2. MYŚL PEDAGOGICZNA PROFESOR HELENY RADLIŃSKIEJ
1.
99. Poglądy pedagogiczne Radlińskiej kształtowały się w trzech bardzo trudnych dla Polski okresach historycznych:
1. w okresie zaborów
2. w latach II Rzeczpospolitej
3. w początkach Polski Ludowej,
stąd też głównymi ideami głoszonymi przez nią były: walka o niepodległość, kształtowanie twórczych postaw wśród obywateli ukierunkowanych na dobro kraju i społeczeństwa. Ze względu na złą sytuację społeczną, ekonomiczną, oświatową i kulturalną, widziała ona konieczność przemian zarówno w człowieku, jak i warunkach jego życia.
2.1. POGLĄDY NA WYCHOWANIE
„W imię ideału siłami człowieka wychowanie przetwarza dzień dzisiejszy”[1]- to jedna z głównych tez postawionych przez profesor Radlińską, w myśl której to właśnie wychowanie ma służyć budowaniu lepszej przyszłości. Ma przy tym opierać się przede wszystkim na siłach jednostki, grupy i środowiska społecznego.
Nie podaje ona jednoznacznej definicji wychowania. Mówi tylko: „[...] nie dla nas wychowujemy dzieci […] wychowujemy je dzisiaj, nie mogąc wyobrazić sobie […] układu życia, do którego przygotowujemy, ani narzędzi pracy, które weźmie do ręki nowe pokolenie“.[2] „Wychowanie jest służbą nieznanemu, służbą nieodgadnionemu”[3]- nie można więc przewidzieć jego ostatecznych efektów. Wychowanie polega według Radlińskiej na „pielęgnowaniu rozwoju psychofizycznego, chronieniu procesu wzrastania w środowisko społeczne i przyrodnicze oraz na wprowadzaniu w świat wartości kultury”[4].
Głównym przedmiotem wychowania są zjawiska i procesy występujące w środowisku, a jego zasadniczymi celami są:
1. 1.przygotowanie dobrego, twórczo pracującego obywatela, walczącego o sprawiedliwość społeczną;
2.wydobywanie zdolności ukrytych w wychowanku, kształtowanie jak najlepszego człowieka, który sam potrafi wybrać swą drogę życiową;
3. 3.kształtowanie człowieka wolnego, który dąży do doskonalenia siebie i środowiska;
4.demokratyzacja życia społecznego- wywołanie współdziałania wszystkich członków społeczeństwa, ich równości i sprawiedliwości społecznej.
1. Przedmiot wychowania nie ogranicza się jednak tylko do kształtowania osobowości, lecz obejmuje także warunki, w których przebiega rozwój człowieka. „Wychowanie odbywa się poprzez społeczeństwo”[5], ma ono odpowiadać ideałom narodu.
Do zakresu wychowania według Radlińskiej należy wszystko to, co wspomaga:
- wzrost- naturalny rozwój psychofizyczny. Pomoc we wzroście polega na usuwaniu jego zahamowań, na uzupełnianiu braków, korygowaniu już istniejących zaburzeń;
- wzrastanie (jednostki w środowisko)- proces samorzutny, polegający na przyjmowaniu przez jednostkę wpływów ludzi, kultury i przyrody;
- wprowadzanie- uprzystępnianie wiedzy, ukazywanie wartości kultury, kształtowanie zachowań.[6]
a. Wzrastanie i wprowadzanie są równoznaczne z socjalizacją, czyli uspołecznianiem człowieka .
2. Proces wzrostu trwa przez całe życie- wynika z tego, że wychowankami są wszyscy w każdym wieku (podobnie każdy może być wychowawcą pod warunkiem bezinteresownej chęci wspomagania rozwoju drugiego człowieka).
i. Wychowanie pozaszkolne to według Radlińskiej „ogół wpływów, oddziałujących na jednostkę ze strony środowiska“[7]. Radlińska odbiera szkole status jedynego ośrodka wychowawczego. Wychowanie dzieli na:
a. 1. wychowanie intencjonalne prowadzone przez placówki specjalnie powołane do tego celu;
2. wychowanie pośrednie (towarzyszące)- to taki rodzaj wychowania, którego podejmują się niektóre organizacje (np. instytucje państwowe, samorządowe) dopiero na drugim planie swej działalności.
3. Radlińska dzieli również wychowanie na:
a. 1. instytucjonalne;
2. naturalne (odbywające się poprzez rodzinę, grupę rówieśniczą itp.)[8].
a. Podstawą procesu wychowania jest według Radlińskiej „eros pedagogiczny” (wychowawczy). Jest to postawa wychowawcy wobec wychowanka, świata i siebie samego, która wyznacza jego podstawowe zadania. Wychowawca musi nawiązywać odpowiednią więź z wychowankiem, rozumieć go i szanować. Powinien także pracować nad samym sobą, uświadamiać sobie swe zadania, odnajdywać własne wartości i wcielać je w życie, gdyż tylko wówczas może w odpowiedni sposób oddziaływać na swego wychowanka. Musi również dawać przykład swym postępowaniem. Wychowawca powinien być przewodnikiem i partnerem dla wychowanka, ma czuwać nad jego rozwojem, ułatwiać odnajdywanie odpowiedzi, ale nie wolno mu hamować samodzielności swego wychowanka. Obok rozpoznawania osobowości wychowanka, istotna jest także umiejętność oceny jego środowiska, gdyż warunkuje to podjęcie trafnych metod pracy z nim.
a. Prawidłowy proces wychowawczy powinien opierać się na założeniu, iż związek między jednostką, a jej środowiskiem jest obustronnym oddziaływaniem na siebie tych dwóch elementów, a nie- jak się powszechnie twierdzi- tylko oddziaływaniem jednostronnym środowiska na jednostkę, toteż w wychowaniu należy przede wszystkim wspomagać wychowanka w odnajdywaniu własnego miejsca w tym środowisku. W procesie tym istotne są także pewnego rodzaju wzory postępowania. W tym aspekcie istotne wydaje się stwierdzenie, iż nie należy przez cały czas kierować się jednakowymi wzorami, a trzeba kształtować nowe, odpowiednie dla danej teraźniejszości. Wychowanie powinno być jednak wolne od wszelkiego przymusu, nacisku i „urabiania“ według ściśle określonych, sztywnych wzorców, powinno mieć na uwadze indywidualność każdej jednostki, respektować jej prawo do swobodnego rozwoju. Nie powinno także dawać gotowych rozwiązań, lecz powinno uczyć samodzielności. Bardzo istotne jest rozpoznawanie potrzeb jednostki, rozwijanie jej zainteresowań, kształtowanie określonych umiejętności praktycznych oraz czynnych i twórczych postaw, jak np. miłość do ojczyzny, wrażliwość na krzywdy innych ludzi, gotowość do samodoskonalenia się. Radlińska podkreślała niejednokrotnie również obowiazek wpajania wychowankom tolerancji, akceptacji dla inności drugiego człowieka- sama była stanowczą przeciwniczką wszelkiej dyskryminacji, czy to na tle rasowym, czy też religijnym. Podkreślała również, iż o wyborze ideałów w dużym stopniu powinna decydować sama młodzież, przy czym powinna ona zdobywać i rozwjać coraz to nowe wartości. Radlińska kładła duży nacisk na rozwój moralny ludzi, podkreślając przy tym decydującą rolę charakteru w pokonywaniu wszelkich trudności. Przy tych wszystkich zasadach i warunkach odpowiedniego procesu wychowania, jakie wymieniła, nie odbierała dzieciom prawa do radosnego i szczęśliwego dzieciństwa- przeciwnie, uważała je za podstawę, gwarantującą sukces wychowawczy.
i.
2.2. HELENA RADLIŃSKA O SZKOLNICTWIE
W poglądach Heleny Radlińskiej sprawą podstawową był jej postulat demokratyzacji szkolnictwa. Domagała się, aby szkoła wszystkich szczebli i specjalności była powszechna,
a więc dostępna dla każdego. Wymagało to oczywiście wprowadzenia bezpłatności szkolnictwa. Istotnym warunkiem wydaje się być także bezwyznaniowość szkoły.
Do podstawowych zadań szkoły, w ujęciu Radlińskiej, miały należeć:
1. podnoszenie poziomu kultury ogólnej i pedagogicznej;
2. łączenie jednostki i środowiska ze sprawami kraju i świata;
3. wprowadzanie w wartości kultury i nauki;
4. koordynowanie działalności oświatowo-wychowawczej ludzi, grup społecznych i instytucji;
5. wychowywanie umysłowe (formowanie, rozwijanie dyspozycji intelektualnych, dostarczanie wiadomości teoretycznych, wyrabianie określonych umiejętności praktycznych) i duchowe (zapoznawanie z systemem wartości).
i. Radlińska podejmowała także wielokrotnie tematykę kształcenia ludzi dorosłych. Domagała się tworzenia bibliotek, udostępniania im dóbr kulturalnych (muzyki, malarstwa itp.), ale także i odpowiedniego szkolnictwa.
1. Istotne dla niej było także stworzenie jak najlepszych warunków do kształcenia nauczycieli i pracowników społecznych.
2.3. PEDAGOGIKA SPOŁECZNA HELENY RADLIŃSKIEJ
U podstaw pedagogiki społecznej w ujęciu Heleny Radlińskiej leżało pytanie o związek, jaki zachodzi między człowiekiem, a środowiskiem, a także pytanie o wpływ, jaki wywierają oba te czynniki na siebie. Pedagogika w ujęciu Radlińskiej odgrywa znaczną rolę w przebudowie społecznej i wykracza poza tradycyjny stosunek wychowawczy typu nauczyciel-uczeń. Nie jest także, jej zdaniem, subdyscypliną teorii wychowania, lecz stanowi samoistną dziedzinę wiedzy o procesach edukacyjnych. Pedagogika społeczna według Radlińskiej jest również teorią interdyscyplinarną. Wykorzystuje bowiem dorobek innych nauk pedagogicznych, np. historii wychowania czy dydaktyki, a także takich nauk, jak: biologia, psychologia i filozofia,
ale formułuje przy tym właściwe dla siebie wnioski.
Szczególną rolę w zainteresowaniach pedagogiki społecznej odgrywa aktywność życiowa człowieka, jego podmiotowa rola w środowisku. Radlińska powtarzała często, że jednostka ma prawo do kreowania własnego świata, że nie jest tylko „wytworem” środowiska. Głównymi ideami głoszonymi przez profesor Radlińską w jej koncepcji pedagogiki społecznej były: idea rozwijania „sił ludzkich“, gdyż to właśnie dzięki nim człowiek „jest w stanie zaradzić powszechnemu nieszczęściu“[9] oraz idea równości społecznej. Sergiusz Hessen stanowisko Radlińskiej określił mianem „pedagogiki przeżywanej“[10].
Do naczelnych zadań pedagogiki społecznej należą:
1. zmienianie niekorzystnych warunków rozwojowych człowieka, a ulepszanie wpływów pozytywnych;
2. przygotowanie człowieka do twórczego udziału w życiu społeczeństwa,
natomiast do jej funkcji zaliczyć możemy:
1. kompensację- wyrównywanie braków utrudniających prawidłowy rozwój jednostki;
2. profilaktykę- zapobieganie powstawaniu niekorzystnych stanów i zjawisk;
3. doskonalenie- rozwijanie siebie i otoczenia.[11]
Główne działy pedagogiki społecznej to:
1. Praca oświatowa;
2. Praca społeczna;
3. Historia pracy społeczno- oświatowej.
1. To właśnie w nich dokonuje się realizacja w/w celów.
Środowisko jest jednym z podstawowych terminów w pedagogice społecznej. Radlińska definiowała je jako „zespół warunków, wśród których bytuje jednostka i czynników kształtujących jej osobowość, które oddziałują stale lub przez czas dłuższy”[12]. Jest to zespół zjawisk społecznych, kulturowych oraz naturalnych. Środowisku przeciwstawia pojęcie otoczenia, które jest zmienne, chwilowe i nie wywiera zasadniczych wpływów. Źródłem wiedzy o środowisku jest empiria, czyli obserwacja konkretnych ludzi, zjawisk i procesów w nim zachodzących. Środowisko jest także terenem, na którym dochodzi do kontaktu jednostki z wartościami kultury, jest również źródłem tych wartości (stwierdzenie to stanowi bardzo istotną kwestię, gdyż w ujęciu Radlińskiej to właśnie kultura jest zarówno źródłem, celem, jak i środkiem wychowania- służy przekształcaniu środowiska i doskonaleniu jednostki). Radlińska środowisko dzieli na:
- środowisko bezpośrednie- „to, co najbliższe”
- środowisko dalsze- o szerszym zasięgu
2.
- środowisko obiektywne- „to, po co człowiek sięgnąć może”
- środowisko subiektywne- elementy oddziałujące w danej chwili na człowieka
– 3.
- środowisko materialne- realne wytwory człowieka i przyrody
- środowisko niewidzialne = psychiczne- idee, wierzenia, zwyczaje
(odgrywa ono szczególną rolę).[13]
Środowiska te krzyżują, łączą się ze sobą.
W poglądach Radlińskiej istotne są również dwie jej koncepcje: koncepcja osobowości człowieka oraz koncepcja postaw jednostki w stosunku do środowiska.
Koncepcja osobowości człowieka opiera się na kategorii „czynu“. Za główny cel wychowania uznaje kształtowanie takiej postawy wychowanka, która miałaby się wyrażać w działaniu, zmienianiu i ulepszaniu rzeczywistości społecznej. Podkreśla, iż niezmiernie ważnym jest, tuż obok indywidualnego rozwoju jednostki, jej aktywność społeczna, dbanie o dobro swojego kraju i o dobro drugiego człowieka. Człowiek powinien być świadom potrzeby, a zarazem wielości możliwości przeobrażania zarówno siebie, jak i swego otoczenia, dlatego powinien dbać o swój wszechstronny rozwój, samodoskonalić się i dokształcać. Istotnym warunkiem jest również jego gotowość do podjęcia ciężkiej pracy w imię „budowania dobrego dzieła“.[14]
W koncepcji postaw jednostki w stosunku do środowiska Helena Radlińska zaprezentowała trzy możliwe typy takich postaw:
1. 1.bierną, która polega na bezkrytycznym uleganiu jednostki wszelkim wpływom środowiska;
2.obronną, polegającą na nadmiernie krytycznym odrzucaniu pewnych wpływów i uleganiu jedynie wpływom świadomie wybranym. Postawa ta ułatwia przetrwanie, chroni przyjęte wartości;
3.czynną (twórczą). Postawa ta występuje najrzadziej, ale jest najcenniejsza. Prowadzi do przekształcania środowiska w imię ideałów.[15]
Helena Radlińska dostrzegała ogromną potrzebę przeobrażania środowiska i stąd duże znaczenie w tym zakresie przypisywała ...
Marta_Martinka