób nie mia∏y

wp∏ywu na dzia∏alnoÊç lokalnych struktur Gwardii Ludowej w okresie okupacji nie-

mieckiej. W 1943 r. grupa GL pod komendà Józefa Bielendy obrabowa∏a plebanie

w Trzebosi, w Wysokiej oraz w Nienadówce. W okresie okupacji niemieckiej z ràk

sowieckiej grupy rabunkowej zginà∏ równie˝ ks. Andrzej Trzyna z Harty.

Po wkroczeniu Sowietów, poczàwszy od lata 1944 r., PPR dà˝y∏a do u∏o˝enia po-

zytywnych relacji z KoÊcio∏em rzymskokatolickim, kierujàc si´ zasadà niewszczyna-

nia walki z kilkoma przeciwnikami jednoczeÊnie (g∏ównym by∏o oczywiÊcie podzie-

mie niepodleg∏oÊciowe). Poczàtkowo partia czyni∏a pewne kroki w celu zjednania

duchowieƒstwa: wy∏àczono dobra koÊcielne z zainicjowanej 6 IX 1944 r. reformy rol-

nej, zezwolono na zwrot majàtków zagarni´tych przez Niemców. W sferze idei PPR

jednak doÊç wyraênie zaznaczy∏a pragnienie przej´cia „rzàdu dusz” nad spo∏eczeƒ-

stwem, w szczególnoÊci zaÊ nad m∏odzie˝à. W ten nurt dzia∏aƒ wpisuje si´ zerwa-

nie konkordatu ze Stolicà Apostolskà 12 IX 1945 r. oraz og∏oszenie dekretu z 25

wrzeÊnia 1945 r. wprowadzajàcego nowe przepisy prawa ma∏˝eƒskiego.

W∏adze komunistyczne doskonale zdawa∏y sobie spraw´ z tego, i˝ w struktu-

rach podziemia niepodleg∏oÊciowego funkcjonuje wiele osób duchownych pe∏-

niàcych m.in. rol´ kapelanów. Zaanga˝owanie wi´kszoÊci z nich okryte jest

do dziÊ tajemnicà, gdy˝ z obawy przed represjami komunistycznymi dzia∏alnoÊci

tej nie dokumentowano.

W nocy z 7 na 8 grudnia 1944 r. funkcjonariusze KW MO w Rzeszowie pod ko-

mendà kpt. Zygmunta Bieszczanina dokonali w lesie g∏ogowskim zabójstwa kape-

lana AK, ks. Micha∏a Pilipca z B∏a˝owej.

Kap∏ani KoÊcio∏a rzymskokatolickiego wspó∏pracowali ze strukturami Narodo-

wego Zjednoczenia Wojskowego, Zrzeszenia „WolnoÊç i Niezawis∏oÊç” oraz z od-

dzia∏ami poakowskimi. WÊród duchownych skazanych na kar´ wi´zienia za wspó∏-

prac´ z podziemiem byli m.in.: ks. Micha∏ K´dra, ks. Stanis∏aw Kluz, o. Janusz Ru-

fin (bernardyn z Przeworska), ks. Jan Zawrzycki, ks. Stanis∏aw Bàk, ksi´˝a – Hen-

ryk Uchman, Stanis∏aw Ku∏ak, Stanis∏aw Zub, Wojciech Lorenc oraz Micha∏ WoÊ.

W drugiej po∏owie 1944 r. sprawy relacji z KoÊcio∏em rzymskokatolickim formal-

nie pozostawa∏y poza zainteresowaniem KW PPR. Nie oznacza to jednak, i˝ spo∏e-

czeƒstwu na szczeblu lokalnym nieznany by∏ stosunek poszczególnych komuni-

stów do religii.

W okresie tym kadry PPR w województwie rzeszowskim stanowili g∏ównie byli

cz∏onkowie Komunistycznej Partii Polski czy Komunistycznej Partii Zachodniej Ukra-

iny. Ich stosunek do KoÊcio∏a rzymskokatolickiego i szerzej – religii, ukszta∏towany

w okresie dzia∏alnoÊci wywrotowej w mi´dzywojniu, by∏ zdecydowanie wrogi.

