słownik gwary mazurskiej.doc

• A

abo - albo
aby - tylko, jedynie
adyć - przecież
ajntop, ańtop - posiłek jednogarnkowy
ajw, ajwoj - tu, tam (ze wskazaniem)
ambona - platforma myśliwska do obserwacji zwierzyny
amnieli - aniołowie
ancug - ubranie
ancusek - ubranie dla chłopca
any - jak (Przysłowie: "Bazy sie any zaba" - nadyma się jak żaba)
apfelkuch - jabłecznik
asza - popiół
azazem - czyż (pytanie: azazem nie była - czyż nie byłam?)

• B

bacherek - kufel
bachor - dzieciak
bacyć, baczyć - pamiętać
bałka - belka
bałek,bałki (rodz. męski) - belka
bala - piłka (do gry)
balja - balia
bana - dworzec kolejowy, pociąg
banie - dynie
barć - ul pszczół w drzewie
barłóg - nędzne posłanie
bary - plecy
bar-zo - bardzo
bata - łódź
batog - bat
bażyć się - nadymać się, mieć ochotę
bebech - brzuch
bedki - grzyby nieprawdziwe (bedłki)
bełch - brzuch
bełk, bełcek - brzuch, brzuszek
berklejdy - muzykanci
bety - pościel (także osobiste drobiazgi, rzeczy; np. leżeć w betach)
best - bez
bez - przez
bez wsego wątpienia - niewątpliwie
białka, bziałka - niewiasta, żona
bialica - kobieta
bigiel - wieszak
biwaty - weselne żartobliwe uwagi, często wierszowane
bleceć - beczeć
bleje - leszcze
Błędne Góry - góry koło Nidzicy, zwane też "Majnagory", po niem. Irrberge
boczyczki - trzewiki
boczyta? - pamiętacie?
boić, bojeć - bać się
bojowka - spódnica
bojtel - tobołek, worek
bombony - cukierki
bony - fasola
borgować - pożyczać
bota, bot - łódka
boterfaska, poterfaska - maselnica
brecha - łom
bredy - zmyślenia, brednie
breja, brejka - zacierka, zupa mączna
brewerować - dokazywać
bronak, brunak - koń maści brunatnej, kasztan
brukować - potrzebować
brutka - panna młoda
brutkan - pan młody
brutny taniec - taniec weselny panny młodej
bryfkorz - listonosz
bryle, br ële - okulary
brytfana - panewka do pieczenia
brznieć - brzmieć, grać
brzydak - brzydal, osoba nie ładna
bór - las
buber - bób
buchta, buchtozisko - miejsce żerowania dzikich zwierząt, zwłaszcza dzików
bukać - pukać
buksy - spodnie
buł - był
bury - szary
byksa - puszka
byldowany - kształcony, nauczony
bziałka - niewiasta, żona
bziały - biały

• C

cale - całkowicie, w całości
cale nie - wcale nie, w ogóle nie, całkiem inaczej
cary - czary
cejtung, cejtunk, cejtunek - gazeta
cekata - czekacie
cemkolwiek - czymkolwiek
centryfuga - wirówka (do odtłuszczania mleka)
cepić, ocepsiny - oczepiny panny młodej
cepsiec - czepek, nakrycie głowy dla mężatek
cernina - czernina (zupa z krwi kaczek)
cerzenić się - rumienić się
chezie - budynki w zagrodzie, zabudowania gospodarcze
chodzić po smaganiu - zwyczaj mazurski w poniedziałek wielkanocny
choinka - świerk, jodła (drzewko na Boże Narodzenie)
chojka - sosna
chojniak - młody las iglasty, zwykle sosnowy
chojoki - drzewa
chorągzia - chorągiew
chorzeć (w odmianie: ja chorzeję) - chorować
chrost - chrust
chto - kto
chtóren, chtórny - który
chtórendy - którędy
chudźko - szybko
chwalba - chwalenie się
cielisko - cielsko
ciemiężyć - trapić
ciskać - rzucać
cłek, cłoziek - człowiek
cny - zacny
codzka - cedzidło do mleka
co jęksego - co innego
cołno - łódź
cołnusek - łódka
cóstka - cząstka, część
cug - pociąg
cug - ciąg w kominku, w piecu
cybula - cebula
cygareta - papieros
cyment - cement
cytrona - cytryna
czerstwy - krzepki
czesność - cnotliwość, obyczajność
czornina, cernina - zupa z krwi kaczek
czorny, corny - brudny
czorostwo - czary

