DEFINICJE.

I. Fonetyka i fonologia.

głoska- najmniejszy dający się wyodrębnić odcinek strumienia mowy, realizowany przy określonym stałym układzie narządów mowy. Poszczególne g. wyznaczane są przez właściwe im zespoły cech artykulacyjnych i akustycznych, na które składają się stałe i powszechne cechy fonologiczne oraz cechy jednostkowe i zmienne, związane z konkretna artykulacją.

sylaba- część wyrazu, zawierająca jedną i tylko jedną samogłoskę sylabiczną; np. sylaby w wyrazie ‘gramatyka’: gra-ma-ty-ka.

nagłos/wygłos absolutny- nagłos/wygłos po/przed pauzą.

fonem- Najmniejsza jednostka systemu językowego stanowiąca zespół tych cech głoski, które w procesie mowy pełnią funkcję różnicowania znaczeń wyrazów i form językowych (dystynktywna cecha). Np. w wyrazach mól i ból odrębność znaczeniowa sygnalizowana jest przez różnicę brzmienia początkowych ich odcinków, wypełnionych przez odmienne fonemy m i b, zróżnicowane poprzez opozycję fonologiczną cechy nosowości i braku nosowości. Systemy fonemów właściwe określonemu językowi są przedmiotem badań fonologii.

warianty pozycyjne fonemu (alofony) – pojawiające się w trakcie mówienia głoski, posiadające niezmienne cechy fonologiczne, ale też charakteryzujące się cechami niefonologicznymi (gł. narzucanymi przez kontekst), czyli realizacje fonemów, zawierające oprócz cech relewantnych fonemu także szereg cech nierelewantnych w zależności od pozycji głoski w stosunku do innych głosek i mówiącego. Dzielą się na warianty główne (podstawowe, np. gł. [t] jest w.gł. fonemu /t/) i poboczne (np. gł. [t’] jest w. pobocznym fonemu /t/).

Niektóre zjawiska artykulacyjne:

-nazalizacja (unosowienie)- wywołanie przez spógł. nosową rezonansu nosowego poprzedzającej jej samogłoski, jak np. w wyrazie [mũndur]

-udziąsłowienie- upodobnienie pod względem miejsca artykulacji spógł. przedniojęzykowej do spółgł. dziąsłowej- czubek języka dotyka dziąseł wcześniej, przygotowując się do wymowy głoski następującej, np. [tṣ̌eba]

-upodobnienie pod względem miękkości i miejsca artykulacji- przed spógł. środjez. poprzedzająca ją spógł. może być artykułowana z uwypukleniem środ. języka ku podniebieniu twardemu, w efekcie czego cała gr. spógł. staje się jednorodna pod wzgl. miejsca artykulacji i miękkości, np.[•żelĕńeć] (zzielenieć)

-ubezdźwięcznienie-upodobnienie fonetyczne polegające na tym, że spółgłoska dźwięczna traci dźwięczność, np. w pewnych kontekstowych sytuacjach spółgłoski sonorne ulegają wtórnemu ubezdźwięcznieniu, dzieje się tak, gdy spółgł. sonorne wyst.: w nagłosie bezpośrednio przed spógł. właściwymi bezdż. [m, ša]; w obustronnym sąsiedztwie spógł. wł. bezdź. [kosm,ka];

Synchroniczna i asynchroniczna wymowa głosek miękkich wargowych: do niedawna uważano, że możliwa jest wymowa miękkich/zmiękczonych wargowych w 2 wariantach: 1. synchronicznym (jako wzorcu)- wargowość (zetknięcie/zbliżenie warg/warg i górnych zębów) i miękkość (uwypuklenie środka języka ku podniebieniu twardemu) występują jednocześnie, np. [p’asek], [p’ešo]; jednak obecnie w realizowany jest typ asynchroniczny, uważany kiedyś za charakterystyczny dla gwar Mazowsza (wspominanie ruchy artykulacyjne realizowane są nierównocześnie), np. [p’įasek], [p’įešo]

Zróżnicowanie wymowy warszawskiej i krakowsko poznańskiej- jeśli nagłos następnego wyrazu zaczyna się od głoski sonornej lub samogłoski, to wygłos poprzedniego wyrazu (nie będącego przyimkiem) jest dźwięczny w wymowie krakowsko- poznańskiej, a bezdźwięczny w wymowie warszawskiej.

