Mazowieckie_Studia_Humanistyczne-r1996-t2-n1-s91-111.pdf

91 Józef Jaro n Mazowieckie Studia Humanistyczne

Nr 1, 1996

AKTUALNY STAN BIOETYKI W POLSCE

- REFLEKSJE - PROPOZYCJE

„Bioetyk (bioethicist) usiłuje rozjaśnić mroki moralnych dylematów

towarzyszących zamrażaniu embrionów rozwiedzionych par, wykorzy-

stywaniu odkryć inżynierii genetycznej i decyzjom kosztownych zabie-

gów medycznych podtrzymujących życie nieuleczalnie chorego. Intere-

sują go problemy eugeniki - określa, czy i na ile można (z zastosowa-

niem np. odkryć genetyki) «poprawiać» ludzką rasę. Bioetykiem może

zostać filozof, lekarz, biolog, prawnik, teolog, duchowny. W 60% ame-

rykańskich szpitali istnieją komitety etyczne, ich liczba stale wzrasta

[„Working Woman", czerwiec 1995 r.]

Rozważania natury ogólnej

Jak wynika z opinii amerykańskich, bioetyk XXI w. będzie jako ekspert

z pewnością figurował na liście 25 najbardziej atrakcyjnych w USA zawodów

(bioetyk jest wśród zawodów m.in.: biologa, inżyniera systemowego, menedżera

środowiska, specjalisty od płodności, menedżera systemów informacyjnych,

farmaekonomisty, sprzedawcy usług publicznych, radcy prawnego, sprzedawcy

kart kredytowych, prawnika zajmującego się problemami ludzi starszych). Nie

wiadomo, czy ta prognoza stanie się czymś oczywistym w warunkach polskich.

Należy w to wątpić m.in. i z tych powodów, że w państwach zachodnich

przynajmniej od 15 lat występuje równoległy rozwój teoretycznej myśli bioe-

tycznej oraz system wdrażania badań bioetycznych na różnych szczeblach życia

społecznego - centralnym, regionalnym i lokalnym. W Polsce natomiast o tej

drugiej sferze można obecnie tylko pomarzyć 1 . Po prostu na innym etapie

rozwoju znajduje się bioetyka tam i u nas.

1 Chodzi oczywiście o tzw. komitety etyki lub bioetyki we Francji, krajach skandynawskich, w USA, Anglii

itp. Oprócz działalności komitetów w wielu krajach naucza się bioetyki w szkołach wyższych i średnich

- zob. J. Bernard, Od biologii do etyki. Nowe horyzonty wiedzy, nowe obowiązki człowieka , Warszawa

Józef Jaron

Termin bioetyka zrobił błyskawiczną karierę, o czym pisze Z. Szawarski

twierdząc, że „narodziny bioetyki są jednym z najbardziej zdumiewających

zjawisk w nauce współczesnej. Jeszcze w połowie lat sześćdziesiątych termin ten

nie był znany, że tu i ówdzie zaczęły się pojawiać publikacje z tego zakresu. Na

przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych nastąpiła istna eksplozja

artykułów, w różnego rodzaju czasopismach filozoficznych, medycznych i praw-

niczych. Pojawiły się pierwsze instytuty naukowe, zajmujące się wyłącznie

bioetyką, pierwsze czasopisma, encyklopedie, a na niektórych uniwersytetach

amerykańskich wprowadzono specjalizację z bioetyki" 2 .

Po raz pierwszy terminu bioetyka użył van Renselaer Potter w książce

pt. Bioethics. Bridge to the Future (Englewoods Clifs, 1971) 3 .

Do tej pory nie uściślono samej definicji bioetyki. Funkcjonują dwie jej

wersje: węższa, sprowadzająca się do zagadnień biomedycznych i szersza,

traktująca bioetykę jako dyscyplinę o różnych sytuacjach granicznych - naro-

dzin, życia i śmierci. Zwolennicy definicji węższej nie uwzględniają w niej

szeroko pojętej etyki ekologicznej.

0 tych kwestiach wypowiadało się niewiele osób. Sam zaś van R. Potter

traktował bioetykę jako dyscyplinę, która wykorzystując zdobycze biologii

będzie podejmowała trud ustalenia odpowiednich działań, w celu poprawienia

życia ludzkiego 4 .