• Ć

ćma, ćmok - ciemność

• D

dalnica - pole daleko od zagrody
dać baczność - uważać, pilnować
dać baczenie - uważać, pilnować
dać gęby - pocałować
deka - duża narzuta, obrus
dekielek - pokrywka do naczyń kuchennych
dekowanie - krycie dachów
demferkuchnia - pomieszczenie gospodarcze z parnikiem
deszczek - deszczyk
deptanie - okres godowy ptaków domowych (gęsi, kaczek)
diabuł, dziabuł - diabeł
dycht - zupełnie, całkowicie
dobrota - dobroć
doglądać - opiekować się kimś, pilnować
doma - w domu
dopsiec - dokuczyć
dopsieru - dopiero
dopsieruchno - dopiero co
dómb, w dembzie - dąb, w dębie
dóra - dziura
dorzeniały - dojrzały
dorzenieć - dojrzewać
drabnik - wóz drabiniasty
drabki - drabinka
drapaka - miotła (najczęściej z gałązek brzozowych)
draszba - młocka
draszować - młócić
drejsztul - zydel
druzban - drużba weselny
drygant - ogier
dybać - czyhać
dybzak - kieszeń
dybzak - sito do przesiewania mąki
dyle - podłoga
dynko - dno, denko
dyszlo - dyszel
dubeltowy - podwójny
duchota - zaduch
duchowna niwa - duchowa niwa (W rękopisie M. Kajki: "Z duchownej mej niwy...")
dumac, dumacz - człowiek rozmyślający ["Dumac" - tak nazywano też poetę Michała Kajkę]
durszlak, durchszlak - cedzak
dusa - dusza
dziatki - dzieci
dział - część, udział
dziczka - drzewo owocowe wyrosłe z nasienia
dzieciaty - mający dzieci
dzieciuch - dziecko
dziewcak - dziewczyna
dzieżka - gliniany dzbanek do przechowywania mleka; donica
dzięka, podzięka - podziękowanie
dziwować się - dziwić się
dżożdżka - drzazga
dźwierze - drzwi

• E

eno, jeno - tylko
esce - jeszcze
ewangelija - ewangelia
ewanielie - ewangelie

• F

fafernuski - ciastko z tartych buraków w kształcie klusek
fafernuski - także: pierniczki
fajfka, fejfka - fajka
fana - patelnia
fana - chorągiew
fejn - pięknie
fejny - ładny, dobry
fejrować - bawić się, świętować
felować - brakować
feler - błąd
ferbytować - poprosić
fest - mocno
fitać - łapać, chwytać
flanca - rozsada, sadzonka
flancować - sadzić rozsadę
flince - naleśniki
folgować - ustępować, ulżyć
frasunek - kłopoty, zmartwienie
frejlenka - panienka
frenzle - frędzle
frysztyk - śniadanie
fura - wóz
furać - fruwać
futer - karma
futrować - karmić

• G

gadka - mowa, język
gafelek - widelec
gafle - widły do ziemniaków
gaj - lasek liściasty
gałgan - łobuziak
gardyny - firanki
garnusek - mały kubek
gbur - bogaty gospodarz
gensi - gęsi
gęba, gembulecka - usta, twarz
glaca - łysina
glaska - szklanka
gleń - kromka chleba
glonek - kromka chleba
glumza - twaróg ze śmietaną
gnot - kość
godne psieśni - kolędy
gościniec - karczma
Gody - święta (Bożego Narodzenia)
Gody - okres od Bożego Narodzenia do Trzech Króli
gomon - rozruchy
gołomb, gołembzie - gołąb, gołębie
goronc - upał
góra - strych
gorzałka - wódka
góźdź, goździe - gwóźdź, gwoździe
gracki - małe grabki
gracko - sprytnie, szybko i zręcznie
grędo, grendo - szybko, z pośpiechem
grochoziny - wyschnięte łodygi grochu
grózka - babcia
grózek - dziadek
gruntować - dochodzić do sedna
gruntować - sprawdzać głębokość w jeziorze
grynzupa - zupa jarzynowa
grys - kaszka manna
grzniota - grzmot, grzmienie, burza
gulon - indyk
gumno - klepisko w stodole
gunia - koc, derka (na konie)
guski - gąski (grzyby)
guski - młode gęsi
guzdrać się - grzebać się, ociągać się z zakończeniem czegoś
guziny - zabawy wiejskie urządzane w okresie od Bożego Narodzenia do Nowego Roku
gziazda, gziozda - gwiazda
gzizdać - gwizdać

• H

haka - motyka
hakać, hakować - plewić motyką
hebel - strug
heklować - szydełkować
heknadla - szydełko
hut - kapelusz
hucik - kapelusik

• I

inakszy - inny, nie ten
indor - indyk
inszy - inny
isty - rzeczywisty, istniejący naprawdę, ten sam
istność - istota, natura
izbetka - izba

• J

jadozić, jadożyć - złościć
jak to przyjdzie - czemu tak jest
jaka - sweter
jałoszka - jałówka
jarzembato (kokoszka) - pstrokata (kokoszka)
jebłonka - jabłoń
jebłusko - jabłuszko
Jedam - Adam
jegier - myśliwy, strzelec
jeglija, jeglijka - choinka na Boże Narodzenie
jegoda - jagoda
jenacy - inaczej
jenaksy - inny, nie taki sam
jeno - tylko
jepko - jabłko
jerzma - jarzmo
jeskółki - jaskółki
jestrzomb - jastrząb
jewor - jawor
ji - jej
ji - je (spożywa jedzenie)
je - jest
jo - ja (Przysłowie: Jo pon i ty pon, a kto będzie świnie pas?)
jo - tak
jojta - polowanie
jojtować - hałasować, narzekać
jom (wzioł) - jam (wziął)
jucha - krew
jutrznia - pora przed wschodem słońca, (a także misterium religijne na Mazurach w dzień Bożego Narodzenia: "Jutrznia mazurska na Gody")

• K

kachel - kafel
kadyk - jałowiec
kadykowe psiwo - piwo z jałowca
kafa - kawa
kałdun - brzuch
kalmus - tatarak
kamlowanie - gręplowanie (wełny)
kamrat - kolega, przyjaciel
kamratka - koleżanka, przyjaciółka
kana, kanka - naczynie do mleka
kancynol - zbiór pieśni religijnych, kancjonał
kanień - kamień
kantor - śpiewak kościelny
kańczug - bat z kilkoma rzemieniami
kapa, kapka - przykrycie, czepiec
kara - taczka
karcować - karczować
karować - pchać, wieźć coś w taczce
karpsie, karpś - karpie, karp (ryby)
karpsie - skarpy
kasta - skrzynia
kastka - skrzynka
kazalnica - ambona (w kościele)
kazanie odwitne - kazanie pożegnalne
kaziciel gromadkowy - świecki kaznodzieja u gromadkarzy
kądziołecka - kądziel
kempa - kępa
kendy, kiendyk - którędy
kele - koło, przy
kelmer - wolny chłop (na prawie chełmińskim)
kieby, kiebym - gdyby, gdybym
kiecka - codzienna sukienka
kieby - gdyby
kiedaj - kiedyś
kiej - jak
kiejza - ser (gotowany)
kieni - gdzie
kiernoz - wieprz nietrzebiony
kierz - krzak
kieta - łańcuch
Kietka - Kasia (Käthe)
kipa - kosz wiklinowy z uchwytami, używany do przenoszenia obroku dla koni
kitel - suknia (ale i fartuch)
kiziok - źrebak
kiźlak - źrebak
klamoty - graty, drobiazgi domowe
klapa - pokrywa, przykrywka
klapsztula - kanapka (dwie kromki chleba złożone razem)
klejdzik, klejdziki - suknia, sukienki
klempa - krowa
klepsisko - klepisko
klety - plotki
klopejć, klopejcia - pejcz, krótki pleciony bicz z rączką
kluka - kwoka
klócki - kluski
klumpy - obuwie o podeszwach z drewna, chodaki
klunkry - pakuły, paździerze
kłańba - ukłon
kłobuk - demon sporzący dobytek
knefel - guzik
knozie - łodygi zboża (kłosy bez ziaren)
kodder, kodry - szmata, szmaty
kobzieta - kobieta
kokos - kura
kole - obok, przy
kołacze, kołace - wypiek z mąki pszennej
kołchoźnik - głośnik radiowy (w latach pięćdziesiątych XX w.)
komosa - lebioda
konicyna - koniczyna
koło - rower
kołpak - futrzana czapka
kopania - kopanka, niecka
koponka, kopońka - naczynie drewniane do wyrabiania ciasta
kornus - wódka żytnia
koróna - korona
kośba - koszenie zboża
kośnik - robotnik najęty do koszenia zboża
kowany - podkuty (koń)
koza - piec żeliwny
kozak mazurski - taniec, który wykonuje tylko jeden mężczyzna
kozie bobki - odchody kóz
kółko - kołowrotek
kóń - koń
kraga - kołnierz
krasa - piękność
kraśnianki - farbowane jaja wielkanocne
kreatura - twór, stworzenie
krokorzeć - gdakać
krom - oprócz, poza
kropówki - buty z cholewami
krupy - kasza
krypa - żłób, koryto; pojemnik drewniany służący do karmienia krów i koni
kruszka - gruszka
krze - krzewy
krzesiste - zsiadłe (mleko)
krzywoń - niezdara
ksiotki - kwiatki
kścieć - kwitnąć
krupy - kasza
krzyżówki - rozwidlenie dróg
księdzowa - żona duchownego ewangelickiego
ksiądz dobrodziej - duchowny ewangelicki
kubełek - wiadro
kuchy - ciasto
kucno, kuczno - nudno, przykro
kucyć się - przykrzyć się
kukawecka - kukułka
kukiełka - lalka
kulas - mocny kij
kulasy - nogi
kulnąć - potoczyć
kumst - kapusta biała
kupać - kupować
kur, psiejok - kogut
kurcacki - kurczaki
kurpsie, kurpie - chodaki plecione, obuwie z łyka, łapcie
kurzyć - palić papierosy

• L

labidzić - labiedzić, utyskiwać
lataniec - inna nazwa kłobuka, demona sporzącego dobytek
laterka - latarka
laternia, laternio - latarnia
latosie żniwa - tegoroczne żniwa
latoś - bieżący rok
latowanie - okres godowy krów
leberka - wątrobianka, pasztetowa (kiełbasa)
lefelek - łyżeczka
lejcyki - lejce
lekować - leczyć
lelijo - lilia
lepa - warga
lepsi - lepiej
leśnik - leśniczy
letki - lekki
licecki - policzki
licho - źle
listek - list
listkorz - listonosz
listowy - listonosz
lo - tylko
lofrować - szwędać się
lonować - opłacać się
lorbas - chłopak, urwis
loter - ktoś, kto lubi trwonić ale też coś psuć
...