Opozycja fonologiczna- opozycja pełniąca funkcję dystynktywną (odróżnianie znaczeń). Typologia: 1. a)jednowymiarowe-zespół cech wspólnych jest właściwy tylko danej opozycji, np. cechami wspólnymi pary /d/:/t/ są zwartość i przedniojęzykowość, jako zespół przynależny wyłącznie głoskom [d] i [t]. b)wielowymiarowe- zespół cech wspólnych jednej opozycji dźwiękowej właściwy także innym opozycjom, np. parę /b/:/d/ znamionuje zespół cech: zwartość, dźw., charakterystyczny też dla /d/:/g/. 2.a)o. proporcjonalne- gdy stosunek między członami danej opozycji jest taki sam, jak stosunek między czł. innej opozycji, np./p/:/b/ = /t/:/d/= /k/:/g/ itd.  b) izolowana-różnica między jej członkami jest wyjątkowa dla danego języka, w pol. syst. dźw. izolowana jest opozycja /r/:/l/, ze wzgł. na zespół cech: drżącość i boczność. 3. a)prywatne- jeden z czł. charakteryzuje się obecnością cechy, której nie posiada czł. drugi, np. dźwięcznością :/k/:/g/  b) stopniowe- dot. co najmniej 3 czł., które różnicuje stopień natężenia jednej tylko cechy dystynktywnej, np. /a/:/o/:/u/ wynika ze stopniowego zwężania jamy ustnej c) równorzędne- każdy z czł. posiada cechę, której nie ma czł. drugi, np. /p/:/t/ à /p/ ma cechę dwuwarg., która pozytywnie odróżnia go od /t/, posiadającego cechę przedniojęz.

Cecha dystynktywna fonemów: cecha fonemu, dzięki której jest on odróżniany od innych jednostek systemu fonologicznego i może pełnić funkcję wyróżnika poszczególnych wyrazów. Przez cechy dystynktywne wyznaczane są opozycje fonologiczne między fonemami, w języku polskim takie np., jak dźwięczność – bezdźwięczność (w wyrazach dom – tom), twardość – miękkość (bały – biały), zwartość – szczelinowość (bały – wały), ustność – nosowość (bały – mały).

II. Morfologia i morfonologia.

morfem- najmniejsza znacząca jednostka języka, której w tekstach odpowiadają morfy:-m. leksykalny- m. mający określone znaczenie leksykalne wyrażane niekategorialnie, m. słowotwórczy. mający gł. znaczenie strukturalne, służące do tworzenia nowych wyrazów; m. fleksyjny: m. odróżniający daną formę fleksyjna od innych form tego samego leksemu; afiks- m. dodawany w procesie derywacji słowotwórczej do m. leks., może to być prefiks, interfiks, sufiks; m. ciągły- m. wyrażany przez morfy stanowiące nieprzerwany ciąg fonemów, są to np. niemal wszystkie m.leksyk (książk-a). m. nieciągły- morfem wyrażany przez morfy stanowiące ciąg fonemów, w którego obrębie znajdują się inne morfy; nie jest to nieprzerwany ciąg fonemów. Morfemami nieciągłymi rzadko bywają morfemy leksykalne (np. ba-ł-a się), częściej są to morfemy słowotwórcze (np. do-rwać się, po polsk-u); m. swobodny- morfem, który nie musi łączyć się z innymi morfemami; stanowi często jedyny składnik wyrazów słownikowych nieodmiennych, np. do, przy, i (spójnik), no, gdy. m. zerowy- morfem, który nie jest wyrażany za pomocą fonemów; w tekstach odpowiada mu morf zerowy. Morfem zerowy w języku pol. może być w zasadzie tylko morfemem gramatycznym, zwł. fleksyjnym.

alternacja morfonologiczna- uwarunkowana kontekstowo wymiana fonemów w obrębie alomorfów jednego morfemu; występuje w wygłosie tematu (podst. słowotwórczej) – z wyj. syt. gdy po spółgł. wyst. samogłoska ruchoma ‘e’ lub ‘o’; rodz. a.: 1. a)spółgłoskowa b)samogłoskowa 2. a) ilościowa (wymiana np. e: Ø) b) jakościowa (np. k:č).

spółgł. w teorii alternacji funkcjonalnie miękkie: [c, č, š, ž, /dz/, /dż/, l], spółgł. w teorii al. funkcjonalnie twarde: [k’] [g’].

szereg alternacyjny – zespół segmentów fonolog. będących członami jednej alternacji.

podział kat. morfologicznych: 1. kat. imienne:  przypadek, liczba, rodzaj gram., stopień; 2. kat. werbalne: czas. tryb, aspekt, strona, osoba. inny podział: 1. fleksyjne- takie, ze względu na które leksemy danej części mowy się odmieniają 2. klasyfikujące – takie, ze względu na które można klasyfikować całe leksemy;

Kat. imienne-charakterystyka:

-przypadek: kat. fleksyjna rzecz., przym., licz., zaimków rzecz., przym. i licz. oraz gerundiów (rzecz. odczas.) i imiesłowów przym. Może być traktowany jako kat. klasyfikująca czas. i niektórych innych cz. mowy, którym można przypisać rząd przypadkowy (np. leksemy chcieć, żądać mają wartość: dop. klasyfik. kat. przypadka). Przypadek – zarówno fleksyjny, jak i klasyfikujący – pełni funkcję prymarnie składniową, służy bowiem przede wszystkim wskazywaniu zw. składniowych w zd. Sekundarnie pełni f. semantyczną, gdyż poszczególnym przypadkom można przypisać określone role sem. (m- sprawca czynności, dop. i biernik-obiekt czynności, cel.-osoba,której dana czynność przynosi pożytek lub szkodę, N.- środek czynności, msc- miejsce odbywania się czegoś, wołacz- może pełnić funkcję samodzielnego wypowiedzenia).