W Mielcu wzburzenie ludnoÊci wywo∏a∏ incydent, jakiego dopuÊci∏ si´ w koƒcu

1945 r. cz∏onek PPR Leonard Rjatin, który „b´dàc w domu tow. Âmiecha, strzela∏

do figury Matki Boskiej”. S∏aboÊç kadrowa i organizacyjna PPR zmusza∏a parti´

do skupienia si´ w pierwszej kolejnoÊci na walce z podziemiem niepodleg∏oÊcio-

wym. KoÊció∏ uchodzi∏ wówczas za przeciwnika, którego ze wzgl´dów taktycznych

PPR postanowi∏a raczej neutralizowaç, ni˝ zwalczaç. W okresie tym PPR próbowa-

∏a zjednaç sobie spo∏eczeƒstwo poprzez zamanifestowanie swojego udzia∏u w uro-

czystoÊciach religijnych. Próby takiego traktowania religii dostrzega∏ ks. bp Franci-

szek Barda. W przededniu Êwi´ta ludowego w 1945 r. ks. bp Barda „zabroni∏ wpro-

wadzenia czerwonych sztandarów do KoÊcio∏a, a to z tych powodów, ˝e takowe nie

sà poÊwi´cone i w myÊl ustaw koÊcielnych nie mogà znajdowaç si´ w Êwiàtyni”.

Na poczàtku 1946 r. taktyk´ PPR wobec KoÊcio∏a precyzowa∏ na plenum KC

PPR W∏adys∏aw Gomu∏ka: „Nasza polityka winna byç taka: zamierzamy wobec Ko-

Êcio∏a stosowaç polityk´ takà, jak wobec tego rodzaju organizacji jak PSL. Sz∏oby

o to, a˝eby elementy nastawione demokratycznie mo˝na by∏o wiàzaç z nami, bo

trudno jest mówiç o tym, byÊmy mogli przeprowadziç roz∏upanie w ∏onie KoÊcio∏a

katolickiego, jak np. w PSL. (...) wielkich nadziei nie mo˝emy z tym odcinkiem wià-

zaç. By∏oby b∏´dem takie stanowisko, ˝e uda nam si´ zrobiç tu powa˝niejszy wy-

∏om”. Strategia ta zbli˝a∏a KoÊció∏ do PSL. Stosunek Episkopatu Polski do dzia∏al-

noÊci Stanis∏awa Miko∏ajczyka i PSL by∏ pozytywny i wiàza∏ si´ z nadziejà na po-

wstrzymanie procesu sowietyzacji Polski.

Wyrazem tego by∏o odnotowane przez PPR w listopadzie 1945 r. zjawisko

wspierania „z ambon” PSL przez duchowieƒstwo diecezji przemyskiej.. W okresie

tym wielu duchownych popiera∏o ludowców. Podczas referendum cz´Êç kap∏anów

diecezji przemyskiej opowiada∏a si´ za tym, aby na pierwsze pytanie odpowiedzieç

„nie”, a na drugie i trzecie „tak”.

Wed∏ug Wydzia∏u Organizacyjnego KW PPR w Rzeszowie, w okresie kwiecieƒ –

maj 1946 r. duchowieƒstwo ca∏ego województwa prowadzi∏o z inspiracji biskupa

przemyskiego Franciszka Bardy „kampani´ antydemokratyczà” wymierzonà

w PPR. Podstawà do tak sformu∏owanego wobec duchownych zarzutu by∏y treÊci

kazaƒ g∏oszone przez kap∏anów.

Terenowe struktury PPR w swojej wewn´trznej korespondencji przypisywa∏y nie-

powodzenie, jakim zakoƒczy∏o si´ referendum ludowe, wp∏ywom duchowieƒstwa

oraz wrogiej propagandzie PSL i podziemia. Nic wi´c dziwnego, i˝ jego sfa∏szowa-

nie oznacza∏o wzmo˝enie dzia∏aƒ wymierzonych w duchowieƒstwo. Przyk∏adowo

w sierpniu 1946 r. egzekutywa KP PPR w Mielcu nakaza∏a cz∏onkom partii „ucz´sz-

czaç na nabo˝eƒstwa celem kontroli kleru w naszym powiecie”. Zadanie to powie-

rzono funkcjonariuszom MO oraz cz∏onkom partii, rozdzielajàc pomi´dzy nich

wszystkie parafie istniejàce na terenie powiatu.

