BIOMEDYCZNE PODSTAWY ROZWOJU I WYCHOWANIA
Moduł 1: Rozwój fizyczny i motoryczny
A. Hierarchia potrzeb Maslowa i znaczenie zaspokojenia potrzeb biologicznych dla prawidłowego funkcjonowania organizmu
v Hierarchia potrzeb Maslowa:
Ø Potrzeby fizjologiczne: jedzenie, woda, sen, odpoczynek
Ø Potrzeby bezpieczeństwa: posiadanie domu, wolność od lęku i przemocy
Ø Potrzeby miłości i przynależności: bycie członkiem rodziny, grupy, akceptacja społeczna
Ø Poczucie własnej wartości: docenienie przez innych świadomość własnych zalet i wad
Ø Samorealizacja: realizacja zdolności indywidualnych i działalność twórcza
Ø Potrzeby wyższego rzędu: poszukiwanie wiary, pokoju, sprawiedliwości
v Zaspokojenie potrzeb fizjologicznych jest warunkiem wykształcenia się potrzeb wyższych rzędów. U osoby głodnej, zmęczonej, spragnionej nie wykształca się potrzeba samorealizacji czy przynależności. Dlatego zapewnienie dziecku warunków do prawidłowego funkcjonowania i rozwoju na poziomie biologii jest warunkiem jego prawidłowego rozwoju emocjonalnego i intelektualnego.
B. Rozwój osobniczy (ontogenetyczny) i rozwój rodowy (filogenetyczny) – definicja
v Rozwój osobniczy (ontogeneza) – ogół procesów i zjawisk zachodzących od zapłodnienia aż do śmierci organizmu. Pierwszy etap rozwoju od bruzdkowania zygoty do narodzin nazywamy rozwojem zarodkowym, czyli embriogenezą. Na tym etapie powstają i różnicują się tkanki i narządy. Dalszy rozwój polega głównie na wzroście rozmiarów ciała i zmianie jego proporcji oraz na zmianach fizjologicznych i związanych z dojrzewaniem płciowym.
v Rozwój rodowy (filogeneza) – ogół procesów, czynników i wydarzeń powodujących powstanie jakiegoś gatunku, jego zmiany i ewentualne wymarcie. W przypadku człowieka (antropogeneza) obejmuje on powstanie pierwszych hominoidów w połowie trzeciorzędu, utrata ogona, „zejście z drzewa”, przyjęcie wyprostowanej postawy ciała przez pierwszych hominidów, opanowanie zdolności łowieckich, wytwarzania narzędzi i broni, powiększenie się mózgu, wytworzenie mowy itd.
C. Okresy w rozwoju ontogenetycznym i tempo wzrastania w poszczególnych etapach
D. Rozwój fizyczny i jego aspekty
E. Pojęcie „konstytucji” i typy konstytucyjne
v Konstytucja – biotyp, który wyraża się cechami budowy ciała, właściwościami fizjologicznymi i psychicznymi człowieka w danym momencie życia wraz z cechami genetycznymi i nabytymi danego osobnika.
v Podział według Hipokratesa:
Ø Typ suchotniczy – szczupła budowa ciała
Ø Typ apoplektyczny – przysadzista budowa ciała
v Podział według Kretschmera:
Ø Typ leptosomiczny – smukła budowa ciała, wąska, pociągła twarz, mała masa ciała, długa szyja, długie nogi
Ø Typ atletyczny – silna budowa ciała, rozwinięte mięsnie i szkielet, szeroka twarz i klatka piersiowa, wąskie biodra
Ø Typ pykniczny – budowa przysadzista, duża masa ciała, drobny szkielet, słabo rozwinięte mięsnie, silnie rozwinięta podściółka tłuszczowa
v Podział według Sheldona:
Ø Ektomorf – przewaga układu nerwowego, słaby kościec, mięsnie i mało tkanki tłuszczowej
Ø Mezomorf – przewaga mięsni i kości
Ø Endomorf – przewaga układu trawiennego, silnie rozwinięta tkanka tłuszczowa
F. Pojęcie płci, cechy płciowe i ich rodzaje
v Płeć – zespół cech morfologicznych, fizjologicznych i biologicznych osobnika umożliwiających mu udział w rozmnażaniu płciowym.