Autor pierwszego akademickiego podręcznika do bioetyki, ks. Tadeusz

Ślipko, jest zwolennikiem szerszej definicji tej dyscypliny. Pisze, że bioetyka to

„dział filozoficznej etyki szczegółowej, która ma ustalić oceny i normy (reguły)

moralne ważne w dziedzinie działań (aktów) ludzkich polegających na ingerencji

w granicznych sytuacjach, związanych z zapoczątkowaniem życia, jego trwa-

niem i śmiercią" 5 . Ślipko zaliczył do bioetyki etykę środowiskową, problematykę

stosunku człowieka do świata zwierząt, inżynierię genetyczną, eugenikę szcze-

gółową, terapię medyczną, problem samobójstwa, agresji, kary śmierci, a także

aborcję i tanatologię. Zdaniem Ślipki - bioetyka jest integralną częścią etyki

normatywnej, jako zastosowanie ogólnych zasad etycznych do szczegółowych,

dramatycznych sytuacji ludzkiego życia.

Propozycja Zdzisławy Piątek z Uniwersytetu Jagiellońskiego ma charakter

definicji socjobiologicznej. Według autorki bioetyka winna dopasować

normy moralne do naturalnych skłonności człowieka. W sugestiach tych widać

spore wpływy poglądów E. O. Wilsona - autora książki O naturze ludzkiej.

Z. Piątek wydzieliła z bioetyki etykę środowiskową jako dyscyplinę odrębną 6 .

2 Z. Szawarski, Bioetyka , „Problemy" 1986, nr 4, s. 22.

3 Na tę książkę powołują się: Z. Szawarski (w cytowanym artykule) oraz W. Tulibacki w publikacji Etyka

1 nauki biologiczne, Olsztyn 1994, s. 113.

4 W. Tulibacki, op.cit., s. 113.

Aktualny stan bioetyki w Polsce

E. Klimowicz - jest raczej zwolenniczką węższej definicji bioetyki (chociaż

pisze o tym w sposób niejednoznaczny). Dla niej bioetyka to dyscyplina etyczna,

związana z najnowszymi osiągnięciami nauk biologicznych i medycyny 7 .

Z. Szawarski z kolei traktuje bioetykę jako pewną dyscyplinę filozoficzną,

a nie część nauki. Bioetyka jest to w istocie etyka biomedyczna plus

humanitarny stosunek do zwierząt 8 .

Dla Ludwika Kostro bioetyka jest wiedzą normatywną, obejmującą pro-

blematykę moralną, wynikającą ze struktur związanych z rozwojem nauk

biomedycznych. Ponadto bioetyka obejmuje wiele zagadnień, wchodzących w

zakres medycznej deontologii i psychoterapii. Ma on nadzieję, że bioetyka w

przyszłości nie ograniczy się do dotychczasowych dziedzin i włączy w nie m.in.

całą problematykę etyki lekarskiej 9 .

Definicja R. Tokarczyka z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, autora

pierwszej w języku polskim książki na temat bioetyki, jest zbieżna z opinią

ks. Ślipki. Bioetyka - zdaniem Tokarczyka - zajmuje się kluczowymi problema-

mi ludzkiego losu: narodzin, życia i śmierci. Ukazuje człowieka jako biologicz-

no-racjonalno-socjologiczną całość. Jest to definicja szeroka i oparta na propo-

zycjach amerykańskich 10 . W gruncie rzeczy książka Tokarczyka była pierwszą

kompetentną pozycją o bioetyce.

J. S. Fiut z Uniwersytetu Jagiellońskiego - wyeksponował w definicji aspekt

ekologiczny. Bioetyka jest to etyka człowieka żyjącego harmonijnie z przy-

rodą i społeczeństwem, zgodnego z normami, które dyktuje mu sumienie

ekologiczne. Autor uważa, że naczelną normą bioetyki winno być hasło: bądź

czujny na to, co łączy sfery bytu człowieka z przyrodą. Jest to oczywiście

odosobniona na gruncie polskim definicja bioetyki, bo pomija całą sferę biome-

dyczną człowieka 11 .

Zbieżną - z propozycjami R. Tokarczyka - definicją bioetyki posługuje się

piszący te słowa. Autor podkreśla interdyscyplinarność bioetyki pisząc:

„Bioetyka stosunkowo młoda gałąź nauki z pogranicza antropologii, filozofii,

etyki, prawa, medycyny i filozofii techniki [...]. Głównym jej zadaniem jest

dokonywanie ocen moralnych i ustanawianie zasad etycznych, wynikających

z postępu nauk przyrodniczo-technicznych" 12 .