Trudno obecnie stwierdziç, jak to zadanie zosta∏o przez cz∏onków PPR wykona-

ne. Z pewnoÊcià jednak jego realizacja sta∏a si´ tematem kolejnego posiedzenia

egzekutywy KP PPR w Mielcu. 11 wrzeÊnia 1946 r. komuniÊci mieleccy stwierdzali,

i˝ nie posiadajà tylu ludzi, aby zebraç ˝àdane informacje ze wszystkich parafii, po-

stanowiono wi´c „opracowaç plan ucz´szczania cz∏onków na nabo˝eƒstwa”. Jed-

nym z dzia∏aczy PPR zaanga˝owanych w inwigilowanie by∏ Gilowski, który ustali∏:

„Na jednym z kazaƒ przed 2 tygodniami ks. Durlak powiedzia∏, ˝e grozi nam zag∏a-

da wiary chrzeÊcijaƒskiej. Chocia˝ wyraênie nie powiedzia∏, skàd idzie ta zag∏ada,

wszyscy jednak obecni na kazaniu zrozumieli, ˝e idzie ona ze wschodu”. Podobny

wniosek na egzekutywie KP PPR w Tarnobrzegu w paêdzierniku 1947 r. wysunà∏

Micha∏ Wo∏cz, który apelowa∏, aby w niedziel´ do wszystkich koÊcio∏ów wys∏aç mi-

licjantów bàdê funkcjonariuszy UB.

Przed wyborami parlamentarnymi w styczniu 1947 r. duchowieƒstwo popar∏o

PSL. Or´dzie Episkopatu Polski w sprawie wyborów do Sejmu z 10 IX 1946 r. za-

wiera∏o jednoznaczne stwierdzenie biskupów, i˝ ˝adna z partii tzw. Bloku nie mo˝e

byç popierana przez katolików. Or´dzie to zosta∏o odczytane w koÊcio∏ach

20 X 1946 roku. Z kolei w memoriale z 15 IX 1946 r. Episkopat Polski krytykowa∏ eli-

minowanie m∏odzie˝owych stowarzyszeƒ katolickich ze szkó∏ oraz celowe utrud-

nianie szko∏om zakonnym pozyskania uprawnieƒ szko∏y publicznej.

„Zwyci´stwo” komunistów w sfa∏szowanych wyborach w styczniu 1947 r. zaini-

cjowa∏o poczàtek walki z KoÊcio∏em, uznanym przez W∏adys∏awa Gomu∏k´ na ple-

Dokoƒczenie na s. IV

IV Nasz Dziennik Piàtek, 27 marca 2009

DODATEK HISTORYCZNY IPN 3/2009 (22)

Piàtek, 27 marca 2009 Nasz Dziennik V

Dr Marek Klecel

Kap∏ani

niez∏omni

Dokoƒczenie ze s. III

w boku leje si´ krew i ropa«. Do wieczora nie by∏o oznaki poprawy zdrowia. (...)

Ostatnie s∏owa, jakie ks. Józef wypowiedzia∏: »Jak b∏ogo umieraç, gdy si´

z Chrystusem ˝y∏o«”.

Propaganda sukcesu

Jednym z g∏ównych Êrodków w walce z KoÊcio∏em by∏a tak˝e zmasowana pro-

paganda komunistyczna, oczerniajàca duchowieƒstwo i fa∏szujàca prawd´

o KoÊciele. Nie wahano si´ przed ˝adnym k∏amstwem, oszczerstwem, manipu-

lacjà, organizowanà g∏ównie przez podleg∏e w∏adzy pras´ i radio w swoistych

kampaniach nienawiÊci przeciw KoÊcio∏owi. Rozkr´cano je wokó∏ wspomnia-

nych procesów i mia∏y one, niestety, skuteczny wp∏yw na przynajmniej cz´Êç

opinii spo∏ecznej, stan umys∏ów, z∏e nastawienie do duchowieƒstwa tak˝e

w Êrodowiskach, zdawa∏oby si´, odporniejszych na prymitywnà propagand´.

Âwiadczy o tym choçby list 53 pisarzy ze Êrodowiska krakowskiego, pot´piajà-

cy sàdzonych i skazanych w procesie kurii krakowskiej ksi´˝y. Interesowano

si´ zw∏aszcza wp∏ywem procesu i propagandy wokó∏ niego na Êrodowiska ka-

tolickie. Wed∏ug jednego z dobrze zapewne poinformowanych êróde∏, „w Êro-

dowisku kleru widoczna jest bardzo powa˝na konsternacja. Obecni na proce-

sie przedstawiciele kurii kanclerz ks. Kuczkowski, notariusz sàdu ks. Szczot-

kowski i delegat

kurii do „Tygodnika

Powszechnego”

ks. Bardecki pot´-

piajà szczególnie

ks. Lelit´, który ich

zdaniem jest g∏ów-

nym winowajcà.

Pot´pili oni równie˝

ks. Brzyckiego. Po

dalszych zezna-

niach w procesie

bardziej przekonu-

jàce sta∏y si´ dla

nich równie˝ ak-

centy pot´pienia

kurii krakowskiej.

Stwierdzajà rów-

nie˝, ˝e w Êwietle

procesu zrozumia-

∏e sta∏y si´ represje,

jakie zastosowano

wobec obu bisku-

pów krakowskich.

Dobrze, ˝e tak si´

tylko skoƒczy∏o”.

Zmasowany nacisk, a raczej atak propagandowy, jaki dominowa∏ w „Trybu-

nie Ludu” czy w Polskim Radiu sprawia∏, ˝e rzekome przest´pstwa ksi´˝y sta-

∏y si´ w oczach ∏atwowiernych s∏uchaczy bardziej prawdopodobne i wiarygod-

ne, a zarazem propaganda taka usprawiedliwia∏a poÊrednio surowe procesy

i wyroki sàdowe, usuwa∏a wàtpliwoÊci i uprzedza∏a krytyk´ w∏adz komunistycz-

nych. W agresywnej nowomowie propagandowej, w swoistym skomunizowa-

nym ju˝ j´zyku sàdowym i prasowym zosta∏a rozp´tana histeria antykoÊcielna,

jakby to KoÊció∏ wypowiedzia∏ wojn´ komunistycznemu paƒstwu. Zaanga˝owa-

no do tego dyspozycyjnych dziennikarzy. Szczególnie zas∏u˝yli si´ wtedy Zyg-

munt Broniarek i Karol Ma∏cu˝yƒski z „Trybuny Ludu” i propagandystka radio-

wa Wanda Odolska. Po procesie krakowskim przygotowano od razu film pro-

pagandowy „Dokument zdrady”, który znalaz∏ si´ w kinach ju˝ miesiàc po og∏o-

szeniu wyroków. Andrzej ¸apicki czyta∏ w nim komentarz Ma∏cu˝yƒskiego:

„Niemcy Zachodnie – tu Amerykanie znów hodujà hitlerowskich morderców.

Melina szpiegów i emigracyjnych szumowin”. Broniarek komentowa∏ w „Trybu-

nie Ludu”: „Film ten pomo˝e milionom zrozumieç ca∏à ohyd´ metod imperiali-

zmu amerykaƒskiego, wykorzystujàcego religijne uczucia wielu wierzàcych dla

zbrodniczych antypolskich celów”. Wykorzystano skwapliwie majàtek zaj´ty

w budynku kurii, by pokazaç go demonstracyjnie na sali sàdowej jako dowód

zarówno pospolitego przest´pstwa, jak i afery szpiegowskiej z udzia∏em Ko-

Êcio∏a. W sprawozdaniach z procesu pastwiono si´ w szczególnie ohydny spo-

sób nad chorym ks. Brzyckim. Pokazywano, jak „ze starczà chciwoÊcià zanu-

rza swe r´ce w stercie materia∏ów ks. Wit Brzycki, stwierdzajàc co chwil´: to

moje, to moje... 187 metrów jest tej podszewki, 23 kupony materia∏ów ubranio-

wych, 6 aparatów fotograficznych, 4 z∏ote zegarki, worek kawy, cukier, rozma-

itej wielkoÊci i jakoÊci wódki, paczki deficytowych leków zagranicznych”. Ma∏-

cu˝yƒski nie waha∏ si´ przed najci´˝szymi oskar˝eniami: „ks. Mazanek, noto-

ryczny czarnogie∏dziarz i spekulant (...) nie cofa∏ si´ przed wykradaniem dola-

rów z powierzonych mu w zaufaniu listów”.

Sàdy i propaganda PRL spe∏ni∏y swe zadania. Szef krakowskiego UB Grze-

gorz ¸anin ju˝ po kilku dniach krakowskiego procesu donosi∏ z zadowoleniem

do centrali: „sam przebieg procesu jest przekonujàcy, (...) zainteresowanie pro-

cesem jest ogromne, nasza Partia odnosi wielki sukces”. Szczególnie dotkliwe

by∏y opinie ludzi, po których spodziewano si´ wy˝szego poziomu, jeÊli nie in-

telektualnego, to przynajmniej moralnego, inteligencji, pisarzy, tak˝e katolików.

Pisarz Witold Zalewski komentowa∏ proces w „Przeglàdzie Kulturalnym”, odwo-

∏ujàc si´ nawet do nie˝yjàcego ju˝ ks. kard. Sapiehy: „wielka nienawiÊç do po-

st´pu pcha∏a ksi´cia biskupa Sapieh´ na drog´ kreciej walki z Polskà Ludowà,

do nienawiÊci do∏àczy∏a si´ jeszcze ˝àdza posiadania dolarów, franków i fun-

tów szterlingów”. Bruno Miecugow wyst´powa∏ w imieniu w∏adzy: „w∏adza lu-

dowa nie b´dzie mia∏a litoÊci dla szpiegów. Jej organa bezpieczeƒstwa w czuj-

nej i niezmordowanej pracy potrafià szybko unieszkodliwiç ka˝dego wrogiego

agenta. Wszyscy agenci ponieÊli wprawdzie zas∏u˝onà kar´, ale to nie cofnie

wyrzàdzonych szkód”. S∏awomir Mro˝ek przestrzega∏: „nie ma zbrodni, której

byÊmy si´ po nich nie mogli spodziewaç. Zaciek∏oÊç niedobitków b´dzie tym

wi´ksza, tym bardziej b´dà si´ upodabniaç do SS-manów, do »rycerzy p∏onà-

cego krzy˝a« – Ku-Klux-Klanu, do brunatnych i czarnych koszul – wyst´pujàc

w tym samym, co SS-mani, krzy˝owcy, koszule i inni falangiÊci, interesie”.

S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa skrz´tnie zbiera∏a opinie i komentarze o procesie

kurii wÊród mieszkaƒców Krakowa, zw∏aszcza w Êrodowiskach inteligenckich,

wykorzystujàc ca∏à zapewne swojà agentur´. „Nastroje w zwiàzku z procesem

ksi´˝y sà wÊród dziennikarzy i literatów doÊç jednomyÊlnie wrogie oskar˝o-

nym, w ogóle zaÊ ca∏a sprawa nie absorbuje tych ludzi tak, jak mo˝na by si´

spodziewaç. Jan Jaêwiec wyrazi∏ si´, ˝e ch´tnie by si´ zg∏osi∏ na ochotnika

do wieszania ksi´dza Brzyckiego” – brzmia∏ jeden z raportów. Zachowa∏o si´

sporo donosów ze Êrodowiska literackiego. „S∏omczyƒski Maciej utrzymywa∏,

˝e wszyscy sà warci stryczka i jest oburzony na swobod´ oskar˝onych, którzy

zdajà si´ nie widzieç przest´pstwa w uprawianiu przez siebie szpiegostwa”.

A znów „Kurek Jalu wypowiada∏ si´ równie˝ o tym, jak ks. Brzycki skrz´tnie

pokazywa∏ te skarby i ró˝ne rzeczy, które mu zarekwirowano, a nale˝a∏y

do niego. Odgrywa∏ go z humorem”. W∏adys∏aw Machejek, szef „˚ycia Literac-

kiego”, stwierdza∏ wed∏ug innego donosu, ˝e „za ∏agodnie odniesiono si´

do dostojników Kurii, gdy˝ wina Baziaka i Rosponda jest bardzo widoczna,

obaj bowiem udzielili Lelicie pomocy, ale nie dali o tym znaç w∏adzom bezpie-

czeƒstwa. Wówczas PrzyboÊ odpar∏ mu, ˝e w spo∏eczeƒstwie polskim jeszcze

tkwi to, ˝e ludzie uwa˝ajà wspó∏prac´ z w∏adzami Bezpieczeƒstwa za nie-

etycznà, wi´c sàdzenie biskupów za to, ˝e nie dali znaç, wywo∏a∏oby mo˝e z∏e

wra˝enie na spo∏eczeƒstwie”.

Po og∏oszeniu wyroku informator „Skawiƒski” donosi∏ o opiniach z tego sa-

mego Êrodowiska: „Widaç by∏o wÊród tego Êrodowiska pewnà aprobat´ kary,

jaka spotka∏a szpiegów. Rozmowy o procesie prowadzili literaci S∏omczyƒski

Maciej, PleÊniarowicz Jerzy, Kwiatkowska Halina, Szpalski Karol, Promiƒski

Marian, Hordyƒski Jerzy, Stefan i Ewa Otwinowscy. Na ogó∏ opinie by∏y pozy-

tywne”. Wy∏ama∏ si´ tylko Stefan Kisielewski, który kpi∏ sobie, wed∏ug donosu,

˝e „za takie wiadomoÊci, jakie udzielali szpiedzy w Ameryce, dostaliby w dzien-

nikach najwy˝ej 30 centów za szpalt´”.

w niezwykle trudnych warunkach powojennego ˝ycia podstawy lepszego by-

tu. (...) Ku szkodliwej dzia∏alnoÊci kierowa∏y ks. bp. Kaczmarka i wspó∏oskar-

˝onych poglàdy prowadzàce do uto˝samienia wiary z wstecznà postawà spo-

∏ecznà, a dobro KoÊcio∏a z trwa∏oÊcià i interesem ustroju kapitalistycznego.

(...) Proces ks. bp. Kaczmarka udowodni∏ równie˝ naocznie, i to nie po raz

pierwszy, jak dalece imperializm amerykaƒski, pragnàcy przy pomocy nowej

wojny, a wi´c Êmierci milionów ludzi, narzuciç panowanie swojego ustroju wy-

zysku i krzywdy spo∏ecznej krajom, które wybra∏y nowà drog´ dziejowà, usi-

∏uje ró˝nymi drogami oddzia∏ywaç na duchowieƒstwo oraz ludzi wierzàcych

i kierowaç ich na drog´ walki z w∏asnà ojczyznà, stanowiàcà wspólne dobro

wszystkich obywateli”.

Podobnà, ju˝ pe∏nà lojalnoÊç wobec paƒstwa komunistycznego wyra˝ali Jan

Dobraczyƒski i Mieczys∏aw Kurzyna w „Tygodniku Powszechnym”, przej´tym

przez PAX w 1953 roku: „surowo trzeba osàdzaç drog´ ks. biskupa Kaczmar-

ka, która os∏abia∏a jednoÊç narodu i s∏u˝y∏a tym, którzy odbudowujàc Wehr-

macht wskazali mu drog´ na Wschód, a wi´c przede wszystkim na Polsk´. (...)

Pójdziemy jako katolicy drogà polskiej racji stanu, z pe∏nà ÊwiadomoÊcià, ˝e

zejÊcie z niej musia∏oby doprowadziç do kraƒcowych konsekwencji, do wspó∏-

dzia∏ania z najbardziej zaciek∏ymi wrogami narodu polskiego”.

Jak wiadomo, trzy dni po procesie i wyroku na ks. bp. Czes∏awa Kaczmarka

aresztowano ks. Prymasa Stefana Wyszyƒskiego.

Âledztwo wobec siedmiu oskar˝onych prowadzono rutynowo, u˝ywajàc

wszystkich metod UB, jakimi by∏y wielogodzinne przes∏uchania, bicie, szanta˝,

zastraszanie, wykorzystywanie zeznaƒ jednych przeciw drugim. „JesteÊ ksi´-

dzem, wi´c musisz byç wrogiem” – s∏yszeli ksi´˝a od Êledczych. Edward Cha-

chlica stwierdzi∏ póêniej, ˝e Êledztwo mia∏ „bardzo ci´˝kie. Tygodniowe stójki

(...) z biciem po twarzy, nerkach, kopaniem, targaniem za w∏osy. Najgorsze dla

mnie by∏o jednak plucie w twarz i wyra˝anie si´ w najobrzydliwszy sposób

o moich najbli˝szych, tj. matce i ˝onie. Pokazano mi raz w celi ˝on´, szanta˝u-

jàc, ˝e ode mnie zale˝y, czy wyjdzie na wolnoÊç. Zaznaczam, ˝e ˝ona by∏a zu-

pe∏nie niewinna i w ogóle nie wiedzia∏a o mojej korespondencji z kuzynem. Ze-

znania moje naginano i przekr´cano, i kilka takich protoko∏ów zmuszono mnie

podpisaç”.

Proces sàdowy rozpoczà∏ si´ na poczàtku 1953 roku w sali Zak∏adu im.