Ø Płeć genetyczna – związana z rodzajem chromosomów płciowych, jakie zostały przekazane osobnikowi przez parę rodzicielską (XX – kobieta, XY – mężczyzna).
Ø Płeć gonadalna – wyznaczona przez typ posiadanych gonad, jądra u osobników męskich i jajniki u osobników żeńskich.
Ø Płeć hormonalna (metaboliczna) – związana z jakością i ilością wydzielanych hormonów płciowych warunkujących rozwój cech płciowych: androgeny – cechy męskie, estrogeny – cechy żeńskie.
Ø Płeć somatyczna – określana na podstawie rozwoju zewnętrznych cech płciowych takich jak prącie i moszna u mężczyzn, srom i piersi u kobiet i innych cech kształtujących się w trakcie rozwoju.
Ø Płeć metrykalna – ustalona po urodzeniu na podstawie stanu rozwoju zewnętrznych cech płciowych.
Ø Płeć psychiczna – przejawiająca się poczuciem przynależności do płci męskiej lub żeńskiej.
v Cechy płciowe:
Ø Pierwszorzędowe – (płeć gonadalna) gruczoły płciowe oraz drogi je wyprowadzające.
Ø Drugorzędowe – (płeć somatyczna) cechy kształtowane przez hormony, budowa ciała barwa głosu, właściwości fizjologiczne, obecność prącia lub pochwy
Ø Trzeciorzędowe – podlegające wpływowi środowiska, rozwój mięsni i tkanki tłuszczowej, rozmieszczenie owłosienia
G. Proces determinacji płci
Determinacja płci zachodzi po 6 tygodniu życia wewnątrzłonowego. Rozwój w kierunku płci żeńskiej zachodzi samoistnie, a rozwój płci męskiej na skutek działania hormonów wydzielanych przez jądra płodu.
H. Dymorfizm płciowy i jego przejawy w rozwoju fizycznym i motorycznym
v Dymorfizm płciowy – dwupostaciowość organizmów jednego gatunku, która zależna jest od płci i przejawia się we właściwościach psychicznych, somatycznych i funkcjonalnych. Przejawia się w życiu płodowym i nasila się w okresie dojrzewania. Różnicowanie się płci jest procesem uruchamianym przez geny i regulowanym przez hormony.
v Dla opisu cech charakterystycznych dla mężczyzn i kobiet przyjmujemy istnienie typów hiperseksualnych: skrajnie męskiego i skrajnie żeńskiego.
Ø Typ męski – większe rozmiary ciała, a więc wysokość, silny rozwój górnych części ciała (obręcz barkowa, duża głowa, mocny kark, potężna klatka piersiowa), wąska miednica, silne umięśnienie z wyraźną rzeźbą mięśniową, skromna tkanka mięśniowa rozmieszczona wokół obręczy barkowej. Szkielet mężczyzn jest cięższy, większy i posiada wyraźniejsze miejsca przyczepu mięsni, pojemność czaszki jest większa.
Ø Typ kobiecy – mniejsze rozmiary ciała w tym wzrost, mała głowa, słabo rozwinięta obręcz barkowa, znaczny biust, wcięta talia i tułów poszerzony w okolicach obręczy biodrowej, która jest szeroka i silnie otłuszczona. Tkanka tłuszczowa stanowi większy procent masy kobiet niż masy mężczyzn.
v Przejawy dymorfizmu płciowego:
Ø U kobiet zaznacza się piersiowy typ oddychania, a u mężczyzn brzuszny, przeponowy. Pojemność płuc jest u kobiet mniejsza
Ø Serce u kobiet jest mniejsze i pracuje szybciej o około 10-15%
Ø Siła mięśni u kobiet jest o ok.50% mniejsza
Ø Kobiety szybciej się męczą przy wysiłku fizycznym
Ø Kobiety mają mniejszą ilość krwinek
Ø Kobiety mają niższą przemianę materii i mniejsze potrzeby pokarmowe, stąd chłopcy w okresie rozwoju są wrażliwsi na niedobory pokarmowe
Ø Kobiety mają większy zakres ruchów w stawach i gibkość dzięki luźniejszym torebkom stawowym.
Ø Różnice w budowie i strukturze mózgu sprawiają, że dziewczęta szybciej uczą się mowy jest ona u nich płynniejsza niż u chłopców, mężczyźni mają nieco lepszą orientacje przestrzenną, lepiej kojarzą fakty i mają pamięć syntetyczną, a kobiety lepiej zapamiętują szczegóły, mają pamięć analityczną.
I. Czynniki wpływające na rozwój fizyczny
v Czynniki zewnątrzpochodne:
Ø Wpływ zanieczyszczenia (spaliny, odpady przemysłowe, skażenie środowiska)
Ø Palenie tytoniu (zarówno przez rodziców dziecka jak i przez samego małoletniego)
Ø Spożywanie alkoholu
Ø Brak dostępu do światła
Ø Niedobory żywieniowe i brak czystej wody pitnej
v Czynniki wewnątrzpochodne:
Ø Czynniki genetyczne (wrodzone możliwości rozwojowe dziecka)
Ø Układ hormonalny (wpływ zaburzeń w gospodarce hormonalnej np. insuliny, hormonu wzrostu, estrogenu)
Ø Układ nerwowy (zły przepływ informacji, uszkodzenia neuronów, zaburzenia kontroli)
Ø Narządy i tkanki (na skutek oddziaływań czynników genetycznych, układu hormonalnego i układu nerwowego narządy i tkanki mogą działać mniej lub bardziej poprawnie, a wadliwa praca narządów odbija się na rozwoju całego organizmu)
J. Akceleracja rozwoju fizycznego – przyczyny i skutki
v Akceleracja rozwoju fizycznego – przyspieszenie naturalnego tempa rozwoju dzieci i młodzieży w kolejnych pokoleniach.
v Skutki – pojawienie się pierwszej miesiączki (menarche) u dziewcząt średnio o rok wcześniej niż u ich matek (w przypadku chłopców pierwszy wytrysk często nie jest zapamiętywany, dlatego rzadziej poddaje się to zjawisko badaniu pod względem akceleracji). Dzieci rosną szybciej, są większe i wyższe od pokoleń poprzednich.
v Przyczyny:
Ø Poprawa jakości żywienia, więcej białek, witamin (→ lepszy budulec, wzrost)
Ø Zwiększenie oddziaływania światła na dziecko (→ wit. D, budowa kości)
Ø Poprawa warunków higienicznych i dbałości o czystość (→ mniej zakażeń)
Ø Różnorodność genów i większa wymiana genowa spowodowana rozwojem transportu, zanikaniem pojęcia mezaliansu, pojawianiem się małżeństw międzynarodowych czy międzyrasowych (→ mniej chorób genetycznych i wad spowodowanych bliskim pokrewieństwem rodziców)
Ø Rozwój miast i przez to więcej bodźców (→ lepsza stymulacja rozwoju)
K. Rozwój motoryczny i warunkujące go czynniki
v Rozwój motoryczny – ciąg przemian zachodzących na przestrzeni życia człowieka dotyczących jego możliwości ruchowych, precyzji i koordynacji ruchów, ich celowości i rozmachu.
v Czynniki wpływające na rozwój motoryczny:
Ø Wrodzone możliwości dziecka (niepełnosprawność ruchowa wrodzona lub nabyta, choroby takie jak dystrofia mięśniowa Duchenna, wrodzone wady serca, achondroplazja itp.)
Ø Dostęp do stymulacji (zabawki interaktywne, możliwość uczestniczenia w zabawach ruchowych, sporcie, zajęcia muzyczne, rytmika, taniec itd.)
Ø Poziom rozwoju kośćca i mięśni
Ø Dieta (wpływa na rozwój kości i mięśni, a przez określenie zasobów energetycznych na wytrzymałość i potencjał poznawczy dziecka)
Ø Dostęp do światła słonecznego (zapobieganie krzywicy)
Ø Choroby i schorzenia przebyte i obecne (osteoporoza, otyłość, złamania kości, choroby stawów)
L. Znaczenie aktywności fizycznej dla rozwoju i zdrowia człowieka
→ patrz „Profilaktyka…”
M. Fazy rozwoju wewnątrzmacicznego
v Wyróżniamy dwie fazy rozwoju wewnątrzmacicznego:
Ø Faza zarodkowa (0-8 tyg.) – wytwarza się cewka naczyniowa, z której powstaje serce (bije od 5 tyg.) oraz cewa nerwowa, z której powstaje mózg i rdzeń kręgowy (4-5 tyg.). W 6. tyg. powstają zawiązki kończyn, tworzy się jelito pierwotne (z którego powstanie układ pokarmowy) i powstaje pranercze (z którego powstaną nerki i nasieniowody u chłopców). Ok. 7-8 tyg. powstaje twarz (język, szczęki, mięśnie twarzy i podniebienie z łuków skrzelowych, i oczy). Pojawiają się pierwsze ruchy. Kończy się organogeneza – dziecko ma już wątrobę, nerki, płuca, serce, mózg.
Ø Faza płodowa (8-40 tyg.) – dziecko rośnie, powiększa się jego mózg (są już dwie półkule i móżdżek) i rozwijają się kości. Pojawia się zarys nozdrzy i górnej wargi. U chłopców ok. 9. tyg. wykształcają się jądra. Ok. 10. tyg. zanikają błony między palcami rąk. Powstają paznokcie, powieki, Ok. 12. tyg. wykonuje się pierwsze USG. W tym czasie u chłopców wydłuża się penis (u dziewcząt w tym czasie nie zachodzą w kwestii narządów płciowych istotne zmiany). Zaczynają działać nerki. Dziecko robi też miny i rozwija mu się zmysł smaku: połyka słodkie wody płodowe. Ok. 15. tyg. zaczyna działać wątroba. Ok. 17. tyg. szpik kostny produkuje już krwinki. W 18. tyg. zaczynają się intensywnie rozwijać jajniki i macica u dziewczynek. Dziecko zaczyna ćwiczyć płuca wciągając i wypuszczając wody płodowe. Dziecko ma już regularny rozkład dnia i na zmianę śpi i kopie. W 23-24. tyg. ciąży dziecko reaguje już na dźwięki. Ok. 30 tyg. fałduje się mózg i dziecko coraz energiczniej reaguje na dźwięki i światło, dziecko jest bardzo ruchliwe. Ok. 32. tyg. dziecko obraca się główką w dół do porodu. Od 22. tyg. dziecko obrasta w tłuszcz, gromadzi go coraz intensywniej od 34. tyg. ciąży. Ok. 37. tyg. nadnercza wytwarzają kortyzol, który umożliwi dziecku oddychanie po porodzie. Ok. 40 tyg. dziecko przychodzi na świat.
N. Przebieg okresu noworodkowego i adaptacja do życia pozamacicznego
v Noworodkiem nazywamy dziecko do ukończenia 28 dni.
v Przebieg okresu noworodkowego:
Ø Następuje fizjologiczny spadek wagi (o ok. 10%), który z czasem wyrównuje się i ok. 7.-10. dnia życia noworodek waży znowu tyle, co przy urodzeniu.
Ø ...
kasiami23