-liczba- kat. fleksyjna rzecz., czas., przymiotników, zaimków przym., im. przymiotnikowych oraz niektórych gerundiów; jest też kat. klasyfikującą licz., gdyż licz. można podzielić na takie, które wymagają od zależnego rzecz. l.p. i takie, które wymagają l.mn. liczba czas., przym. zaim. przym. i imiesł. przym. pełni funkcję składniową i jest syntaktycznie uzależniana- dostosowuje się do liczby nadrzędnego rzecz. Liczba rzecz. pełni funkcję prymarnie semantyczną i jest syntaktycznie uzależniająca. Podst. funkcją sem. liczby rzecz. jest informowanie o liczebności zbioru przedmiotów nazwanych danym rzecz.. zasadniczo l.p. wskazuje na jeden przedmiot, a l.mn. na wiele przedmiotów; odstępstwa: singularia tantum ( leksemy nacechowane leks. jako pozbawione l.mn., np., ‘Paryż’, ‘co’); pluralia tantum- rzecz. nacechowane leksykalnie jako pozbawione l.p. , np. sanie, drzwi; rzecz. niepoliczalne- rzecz., dla których niemożliwa jest kwantyfikacja numeryczna, ozn. przedmioty fiz. jednostkowe, wzajemnie rozróżnialne oraz jednostkowe akty ograniczone czasowo(błysk)

-rodzaj- kat. klasyfikująca rzecz. i kat. fleksyjna czas., przym., zaimków przym., imiesłowów przym. i licz. Zarówno jako kat. fleks., jak i jako kat. klasyf. rodz. ma funkcję przede wszystkim składniową, wskazuje bowiem, które formy  wyrazowe są połączone zw. składniowym. Rodz. rzecz. jest kat. uzależniającą, rodz. pozostałych – kat. uzależnianą. Zasadniczo każdy z rodz. rzecz. ma właściwy sobie układ synkretyzmów w paradygmacie; dla większości rzecz. implikują się wzajemnie: 1. rodz. męskoos. i synkretyzm D. i B. obu liczb 2. rodz. męskożywotny i synkretyzmu D i B l.p. oraz M i B l.mn. 3.rodz. męskonieżywotny i synkretyzm M i B obu liczb; 4. rodz. żeński i synkretyzm C i Msc l.p. oraz M. i B l.mn. 5. rodz. nijaki i synkretyzm M, B i Msc l.p.oraz M. i B l.mn.

-stopień- stopniowanie proste = zjawisko fleksyjne, stopniowanie złożone (analityczne)= operacja składniowa; kat. fleksyjna przym. i przysłówków ma funkcję prymarnie semantyczną – wskazuje na różnice w intensywności cech. Sekundarnie może mieć funkcję składniową i być kat. uzależnianą (np. leksemy bardzo i dość wymagają stopnia równego, a coraz i znacznie –st. wyższego). Przymiotniki stopniowalne nazywa się jakościowymi (wskazują na pewną jakość tkwiącą immanentnie w przedmiocie), niestopniowalne- relacyjnymi (wskazują na relację do innego przedmiotu, np. drewniany, leśny) – taki podział czyni ze stopnia kat. klasyfikującą; kat. stopnia tworzą 3 człony: st. równy (jego formy zwykle są formalnie nienacechowane), wyższy(jego formy są oparte na temacie st. równego, czasem skróconym, tworzy się go za pomocą przyrostków: -szy/a/e lub –ejszy/a/e u przym. –ej u przysł. w st. prostych, w st. analitycznym- za pomocą leksemu ‘bardziej’) i najwyższy (tworzy się od postaci st. wyż. za pomoca przedrostka naj-).

Kat. werbalne:

-tryb – kat. fleksyjna czas., prymarnie semantyczna. kat. służąca wyrażaniu modalności (ustosunkowania nadawcy do treści jego wypowiedzi; może ona być wyrażana też w inny sposób: leksykalnie, np. za pomocą wyr. oby, chyba, czy; prozodycznie, syntaktycznie). t. rozkazujący – służy wyrażaniu rozkazów, poleceń, żądań, apeli, perswazji, próśb itp. (czyli modalności nacechowanej, dyrektywnej) najczęściej w tryb. rozkaz. używa się 3 i 2 os. czas. najrzadziej stosowane są formy 1 os. l.p., ich użycie w tej funkcji wymaga szczególnej sytuacji, np. czynienia czarów (niech się zamienię w…). t. warunkowy (przypuszczający)morfologiczny wskaźnik nacechowanej modalności epistemicznej: 1. potencjalny – jego formy mają charakter niefaktywny, mówią o syt. hipotetycznej, nie zawierają inf. o niezrealizowaniu owej hipotet. możliwości (gdyby mnie zaprosili, tobym przyszedł- z implikacją ‘przyjdę, jeśli mnie zaproszą). 2. nierzeczywisty- formy wyrażające niespełnioną możliwość, syt. hipotet., o której mówiący wie, ze w rzeczywistości nie zaistniała, formy mają charakter przeciwfaktyczny. ...