Szadkowskiego w Krakowie i od razu, z powodu s∏abych dowodów przest´p-

stwa, zosta∏ tak zorganizowany, by wywo∏aç wra˝enie wielkiej afery przest´p-

czej, za którà odpowiadajà nie tylko oskar˝eni, ale i w∏adze koÊcielne. S∏u˝by

UB zosta∏y postawione na równe nogi w ca∏ym Krakowie, przeprowadzono

oko∏o 400 spotkaƒ z agentami, patrole obstawia∏y sal´ sàdowà, w której du˝à

cz´Êç publicznoÊci stanowi∏a równie˝ agentura majàca organizowaç zbiorowe

reakcje zgromadzonych. Ca∏oÊç inscenizowa∏ niezawodny Goldberg-Ró˝aƒski.

Oskar˝a∏ równie gorliwy prokurator Zarakowski, dyspozycyjnemu w pe∏ni sàdo-

wi przewodniczy∏ znany s´dzia Mieczys∏aw Widaj. Sàd wyda∏ wyrok skazujàcy

ks. Lelit´, Edwarda Chachlic´ i Micha∏a Kowalika na kary Êmierci, ks. Szymon-

ka na do˝ywocie, ks. Brzyckiego na 15 lat, ks. Pochopienia na 8 lat, Stefani´

Rospond na 6 lat. Ksiàdz Brzycki, ci´˝ko chory na raka, zmar∏ w nast´pnym ro-

ku – zwolniony wczeÊniej, by nie umar∏ w celi. Kary Êmierci w tym procesie za-

mieniono póêniej na kary d∏ugoletniego wi´zienia.

W pobocznym procesie zosta∏ oskar˝ony ks. Józef Fudali, który równie˝ mia∏

zwiàzek z tà sprawà. Ci´˝ko chory przebywa∏ w szpitalu wi´ziennym. W czasie

brutalnego Êledztwa zmuszano go do sk∏adania zeznaƒ, które póêniej odwo∏y-

wa∏. Próbowano go równie˝ zwerbowaç na s∏u˝b´ UB. Stefania Rospond,

oskar˝ona w sprawie kurii krakowskiej, która by∏a Êwiadkiem na procesie ks.

Fudalego, tak opisywa∏a póêniej jego stan: „Zeznawa∏, trz´sàc si´, ledwie sto-

jàc na nogach. Mówi∏ niewyraênie, bo wybili mu z´by. Nagle zaczà∏ odwo∏ywaç

swoje zeznania. S´dzia zwróci∏ mu uwag´, ˝e przecie˝ podczas Êledztwa przy-

zna∏ si´ do winy. Wtedy on zaczà∏ tak strasznie krzyczeç, ˝e go w Êledztwie bi-

li ˝elaznym dràgiem, ˝e mia˝d˝yli mu przyrodzenie”. Mimo to „obron´ oskar˝o-

nego uzna∏ Sàd za wykr´tnà i k∏amliwà”. Skazano go na 13 lat wi´zienia,

a w wi´zieniu doprowadzono do Êmierci. Zmar∏ ju˝ na poczàtku 1954 roku, nie

majàc jeszcze 40 lat. Wed∏ug Êwiadectwa piel´gniarki Szpitala Klinicznego Êw.

¸azarza w Krakowie, dokàd ks. Fudali zosta∏ przewieziony z wi´zienia przy ul.

Montelupich, jego stan by∏ ju˝ wtedy bardzo ci´˝ki, prawdopodobnie na skutek

nieudanej operacji, albo, co równie˝ mo˝liwe, by∏ to efekt Êledztwa. Wi´zieƒ by∏

„ze stra˝nikiem wi´ziennym, który ani na chwil´ nie zostawia∏ go samego. Przy-

wióz∏ go dr Czy˝ewski, za zgodà ordynatora przyj´ty na oddzia∏ s. Marii, powie-

dzia∏ do niej: »Wy wiecie, co z nim zrobiç« (chodzi∏o o zaopatrzenie na Êmierç).

Chory by∏ ju˝ 8. dzieƒ po operacji woreczka ˝ó∏ciowego, by∏ bardzo wyniszczo-

ny, z goràczkà, rana pooperacyjna du˝a z ropà i krwià. [...] Prosi∏, abym odj´-

∏a kroplówk´, a na moje zapewnienia, ˝e ona go wzmocni, odpowiedzia∏: »Mo-

je wzmocnienie ju˝ tylko w Chrystusie«. (...) W ciàgu dnia chwilami zapada∏

w sen, to znów modli∏ si´ i ∏àczy∏ z Drogà Krzy˝owà Pana Jezusa, przywo∏ywa∏

Weronik´, a na zapytanie, o którà Weronik´ chodzi, odpowiedzia∏, ˝e t´, która

otar∏a twarz Panu Jezusowi. To znów mówi∏: »Chryste, ofiaruj´ Ci mojà krew ka-

p∏aƒskà z Twojà. Ty mia∏eÊ bok przebity, la∏a si´ krew i woda, i z mojej rany

Wed∏ug danych Stolicy Apostolskiej w krajach bloku

wschodniego do 1949 roku zgin´∏o Êmiercià gwa∏townà

246 ksi´˝y i biskupów, 404 deportowano na Syberi´,

1065 znalaz∏o si´ w wi´zieniach, 585 zagin´∏o bez Êladu.

W Polsce do 1953 roku usuni´to z diecezji lub uwi´zio-

no 9 biskupów, zamordowano 37 ksi´˝y, 260 zmar∏o lub

zagin´∏o, 350 zes∏ano, 700 przebywa∏o w wi´zieniach,

900 wyp´dzono. Straty duchowieƒstwa zakonnego: 54 za-

bitych, 200 zes∏anych, 170 uwi´zionych, 300 wygnanych.

Wed∏ug publikacji: Leksykon duchowieƒstwa

represjonowanego w PRL w latach 1945-1989,

red. Jerzy Myszor, t. 1, Warszawa 2002.

Ksiàdz biskup Czes∏aw Kaczmarek

Rezolucja 53 pisarzy krakowskich:

„W ostatnich dniach toczy∏ si´ w Krakowie proces grupy szpiegów amery-

kaƒskich powiàzanych z krakowskà Kurià Metropolitarnà.

My zebrani w dniu 8 lutego 1953 r. cz∏onkowie krakowskiego Oddzia∏u

Zwiàzku Literatów Polskich wyra˝amy bezwzgl´dne pot´pienie dla zdrajców

Ojczyzny, którzy wykorzystujàc swe duchowe stanowiska i wp∏yw na cz´Êç

m∏odzie˝y skupionej w KSM dzia∏ali wrogo wobec narodu i paƒstwa ludowe-

go, uprawiali – za amerykaƒskie pieniàdze – szpiegostwo i dywersj´.

Pot´piamy tych dostojników z wy˝szej hierarchii koÊcielnej, którzy sprzyja-

li knowaniom antypolskim i okazywali zdrajcom pomoc, oraz niszczyli cenne

zabytki kulturalne.

Wobec tych faktów zobowiàzujemy si´ w twórczoÊci swojej jeszcze bardziej

bojowo i wnikliwiej ni˝ dotychczas podejmowaç aktualne problemy walki o socja-

lizm i ostrzej pi´tnowaç wrogów narodu – dla dobra Polski silnej i sprawiedliwej”.

Po Êledztwie i procesie ks. bp. Kaczmarka szczególnie ra˝àce by∏y opinie

ze Êrodowiska zwiàzanego z PAX-em, uwa˝ajàce si´ za katolickie, które popie-

ra∏o ju˝ w istocie w∏adz´ komunistycznà. Opinie o tym procesie mia∏y cz´sto

charakter zdrady – tak to trzeba nazwaç – wobec KoÊcio∏a, do którego „post´-

powi katolicy” chcieli nale˝eç. Tadeusz Mazowiecki, redaktor naczelny pak-

sowskiego tygodnika WTK, pisa∏ po procesie ks. bp. Kaczmarka w duchu pro-

pagandy ju˝ raczej komunistycznej: „ludowa ojczyzna przywróci∏a godnoÊç

milionom prostych ludzi, w olbrzymiej wi´kszoÊci wierzàcych (...) i buduje

Rezolucj´ podpisali pisarze i krytycy literaccy, mi´dzy innymi:

Karol Bunsch, Kornel Filipowicz, Andrzej Kijowski, Jalu Kurek, W∏adys∏aw

Machejek, W∏odzimierz Maciàg, S∏awomir Mro˝ek, Tadeusz Nowak, Julian

PrzyboÊ, Tadeusz Âliwiak, Maciej S∏omczyƒski, Olgierd Terlecki, Henryk Vo-

gler, Adam W∏odek, Jan B∏oƒski, Henryk Markiewicz, Bruno Miecugow, Anna

Âwirszczyƒska, Wis∏awa Szymborska.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: