Ocena ryzyka zawodowego stanowi podstawę europejskiego podejścia do zapobiegania wypadkom związanym z pracą i chorobom.

Istnieją ku temu ważne powody. Jeżeli ocena ryzyka — początek podejścia skierowanego na zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy — nie zostanie przeprowadzona prawidłowo lub w ogóle nie nastąpi, mało prawdopodobne jest określenie lub wprowadzenie właściwych środków prewencyjnych.

Co roku miliony osób w UE odnoszą urazy w miejscu pracy albo doznają tam poważnego uszczerbku na zdrowiu. Dlatego właśnie ocena ryzyka jest tak ważna, jest to sposób na zdrowe i bezpieczne miejsce pracy. Ocena ryzyka jest procesem dynamicznym, który umożliwia przedsiębiorstwom i organizacjom wprowadzenie proaktywnej polityki zarządzania zagrożeniami w miejscu pracy.

Z tego powodu ważne jest, żeby przedsiębiorstwa wszystkich typów i wielkości dokonywały regularnych ocen ryzyka. Właściwa ocena ryzyka obejmuje m.in. dopilnowanie, aby uwzględnione zostały wszystkie istotne rodzaje ryzyka (nie tylko oczywiste i bezpośrednie), sprawdzenie skuteczności przyjętych środków bezpieczeństwa, sporządzenie dokumentacji wyników oceny oraz regularne aktualizacje oceny.

Najważniejszym europejskim aktem prawnym odnoszącym się do oceny ryzyka jest dyrektywa ramowa 89/391. Dyrektywa ta została transponowana do prawodawstwa krajowego. Państwa członkowskie mają jednak prawo przyjmować bardziej rygorystyczne przepisy chroniące pracowników (z tego powodu należy sprawdzać konkretne przepisy prawa odnoszące się do oceny ryzyka w danym państwie).

Komisja Europejska opracowała ważne wytyczne mające pomóc państwom członkowskim, a także pracodawcom i pracownikom wywiązać się z ciążących na nich obowiązków w zakresie oceny ryzyka, określonych w dyrektywie ramowej 89/391. Informacje przedstawione w niniejszej części są oparte na tych wytycznych.

·         Akty prawne

·         Definicje

·         Cel oceny ryzyka zawodowego

·         Narzędzia oceny ryzyka

Etapowe podejście do oceny ryzyka

o        Jak należy przeprowadzać ocenę ryzyka zawodowego
 

Etap 1. Ustalenie zagrożeń i wskazanie osób zagrożonych
Etap 2. Ocena rodzajów ryzyka i uporządkowanie ich według ważności 
Etap 3. Podjęcie decyzji w sprawie działania zapobiegawczego
Etap 4. Podjęcie działania
Etap 5. Monitorowanie i przegląd

 

o        Sporządzanie dokumentacji oceny ryzyka

Co muszę zrobić?

o        Role i obowiązki pracodawców

o        Role i obowiązki pracowników

o        Porady dla osób przeprowadzających ocenę ryzyka

Akty prawne

Najważniejszym europejskim aktem prawnym odnoszącym się do oceny ryzyka jest dyrektywa ramowa 89/391. Dyrektywa ta rzeczywiście stanowi ramy prawne, określając “ogólne zasady dotyczące ochrony przed zagrożeniami zawodowymi… jak również zawiera ona ogólne wytyczne odnoszące się do wprowadzenia w życie wymienionych zasad” (art. 1 ust. 2). Nakłada ona na pracodawców odpowiedzialność w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy pracownikom w każdym aspekcie odnoszącym się do ich pracy, a ocena ryzyka jest integralnym aspektem obowiązkowego zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Zgodnie z tą dyrektywą ocena ryzyka musi być punktem wyjścia kompleksowego procesu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Odgrywa ona kluczową rolę, ponieważ umożliwia pracodawcom wprowadzenie środków koniecznych do ochrony zdrowia i bezpieczeństwa ich pracowników.

Dyrektywa ramowa została transponowana do prawodawstwa krajowego. Państwa członkowskie mają jednak prawo uchwalać bardziej rygorystyczne przepisy chroniące pracowników (z tego powodu należy sprawdzać konkretne przepisy prawa odnoszące się do oceny ryzyka w danym państwie).

Definicje

Zagrożenia:

Zagrożeniem może być wszystko — materiały, urządzenia, metody pracy lub stosowane praktyki — wszystko, co może spowodować wypadek lub chorobę.

Ryzyko

Ryzyko to małe lub duże prawdopodobieństwo, że ktoś może zostać poszkodowany w wyniku narażenia.

Ocena ryzyka

Ocena ryzyka zawodowego jest to proces szacowania ryzyka, jakie dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników wynika z zagrożeń w miejscu pracy. Polega na systematycznym badaniu wszelkich aspektów pracy i analizie:

·         ewentualnych przyczyn urazów lub uszkodzeń ciała

·         sposobów likwidacji zagrożeń, a jeżeli nie jest to możliwe,

·         środków zapobiegawczych lub ochronnych, które są lub powinny zostać wprowadzone w celu kontrolowania ryzyka.

Cel oceny ryzyka zawodowego

Pracodawcy w każdym miejscu pracy mają obowiązek zapewnienia pracownikom bezpieczeństwa i ochrony zdrowia we wszystkich aspektach związanych z pracą. Celem przeprowadzania oceny ryzyka jest umożliwienie pracodawcy przedsięwzięcia koniecznych środków do zapewnienia pracownikom bezpieczeństwa i ochrony zdrowia.

Środki te obejmują:

·         zapobieganie ryzyku zawodowemu;

·         zapewnianie pracownikom informacji;

·         zapewnianie pracownikom szkoleń;

·         wprowadzenie rozwiązań organizacyjnych i metod umożliwiających wdrożenie koniecznych środków.

Chociaż jednym z celów oceny ryzyka jest zapobieganie ryzyku zawodowemu i to powinno być zawsze celem nadrzędnym, w praktyce nie zawsze będzie to możliwe do zrealizowania. Tam, gdzie eliminacja ryzyka nie jest możliwa, należy je ograniczać, a ryzyko resztkowe kontrolować. Na dalszym etapie, w ramach programu przeglądu oceny ryzyka, takie ryzyko resztkowe zostanie ponownie ocenione i można wtedy ponownie rozważać, być może w świetle nowej wiedzy, możliwość jego eliminacji.

Ocena ryzyka powinna być uporządkowana i wykorzystana w taki sposób, żeby pomogła pracodawcom:

·         ustalić zagrożenia występujące w pracy i oszacować ryzyko związane z tymi zagrożeniami, aby określić środki, jakie należy przedsięwziąć w celu ochrony zdrowia i bezpieczeństwa swoich pracowników i innych osób pracujących w danym miejscu, z należytym uwzględnieniem obowiązujących przepisów;

·         ocenić poziomy ryzyka, aby na podstawie posiadanych informacji dokonać jak najlepszego wyboru sprzętu i urządzeń, stosowanych substancji lub preparatów chemicznych, wyposażenia stanowiska pracy oraz organizacji pracy;

·         sprawdzić, czy wprowadzone środki są odpowiednie;

·         ustalić hierarchię działania, jeśli w wyniku oceny uznano, że konieczne są dalsze środki;

·         udowodnić sobie, właściwym organom, pracownikom i ich przedstawicielom, że wszystkie istotne czynniki związane z pracą zostały uwzględnione i że doprowadziło to do powstania przekonywającej, opartej na faktach opinii o ryzyku i środkach koniecznych do ochrony zdrowia i bezpieczeństwa;

·         dopilnować, aby środki zapobiegawcze oraz metody pracy i produkcji, które uznano za konieczne i wprowadzono w wyniku oceny ryzyka gwarantowały poprawę poziomu ochrony pracownika.