Powyższe propozycje odzwierciedlają aktualny stan wiedzy, zwłaszcza

metodologicznej. Przytoczone propozycje definicji bioetyki są nazbyt ogólni-

7 E. Klimowicz, Mały słownik etyczny, pod red. S. Jedynaka, Bydgoszcz 1994, s. 27 - hasło „bioetyka".

8 Z. Szawarski, Bioetyka (...), s. 22.

9 L. Kostro, Encyklopedia Katolicka, t. 2, pod red. F. Gryglewicza, R. Łukaszczyka, Z. Sułowskiego, Lublin

1989, s. 568-570, hasło „bioetyka".

10 R. Tokarczyk, Prawa narodzin, tycia i śmierci. Etyczne problemy współczesności, Lublin 1984, s. 10-11.

11 J. S. Fiut, Idea bioetyki, w: Ochrona środowiska w świetle filozofii wartości. Materiały z II Jagiellońskich

Sympozjów Etycznych nt. Aksjologiczne i etyczne aspekty współczesnej ekologii (5-6czerwca 1989),

Kraków 1992, s. 55.

Józef Jaron

kowe, by wyciągać z nich jakieś arbitralne wnioski. Niemniej jednak nie można

ich bagatelizować. W najbliższej przyszłości muszą być podjęte kwestie, aby

odpowiedzieć na pytanie, jaki jest zakres badawczy bioetyki i jaki powinien być

w najbliższych latach. Jest to problem o pryncypialnym znaczeniu.

Z powyższych uwag wynika, że bioetyka jako część etyki normatywnej

w skali globalnej ma zaledwie 25 lat i w tym czasie stała się swoistym signum

temporis. Musiała powstać, ponieważ etyka, uprawiana w sposób tradycyjny

przestała objaśniać i tłumaczyć wiele skomplikowanych zagadnień biomedycz-

nych, które pojawiły się w wyniku błyskawicznego postępu medycyny, biologii

i techniki.

Ponadto bioetyka uświadomiła uczonym, że pomijanie biologicznej sfery

człowieka przez etyków musi powodować różnego rodzaju fatalne skutki dla

jego życia psychofizycznego.

W Polsce - jak i w innych krajach - początkowo zaczęli się zajmować

bioetyką naukowcy o różnych profesjach i o bardzo różnym przygotowaniu

filozoficzno-etycznym i biomedycznym: lekarze, teolodzy, psycholodzy, filozo-

fowie, psychiatrzy i inni. Nikt nie wie jednak, od którego momentu liczyć

początki bioetyki w Polsce. Z pewnością pierwszym zwiastunem w tym wzglę-

dzie były artykuły na temat transplantacji serca i zagadnień ekologicznych.

Niezależnie od stopnia akceptacji przytoczonych definicji bioetyki, prapo-

czątki jej znajdujemy, w różnych kulturach i cywilizacjach już od czasów

antycznych. Można oczywiście tę prawidłowość prześledzić, penetrując choćby

dzieje filozofii europejskiej (od kultury greckiej aż do czasów współczesnych).

Od dawna więc pisało się o eugenice (Platon, inni sławni utopiści), samobój-

stwach (stoicy), eutanazji, aborcji (Hipokrates) i ekologii. W dobie nowożytnej

mamy wzmianki o inżynierii genetycznej, transplantacji narządów, eksperymen-

tach medycznych, eutanazji, tanatologii, ochronie zdrowia psychicznego ludzi.

Bez przesady można rzec, że prekursorami bioetyki są: św. Franciszek

z Asyżu (1182-1226), Benedykt Spinoza (1632-1677), Jan Jakub Rousseau

(1712-1778), Pierre Teilhard de Chardin (1881-1955), Mahatma Gandhi (1869-

1948), Albert Schweitzer (1875-1965). Pewne trudne zwłaszcza dziś problemy

bioetyczne podejmował angielski pastor Thomas Robert Malthus (1766-1834).

Bioetyka w Polsce po etapie żywiołowego rozwoju zaczyna wchodzić w

drugi etap, w którym muszą zaistnieć m.in. następujące zjawiska i fakty:

specjalizacja profesjonalna bioetyków, uściślenie wielu zagadnień metodologicz-

nych, stworzenie ram organizacyjnych nauczania bioetyki na różnych szczeblach

szkolnictwa oraz - inicjatywa powołania czasopisma, poświęconego rozwojowi

bioetyki w kraju i na świecie.

O niektórych kwestiach metodologicznych

Ma rację J. Bernard, który o bioetyce napisał, że „Bioetyka, to przede

wszystkim podwójny rygor: lodowaty rygor nauki, sztywny rygor moralności, to

Aktualny stan bioetyki w Polsce

dyscypliny natchnionej nadzieją ograniczenia ludzkiego cierpienia, zawsze obe-

cnego wśród stawianych pytań, nadzieja płynąca z miłości bliźniego" 13 . Lektu-

ra tej ciekawej książki oraz kontrowersyjnych publikacji H. Skolimowskiego

zmusza wszystkich bioetyków do podjęcia następujących zagadnień metodolo-

gicznych:

1) globalizmu i uniwersalizmu. Bioetycy z naszego kręgu kulturowego

muszą się rozstać z europocentrycznym podejściem do wielu skomplikowanych

zagadnień techniczno-medycznych i ekologicznych. Europa przestała być „pęp-

kiem świata" - odwrotnie - była w odchodzącym stuleciu najbardziej niespokoj-

nym kontynentem (siedliskiem dwóch wojen światowych i dwóch totalitary-

zmów - faszyzmu i stalinizmu, obecnie jest areną nie ustających wojen

etnicznych). Nadchodzący XXI w. wymaga myślenia globalnego, choćby z tej

racji, że Ziemia de facto stała się przysłowiową małą wioską. Z globalizmem

łączy się kwestia uniwersalnych zasad moralnych, które będą decydować o kul-

turze trzeciego tysiąclecia. Od 1991 r. istnieje Instytut Etyki Globalnej w

Camden w stanie Maine (USA), który wydaje czasopismo „Insight on Global

Ethics" 14 ;

2) idei postępu. W ostatnich piętnastu latach dokonano weryfikacji tego

pojęcia, zwłaszcza w odniesieniu do postępu ekonomicznego. Większość bioety-

ków sądzi, że postęp pojmowany w sposób „zachodni" powoduje szaleńczy

wyścig w wielu dziedzinach i ostatecznie przyczynia się do poważnych dysonan-

sów między bogatą Północą a biednym Południem. Proponuje się więc katego-

rię postępu zastąpić „umiarkowanym rozwojem". Dość pesymistycznie ocenia

się np. postęp techniczny, który powoduje wiele szkód dla ogólnej kondycji

człowieka 15 ;

3) stosunku bioetyków do przewidywanych w XXI w. 10 wynalazków:

- bioniki. Nad bioniką pracują różne gremia na świecie, np. amerykańska

firma Sabolich Prosthetic Research Center skonstruowała już ramię (jako część

zamienną), które przy wykorzystaniu czujników reagujących na nacisk i na

temperaturę może też przekazywać sensacje dotykowe i cieplne. Prowadzi się

eksperymenty nad sztucznym okiem, sztuczną skórą, sztucznymi kośćmi, sztucz-

13 J. Bernard, op.cit., s. 2.

14 J. Botkin, M. Elmandjra, M. Malitza, Uczyć się - bez granic..., Jak zewrzeć „lukę ludzką"?, Warszawa

1982; L.W. Zacher, Globalne problemy współczesności (interpretacje i przykłady), Lublin 1992; K. Krzy-

sztofek, Cywilizacja. Dwie optyki, Warszawa 1991; A. Schaff, Dokąd prowadzi droga? Skutki społeczne

drugiej rewolucji przemysłowej, Szczecin 1988; A. King, B. Schneider, Pierwsza rewolucja globalna. Jak

przetrwać? Raport Rady Klubu Rzymskiego, Warszawa 1992.

15 Problematyka postępu ukazana jest m.in. w książce Humanizm ekologiczny (vol. 2). Kryzys idei postępu.

Wymiar ekologiczny, pod red. S. Krycia, Lublin 1993. W książce zamieszczono sporo interesujących

artykułów, m.in.: W. Chudy, Realistyczna koncepcja dziejów a kategoria postępu ; L.W. Zacher, O postępie

i regresie ekologicznym', H. Skolimowski, W matni postępu, czyli jak dokonać odrodzenia duchowego',

A. Bieln, Psychologia a interpretacje rozwoju i postępu', T. Przeciszewski, Katolicka myśl społeczna

wobec dyskusji nad koncepcjami postępu i rozwoju ; M. Krąpiec, Idea „postępu" w krzywym zwierciadle

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: