ZASADY DOBREGO SKŁADU I ŁAMANIA
Wybrane instrukcje według Janusza Nowackiego:
1. Pierwsza kolumna rozdziału może być spuszczona, z tym że wielkość spuszczenia powinna być jednakowa w całej książce i wynosić od 1/5 do 1/3 długości pełnej kolumny. Dopuszcza się pierwsze kolumny rozdziałów bez spuszczenia, tj. pełne, lub z inna niż to przewiduje przyjęta zasada wielkością spuszczenia.
2. Kolumna szpicowa (końcowa niepełna) nie powinna być krótsza niż 1/6 kolumny zasadniczego formatu.
3. Marginalia należy umieszczać w zasadzie na zewnętrznym marginesie stronicy z niewielkim odstępem od tekstu (4-, 6‑punktowym). Pierwszy wiersz marginalium powinien być ustawiony dokładnie na linii pisma wiersza podstawowego, do którego się odnosi. W edytorach tekstu do tworzenia marginaliów można wykorzystać tzw. pole tekstowe.
4. Umieszczanie paginy zwykłej (numeracji stron). Paginę należy umieszczać na wszystkich kolumnach tekstowych. Wyjątek stanowią:
a) w książkach: na czwórkach i dwójkach tytułowych, na wakatach, na ostatniej kolumnie książki;
b) w maszynopisach: na stronie tytułowej, stronach dedykacyjnych i na stronie ze spisem treści.
Na tych stronach nie umieszcza się cyfr, ale uwzględnia się je w ogólnej liczbie stron.
5. Umieszczanie żywej paginy. Paginę żywą należy umieszczać w jednym wierszu u góry lub u dołu kolumny, oddzielając ja od tekstu zasadniczego odstępem lub linią cienką i odstępem. Tekst żywej paginy powinien się zamknąć w jednym wierszu i nie może go wypełniać całkowicie. Dopuszcza się stosowanie jednoczesne paginy zwykłej i paginy żywej na jednej kolumnie. Żywej paginy nie należy umieszczać:
a) na czwórkach i dwójkach tytułowych,
b) na wakatach,
c) na kolumnach spuszczonych (rozpoczynających rozdział).
6. Tytuły i śródtytuły w kolumnach tekstowych powinny wraz z odstępami stanowić wielokrotność wiersza podstawowego. Odstępy przy tytułach powinny być w zasadzie jednakowe w całej książce i dzielić się następująco: 2/3 nad tytułem i 1/3 pod tytułem. Nad śródtytułem (tytułem) od góry kolumny oraz pod śródtytułem u dołu kolumny powinny być włamane co najmniej 3 wiersze tekstu. Jeśli tytuł przy łamaniu wypadnie u dołu kolumny i mieści się pod nim mniej niż 3 wiersze, należy go przenieść na następną kolumnę. Kolumnę poprzedzającą tytuł należy zostawić odpowiednio krótsza (kolumna szpicowa). Liczba wierszy włamanych nad i pod tytułem umieszczonym w okienku powinna wynosić, co najmniej dwa. Odstępy wewnątrz tytułów składających się z kilku wierszy należy dawać mniejsze niż nad i pod tytułami. (Por. zasady Kamińskiego 24-27)
7. Inicjały powinny być wyznaczone w szkicu lub makiecie (wielkość, krój i sposób wcięcia). Ich wielkość, krój i sposób wcięcia zależne są od wielkości kolumny, kroju i stopnia pisma tekstowego oraz charakteru publikacji. W zasadzie inicjały powinny być tego samego lub podobnego kroju, którym składany jest tekst podstawowy. Inicjał jednowierszowy należy tak wyjustować, aby jego linia pisma była równa z linia pisma pierwszego wiersza tekstowego. Inicjał kilkuwierszowy należy tak dobrać, aby górna linia inicjału była równa z górna linia pierwszego wiersza tekstu, a dolna z dolna linia ostatniego wcinanego wiersza. Inicjał można wypuścić do góry, jednak dolna linia pisma inicjału powinna być równa z dolna linia pisma ostatniego wciętego wiersza. Wyraz rozpoczynający się inicjałem można składać kapitalikami lub wersalikami. Wszystkie wiersze obłamujące inicjał wielowierszowy oraz pierwszy wiersz pod inicjałem powinny być pełne.
8. Umieszczanie notek (przypisów). W kolumnach jednołamowych notki należy umieszczać u dołu kolumny. Notki przy łamaniu kolumn wielołamowych należy umieszczać u dołu tego łamu, w którym znajduje się odnośnik. Notkę dotycząca tytułu należy umieścić pod pierwszym łamem. Notki do tabel umieszcza się bezpośrednio pod tabelami bez oddzielania linią. W tabelach rozkładowych notki należy składać na szerokość kolumny i włamać je w kolumnę parzystą, jeżeli zawierają nie więcej niż 5 wierszy. Przy większej liczbie wierszy notkę (notki) należy umieszczać na obu stronach. Jeżeli u dołu kolumny znajduje się ilustracja nieobłamana, dopuszcza się umieszczenie notki bezpośrednio pod tekstem. Notki można oddzielać od tekstu zasadniczego następująco:
– linia cienka długości 18 mm, umieszczona z lewej strony kolumny,
– linia cienka na całą szerokość kolumny,
– odstępem jednego wiersza podstawowego.
W całej książce można stosować wyłącznie jeden z podanych sposobów. Jeżeli notka nie mieści się na kolumnie, w której znajduje się odsyłacz, cześć notki może być przeniesiona na następną kolumnę u dołu. Jeżeli tekst podstawowy i przypisy składane są z wcięciami akapitowymi, to na kolumnie z odnośnikiem muszą się znajdować co najmniej 2 wiersze danej notki, a przeniesiona część musi liczyć także co najmniej 2 wiersze i nie powinna rozpoczynać się od nowego zdania. Przeniesioną część należy umieścić na następnej kolumnie jako pierwszą. (Por. 23 zasadę Kamińskiego)
9. Oddzielanie łamów. Zależnie od stopnia pisma, wielkości kolumny i liczby łamów na kolumnie odstęp oddzielający łamy powinien wynosić od 4,5 do 9 mm. Łamy można także oddzielać linia cienka z odstępami po obu stronach linii (tak jak w czasopismach).
10. Miejsce włamania ilustracji. Ilustracje powinny być włamane najbliżej tekstu, do którego się odnoszą. Ilustracja nie powinna jednak wyprzedzać tekstu, do którego się odnosi. Ilustracje opatruje się podpisem składanym stopniem pisma przynajmniej o 1 punkt mniejszym niż tekst zasadniczy. Nie należy umieszczać ilustracji jako zakończenie części lub rozdziału bezpośrednio przed tytułem następnej części lub rozdziału.
11. Poprzeczne ilustracje całokolumnowe należy umieszczać na kolumnach parzystych przy marginesie zewnętrznym, a na kolumnach nieparzystych przy marginesie wewnętrznym.
12. Ilustracje w tekście. Ilustracje włamywane wewnątrz kolumny powinny mieć u dołu 2-4 wierszy tekstu więcej niż u góry. Od góry kolumny powinny się znajdować co najmniej 4 wiersze tekstu, a od dołu co najmniej 5 wierszy tekstu, nie licząc podpisu pod ilustracja. Przy włamywaniu ilustracji nie należy pozostawiać pierwszego wiersza akapitowego nad ilustracja i końcowego wiersza pod ilustracja.
13. Odstępy miedzy ilustracjami włamanymi obok siebie nie powinny być mniejsze niż 6 p. Odstęp miedzy ilustracja a podpisem powinien wynosić od 4 p. do jednego wiersza, zależnie od stopnia pisma podstawowego. Odstęp ten powinien być mniejszy niż odstęp miedzy podpisem a tekstem zasadniczym. Odstęp miedzy tekstem a ilustracja od góry oraz miedzy ilustracja z podpisem a tekstem od dołu powinien być jednakowy i wynosić około 1 wiersz tekstu podstawowego. Wysokość ilustracji włamywanych w tekście powinna stanowić wraz z podpisem i odstępami wielokrotność wiersza podstawowego (baselineskip). Odstęp miedzy dwoma lub więcej ilustracjami umieszczonymi w układzie pionowym w kolumnie powinien wynosić co najmniej 1 wiersz tekstu podstawowego, nie licząc podpisów.
14. Obłamywanie ilustracji i tabel tekstem należy wykonywać z zachowaniem granicy minimum obłamania, tj. skład nie powinien być węższy od niżej podanego:
a) przy składzie petitem (8 p.) – 2 kw.,
b) przy składzie garmondem (10 p.) – 2,5 kw.,
c) przy składzie cycerem (12 p.) – 3 kw.
Wyjątek stanowią słowniki ilustrowane oraz encyklopedie, w których można stosować węższe formaty obłamania.
Odstępy miedzy tekstem obłamanym wokół ilustracji z podpisem powinny być z trzech stron równe i wynosić zależnie od stopnia pisma podstawowego 6-12 p. W tym przypadku odstęp miedzy ilustracja a podpisem powinien wynosić 4-6 p.
15. Tabele powinny być włamane zgodnie z zasadami dotyczącymi ilustracji. Jeżeli tabela rozkładowa jest węższa od kolumny rozkładowej, należy obie połówki tabeli zbliżyć do grzbietu, a różnice między szerokością tabeli i szerokością kolumny wypełnić justunkiem. Paginy należy pozostawić na właściwym miejscu. Przy przenoszeniu części tabeli na następną kolumnę należy powtórzyć główke tabeli lub – w celu uproszczenia – tylko numery kolumn tabeli, zgodnie z dyspozycja wydawcy.
2. Wybrane zasady dobrego składu i łamania tekstu według Bogdana Kamińskiego:
1. Register. Tradycyjny materiał zecerski również w systemach komputerowych łamie się na określoną liczbę wierszy w kolumnie (vel łamie). Należy więc tak dobierać justunek (światła) przed akapitami i po akapitach, aby nie zakłócić ciągłości przyjętych wyznaczeń dla podstawowego tekstu.
Na przykład niech długość kolumny wynosi 9 kwadratów, a skład wykonujemy 10/12 (tzn. garmond z 2-punktową interlinią). Zatem wierszy mających wysokość l c zmieści się na tej kolumnie 36 (4x9). Jeżeli w takim tekście występują akapity składane innym stopniem, to należy je tak justować w pionie, aby stanowiły wielokrotność tekstu podstawowego. Niech tytuł w tym tekście złożony jest tercją (16 p.). Wtedy zwykle od góry tego akapitu dodaje się 20 p. światła, a od dołu 12 p. Razem tytuł ten zajmuje 48 p. (20+16+12) i nie zakłóca harmonii łamania.(Rys. 8.35)
Łamanie na określoną liczbę wierszy zachowuje w druku tzw. register, czyli idealne padanie wierszy po obu stronach arkusza drukarskiego. Jest to szczególnie ważne dla cienkich papierów (np. bibilijnych), które odznaczają się dużą przezroczystością. W drukach wielołamowych wiersze tekstu podstawowego muszą być oparte na liniach bazowych.
2....
hazelleyes86