Narzędzia oceny ryzyka

Istnieje wiele narzędzi i metodologii oceny ryzyka, które mogą pomóc przedsiębiorstwom i organizacjom ocenić występujące u nich ryzyka. Wybór metody zależy od warunków w miejscu pracy, np. liczby pracowników, typu wykonywanych czynności i stosowanego sprzętu lub urządzeń, specyficznych cech miejsca pracy oraz konkretnych rodzajów ryzyka.

Najpowszechniejszymi narzędziami oceny ryzyka są listy kontrolne, stanowiące użyteczne narzędzie pomagające ustalić zagrożenia. Inne rodzaje narzędzi oceny ryzyka to m.in.: przewodniki, dokumenty zawierające wytyczne, podręczniki, broszury, kwestionariusze oraz “narzędzia interaktywne” (bezpłatne interaktywne oprogramowanie, w tym aplikacje do pobrania zwykle dotyczące konkretnych sektorów).

Narzędzia te mogą mieć charakter ogólny bądź być specyficzne dla jakiejś branży/rodzaju ryzyka.

Agencja opracowała bazę danych narzędzi oceny ryzyka, w której zebrano narzędzia z całej Europy. Narzędzia te są bezpłatne i dostępne online (dostępne w najbliższych miesiącach). Baza danych jest regularnie aktualizowana i uzupełniana o nowe narzędzia.

Jak należy przeprowadzać ocenę ryzyka zawodowego

Na poziomie UE nie ma wyznaczonych zasad sposobu przeprowadzania ocen ryzyka (należy sprawdzić konkretne prawodawstwo odnoszące się do oceny ryzyka w danym kraju). Jednak, kiedy podejmuje się ocenę ryzyka, zawsze należy pamiętać o dwóch zasadach:

·         uporządkować ocenę, aby zagwarantować, że zostały nią objęte wszystkie istotne zagrożenia i rodzaje ryzyka (np. żeby nie pominąć prac takich jak sprzątanie, które mogą odbywać się poza normalnymi godzinami pracy, albo działów pomocniczych, np. zajmujących się zagęszczaniem odpadów);

·         gdy ryzyko jest ustalone, jego ocenę należy rozpocząć od pierwszej zasady, pytania, czy ryzyko da się zlikwidować.

Etapowe podejście do oceny ryzyka

W europejskim poradniku do oceny ryzyka w miejscu pracy proponuje się podejście oparte na kilku różnych etapach. Nie jest to jedyna metoda dokonywania oceny ryzyka, ponieważ istnieją różne metodologie prowadzące do tego samego celu. Nie ma jedynego "słusznego" sposobu przeprowadzania oceny ryzyka i w różnych sytuacjach mogą się sprawdzać różne podejścia.

Procedurę oceny ryzyka (obejmującą elementy zarządzania ryzykiem) można rozbić na szereg kroków.

1.     Ustalenie programu oceny ryzyka w miejscu pracy

2.     Uporządkowanie oceny (wybór podejścia: geograficznego/funkcjonalnego/ze względu na rodzaj procesu/przepływu)

3.     Zgromadzenie informacji

4.     Ustalenie zagrożeń

5.     Wskazanie osób zagrożonych

6.     Ustalenie schematów narażenia wśród osób zagrożonych

7.     Ocena poziomów ryzyka (prawdopodobieństwa doznania urazu oraz ciężkości jego następstw w danych okolicznościach)

8.     Zbadanie możliwości eliminowania lub kontrolowania ryzyka

9.     Ustalenie priorytetów działania i podjęcie decyzji w sprawie środków kontroli

10. Wdrożenie środków kontroli

11. Sporządzenie dokumentacji oceny ryzyka

12. Zmierzenie skuteczności działania

13. Przegląd (jeśli wprowadzono zmiany lub okresowy)

14. Monitorowanie programu oceny ryzyka

W większości przedsiębiorstw, zwłaszcza w małych i średnich przedsiębiorstwach, powinno sprawdzić się proste pięcioetapowe podejście (obejmujące elementy zarządzania ryzykiem), jakie przedstawiono poniżej.

Etap 1. Ustalenie zagrożeń i wskazanie osób zagrożonych
Ustalenie, co może spowodować urazy oraz którzy pracownicy mogą być narażeni na zagrożenia.

Etap 2. Ocena rodzajów ryzyka i uporządkowanie ich według ważności 
Oszacowanie istniejących rodzajów ryzyka (ciężkości ich następstw i ich prawdopodobieństwa…) oraz uporządkowanie ich według ważności.

Etap 3. Podjęcie decyzji w sprawie działania zapobiegawczego
Określenie środków koniecznych do eliminowania lub kontroli ryzyka.

Etap 4. Podjęcie działania
Wprowadzenie środków zapobiegawczych i ochronnych zgodnie z planem priorytetów.

Etap 5. Monitorowanie i przegląd
Ocena powinna być regularnie aktualizowana.


Należy jednak wiedzieć, że istnieją inne metody, które równie dobrze się sprawdzają, szczególnie w przypadku bardziej złożonych rodzajów ryzyka i okoliczności. Które podejście do oceny się wykorzysta, zależy od:

·         charakteru miejsca pracy (np. stała siedziba lub przejściowa)

·         typu procesu (np. powtarzalne operacje, procesy rozwijające/zmieniające się, praca na zamówienie)

·         wykonywanego zadania (np. powtarzalnego, sporadycznie wykonywanego lub związanego z wysokim ryzykiem)

·         złożoności technicznej.

W niektórych przypadkach odpowiedni może być jeden rodzaj działania obejmujący wszystkie rodzaje ryzyka w miejscu pracy lub związane z prowadzoną działalnością. W innych przypadkach różne podejścia mogą nadawać się do różnych części miejsca pracy.

Etap 1. Ustalenie zagrożeń i wskazanie osób zagrożonych

Przy ustalaniu zagrożeń we wszystkich aspektach pracy należy skorzystać z następujących zaleceń:

·         obejrzeć dokładnie miejsce pracy, głównie pod kątem występowania ewentualnych zagrożeń

·         porozmawiać z pracownikami i/lub ich przedstawicielami o problemach, z którymi się zetknęli podczas pracy. Często najszybszym i najpewniejszym sposobem dokładnego ustalenia rzeczywistej sytuacji jest zapytanie pracowników wykonujących ocenianą czynność. Będą oni znać kolejne etapy procesu, w którym biorą udział, wiedzieć, czy są jakieś działania na skróty lub sposoby poradzenia sobie z trudnym zadaniem i jakie środki zaradcze sami podejmują

·         systematycznie badać wszystkie aspekty pracy, tj.:

- patrzeć, co rzeczywiście dzieje się w miejscu pracy lub w czasie wykonywania czynności związanych z pracą
         (rzeczywista praktyka może różnić się od instrukcji odnoszących się do danej pracy)

        -  pomyśleć o czynnościach nierutynowych i sporadycznych
          (np. czynnościach konserwacyjnych, zmianach cyklów produkcyjnych)

        - uwzględnić nieplanowane ale przewidywalne zdarzenia, takie jak przerwy w wykonywaniu pracy

·         rozważyć długofalowe zagrożenia dla zdrowia, np. wysoki poziom hałasu lub działanie substancji szkodliwych, a także bardziej złożone lub mniej oczywiste rodzaje zagrożeń, np. czynniki psychospołeczne lub związane z organizacją pracy

·         zapoznać się z zakładową dokumentacją dotyczącą wypadków i chorób zawodowych;

·         postarać się o informacje z innych źródeł, takich jak:

- instrukcje obsługi lub karty charakterystyk dostarczane przez producentów i dostawców
        - witryny internetowe poświęcone bezpieczeństwu i higienie pracy
        - organy krajowe, stowarzyszenia branżowe lub związki zawodowe
        - regulacje prawne i normy techniczne.

Wskazanie osób, które mogą być narażone na zagrożenia

W przypadku każdego zagrożenia istotne jest jednoznaczne określenie, kto może zostać poszkodowany; pomoże to w ustaleniu najlepszego sposobu zarządzania ryzykiem.

Należy uwzględnić zagrożonych pracowników, bez względu na to, czy będzie to zagrożenie bezpośrednie czy pośrednie, np. pracownik malujący powierzchnię jest bezpośrednio narażony na działanie rozpuszczalników, natomiast inni pracownicy znajdujący się w pobliżu, wykonujący inne czynności są narażeni mimowolnie i pośrednio.

Nie chodzi tu o sporządzenie pełnej listy imiennej, lecz o wskazanie grup osób, np. "osoby pracujące w magazynie" lub "przechodnie". Zagrożenie może także dotyczyć osób sprzątających, kontrahentów i osób postronnych.

Szczególną uwagę należy zwrócić na:

·         kwestie płci oraz na

·         grupy pracowników, którzy mogą być narażeni na podwyższone ryzyko lub mają szczególne potrzeby:

- pracownicy niepełnosprawni
- pracownicy migrujący
- młodzi i starsi pracownicy
- kobiety ciężarne i matki karmiące piersią
- pracownicy nieprzeszkoleni i niedoświadczeni
- pracownicy tymczasowi i pracujący w niepełnym wymiarze czasu

Istotne jest określenie ewentualnego zagrożenia dla zdrowia tych osób, tj. rodzaju urazu lub choroby zawodowej.

Etap 2. Ocena rodzajów ryzyka i uporządkowanie ich według ważności

Kolejny etap to ocena ryzyka wynikającego z każdego zagrożenia. Można ją przeprowadzić, analizując:

·         prawdopodobieństwo, że dane zagrożenie spowoduje określone skutki (np. czy jest to nieprawdopodobne, możliwe ale mało prawdopodobne, prawdopodobne lub nieuniknione w którymś momencie)

·         stopień ciężkości przewidywanych skutków (np. nieznaczne uszkodzenia ciała, wypadek, w którym nie doszło do obrażeń, ale mogą wystąpić późniejsze skutki, nieznaczne obrażenia (stłuczenie, skaleczenie), poważne obrażenia (złamanie, amputacja, chroniczna choroba), wypadek śmiertelny lub wypadek zbiorowy z ofiarami śmiertelnymi)

·         częstotliwość narażenia i liczebność grup narażonych pracowników.

W przypadku wielu zagrożeń lub rodzajów prowadzonej działalności wystarczający może się okazać prosty proces oszacowania ryzyka oparty na ocenie sytuacji i niewymagający żadnych specjalistycznych umiejętności czy skomplikowanych technik. Dotyczy to działalności związanej z małym ryzykiem lub ze stanowiskami pracy, na których ryzyko jest dobrze znane lub łatwe do ustalenia, a także przypadków łatwego dostępu do środków kontroli. Prawdopodobnie będzie to się odnosić do większości przedsiębiorstw (przede wszystkim małych i średnich przedsiębiorstw - MŚP).

W niektórych innych przypadkach może okazać się, że nie da się ustalić zagrożeń i oszacować ryzyka bez wiedzy specjalistycznej, profesjonalnego wsparcia i doradztwa. Tak może się stać w przypadku bardziej złożonych procesów i technologii w danym miejscu pracy lub zagrożeń, np. związanych ze zdrowiem, których nie da się ustalić łatwo lub od razu i może to wymagać analizy lub przeprowadzenia pomiarów.

...