zaglada-domu-usherow.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na

stronie wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez

fundację Nowoczesna Polska .

EDGAR ALLAN POE

Zagłada domu Usherów

ł. ł ś

Przez cały ǳień pewnej jesieni — ǳień zadymką omglony, posępny i oniemiały, Melancholia

gdy chmury ciężko i nisko zwisły na niebie, przebywałem samopas i konno obszary

niezwykle ponurej krainy i wreszcie w chwili przypływu zmierzchów wieczornych,

stanąłem przed melancholĳnym Domem Usherów. Nie wiem, jak się to stało, ale Smutek

od pierwszego wejrzenia, które rzuciłem na ową budowlę, uczucie smutku ponad si-

ły przeniknęło mą duszę. Mówię: ponad siły, ponieważ tego smutku nie koiło zgoła

najmniejsze źdźbło owego nastroju, któremu istota poezji nadaje niemal barwy roz-

koszy, a który zazwyczaj ogarnia duszę wobec najposępniejszych widoków natury,

pełnych spustoszenia i zgrozy.

Oglądałem przeciwległy mi krajobraz i nic, jeno dom i charakterystyczna per-

spektywa tej miejscowości, mury chłodem przesycone, okna podobne do oczu, które Oko, Okno

patrząc nie wiǳą — kilka kęp jędrnego sitowia oraz kilka pni zbielałych i spróch-

niałych drzew — samym swym widokiem zǳiałały, że doznałem owego całkowite- Narkotyki

go pognębienia ducha, które wśród uczuć ziemskich najtrafniej można przyrównać

tylko przed przedokcnieniowym majaczeniom palacza oum — jego bolesnym do

coǳienności powrotom — straszliwemu a niechętnemu pierzchaniu z jego oczu za-

słony. Była w tym — drętwota serca, znękanie, niemoc — niepokonany smutek

zadumy, której żaden boǳiec wyobraźni nie mógł ożywić ani spotężnić.

Cóż to za przyczyna — myślałem w duchu — cóż to za przyczyna tkwi w moim

wzruszeniu na widok Domu Usherów? Była to tajemnica zgoła nieodgadniona i nie

mogłem oprzeć się pochmurnym przeczuciom, które gromaǳiły się we mnie pod-

czas rozmyślań. Byłem zmuszony uciec się do tego niezbyt wystarczającego wniosku,

że istnieją barǳo proste zestawienia szczegółów natury, posiadające właǳę wzrusze-

nia nas w ten sposób, i że analiza tej właǳy leży w tej ǳieǳinie rozważań, gǳie

myśl nasza zgubiłaby wszelki wątek. Być może — myślałem — że prosta odmiana Woda, Lustro

w ukłaǳie przedmiotów krajobrazu, w poszczególnych częściach całości zdołałaby

złagoǳić, a nawet znicestwić ową właǳę narzucania uczuć bolesnych — i, stosu-

jąc się do tej myśli, skierowałem konia ku urwistemu brzegowi czarnego i żałobne-

go stawu, który na kształt nieruchomego zwierciadła tkwił przed budynkiem. Atoli Oko, Okno

z przenikliwszym jeszcze, niż poprzednio, dreszczem strachu oglądałem odbite i od-

wrócone widma szarawego sitowia, złowieszczych pni drzewnych i okien podobnych

do oczu, które patrzą, aby nie myśleć.

A wszakże w tym właśnie przybytku melancholii zamierzałem spęǳić kilka ty-

godni. Właściciel jego — Roderick Usher — był jednym z bliskich mi przyjaciół

ǳieciństwa, lecz lat kilka upłynęło od czasu naszego ostatniego spotkania.

Wszakże niedawno w dalekim zakątku kraju zaskoczył mię list jego — list, któ- List

rego obłędnie naglące słowa nie dopuszczały innej odpowieǳi, jak osobiste moje

drzewo roǳiny Usherów, aczkolwiek tak chwalebnie starożytnej, nigdy, w żadnym

okresie czasu nie wydało gałęzi rozłożystych, czyli innymi słowy cały ród utrwalał

się jeno w linii prostej, pomĳając kilka barǳo nieznacznych i barǳo przelotnych

wyjątków.

To ten właśnie brak, myślałem, oddany całkowicie zadumie o doskonałej zgoǳie

charakteru miejscowości z przysłowiowym charakterem rodu i rozważaniom wpły-

wu, który w długim następstwie wieków ród i miejscowość wzajem na siebie wywrzeć

mogły — ten to zapewne brak gałęzi bocznych oraz nieustanny przekaz z ojca na sy-

na ojcowizny i nazwiska przyczynił się z biegiem czasu do tak spójnego utożsamienia

obojga, że pierwotne miano dóbr zapoǳiało się w ǳiwnej i dwuznacznej nazwie o

mu Usherów , nazwie rozpowszechnionej wśród ludu, a która w jego pojęciu zdawała

się zawierać zarówno ród, jak i sieǳibę rodu.

Nadmieniłem, że jedynym skutkiem mej nieco ǳiecinnej próby — mianowicie Strach

zajrzenia do jeziora — było pogłębienie pierwszych, a tak osobliwych wrażeń. Nie Choroba, Dom

wątpię, że świadomość wzrastającego we mnie zabobonnego strachu — czemuż go me

mam nazwać po imieniu — głównie przyczyniła się do przyspieszenia jego wzrostu.

Wieǳiałem od dawna, że jest to paradoksalne prawo wszystkich uczuć osnutych na

strachu. I był to zapewne jedyny powód, który zǳiałał, że gdy me oczy odwrócone od

widm stawu wzniosły się ku samemu domowi, ǳiwna myśl powstała mi w głowie —

myśl, doprawdy, tak pocieszna, że wspominam o niej tylko dla wykazania żywotnej

siły tłoczących mnie wrażeń. Wyobraźnia moja ǳiałała tak mocno, że wierzyłem na-

prawdę w to, iż wokół domostwa i całej miejscowości szerzy się atmosfera wyłącznie

im i najbliższym okolicom przyroǳona — atmosfera niespokrewniona z przestwo-

rem niebiosów, lecz wyzionięta przez spróchniałe drzewa, siwy mur i niemy staw

— opar tajemniczy i dżumny, zaledwo wiǳialny, ciężki, nieruchomy i ołowianego

zabarwienia.

Stroniłem duchem od tego, co mogło być jeno majakiem, i uważniej jąłem badać Dom, Czas

rzeczywistą postać budynku. Główną jego cechą była, zda się, wyjątkowa zamierz-

chłość. Czas aż nadto go odbarwił. Drobne liszaje przesłoniły całą ścianę zewnętrzną i,

poczynając od dachu, powlekły ją jakby zwiewną, wyszukanie haowaną tkaniną. Ale

to wszystko wcale nie było wynikiem szczególnego zniszczenia. Żadna część muru

nie runęła i nie zdawała się istnieć ǳiwna sprzeczność pomięǳy ogólną, nienaruszo-

ną tężyzną wszystkich jego części a poszczególnym stanem spróchniałych kamieni,

które mi przypomniały najzupełniej pozorną całkowitość starych boazerii, przez czas

   Zagłada domu Usherów



przybycie. Pismo nosiło ślady nerwowego niepokoju. Autor listu mówił o ostrej nie-

mocy ﬁzycznej — o gnębiącym go rozstroju umysłowym i o żarliwej chęci wiǳenia

się ze mną, jako najlepszym i naprawdę jedynym przyjacielem, w tej naǳiei, iż ra-

dość obcowania z moją osobą sprawi poniekąd ulgę jego cierpieniom. I właśnie ton,

nadany tym wszystkim i wielu jeszcze innym zdaniom, oraz błagalna szczerość serca

wzbroniły mi wszelkich namysłów. Skutek był taki, że niezwłocznie uległem tym

nawoływaniom, które wszakże uważałem za barǳo osobliwe.

Chociaż w ǳieciństwie żyliśmy w ścisłej przyjaźni, znałem mimo to mego dru-

ha jeno barǳo pobieżnie. Oǳnaczał się zawsze wyjątkową niechęcią do wynurzeń.

Wieǳiałem jednak, że jest potomkiem barǳo starego rodu, który od czasów niepa-

miętnych wyróżniał się niezwykłą tkliwością serca.

Tkliwość owa poprzez wieki skierowała się w swym rozwoju ku licznym ǳiełom

najczystszej sztuki i przejawiała się od dawien dawna w częstych uczynkach miłosier-

ǳia tyleż szczodrego, ile bezimiennego oraz w żarliwym ukochaniu raczej trudności,

niż tak łatwo zawsze dostępnych zrozumieniu klasycznych powabów sztuki muzycz-

nej. Dowieǳiałem się też o tej wielce znamiennej okoliczności, że genealogiczne ǲieǳictwo, Roǳina,

Szlachcic, Dom

długi próchniejących w jakiejś zapomnianej piwnicy, z dala od podmuchu świeżego

powietrza. Prócz tej oznaki doszczętnego zniszczenia budowla nie zdraǳała żadnych

znamion kruchości. Być może, iż oko drobiazgowego badacza wykryłoby zaledwo

pochwytną szczelinę, która, poczynając od dachu fasady kreśliła wzdłuż muru znak

zygzakowaty i zanikała w posępnych wodach stawu.

Zauważywszy te szczegóły, przebyłem konno krótki gościniec, który mnie przy-

wiódł do domu. Lokaj ujął mego konia i wstąpiłem pod gotyckie sklepienie przed- Sługa

sionka. Służący chyłkiem i w milczeniu zaprowaǳił mnie poprzez mnóstwo ciem-

nych i zawiłych korytarzy do pokoju swego pana. Sporo przedmiotów, napotkanych

po droǳe, przyczyniło się, nie wiem czemu, do wzmożenia chwiejnych uczuć, o któ-

rych już mówiłem.

Przedmioty dookolne — jak rzeźby sklepień, ciemne obicia ścian, czarne hebany

posaǳki i fantastyczne sztandary herbowe, które szumiały za każdym moim stąp-

nięciem — wszystko to były dobrze mi znane rzeczy. Z czasów ǳieciństwa przy-

zwyczaiłem się do widoków podobnych i chociaż bez wahania stwierǳiłem w nich

przedmioty znajome, poǳiwiałem jednocześnie, jak niezwykłą zadumę buǳiły we

mnie te zwykłe obrazy.

U jednych wschodów spotkałem domowego doktora. Twarz jego, jak mi się wy- Lekarz

dało, miała wyraz nikczemnej drwiny z domieszką zakłopotania. Szybko ominął mnie

i przeszedł. Służący otworzył właśnie drzwi i wprowaǳił mnie do pokoju swego pana.

Pokój, w którym się znalazłem, był barǳo obszerny i barǳo wysoki. Długie, Melancholia

wąskie okna tkwiły na takiej odległości od czarnej dębowej podłogi, że zgoła by-

ły niedostępne oku. Słabe promienie karmazynowego brzasku torowały sobie ujście

poprzez zakratowane szyby i dość rozwidniały główne przedmioty otoczenia, pomimo

to oko nadaremnie usiłowało dojrzeć dalekie zakątki pokoju lub zgłębienia okrągło

sklepionego i rzeźbionego suﬁtu. Posępne draperie oblekały ściany. Sprzęty prze-

ważnie były ǳiwaczne, niewygodne, starożytne i zniszczone. Stosy ksiąg i narzęǳi

muzycznych leżały w bezładnym rozproszeniu, lecz obecność ich nie mogła ożywić

ogólnego tła. Czułem, że oddycham atmosferą smutku. Fale uciążliwej, głębokiej,

nieuleczalnej melancholii szerzyły się wszęǳie i przenikały wszystko. Na mój widok

Usher podniósł się z kanapy, na której leżał wzdłuż wyciągnięty, i powitał mnie z za-

pałem, mającym — takie przynajmniej było pierwsze wrażenia — nieodparte pozory

przesadnej serdeczności — pozory wysiłku człowieka znuǳonego, a czyniącego za-

dość okolicznościom. Atoli rzut oka na jego twarz przekonał mnie o bezwzględnej

szczerości. Usiedliśmy i przez chwil kilka, gdy trwał w milczeniu, przyglądałem mu Przemiana, Choroba

się na wpół z litością, a na wpół z przerażeniem. Doprawdy, nikt nigdy nie uległ

zmianie tak straszliwej i w tak krótkim czasie, jak Roderick Usher! Z wielkim jeno

trudem mogłem wyczuć tożsamość człowieka, którego miałem przed oczami, z towa-

rzyszem mego ǳieciństwa. Charakter jego twarzy był zawsze wybitny. Cera trupia,

wysoko rozwarte, omglone i nieporównanie połyskliwe oczy — wargi nieco wąskie

i barǳo blade, lecz przeǳiwnie pięknej fali — nos hebrajskiego kształtu, barǳo

wytworny, lecz z szerokimi nozdrzami, które rzadko towarzyszą tego roǳaju kształ-

tom — podbródek czarownie zarysowany, lecz brakiem wydatności zdraǳający brak

woli — włosy miększe i zwiewniejsze niż tkanina Arachny¹ — wszystkie te cechy

Światło, Okno

¹ rahe (z gr. pająk; mit. gr.) — lidyjska ǳiewczyna, mistrzyni tkactwa, która zuchwale odważyła

się zmierzyć w tej ǳieǳinie z Ateną. Na tkaninie Ateny ukazani zostali bogowie olimpĳscy oraz ich

potęga, a także (aluzyjnie) kary, jakie ponoszą luǳie za okazaną wobec bogów pychę. W odpowieǳi

Arachne utkała obraz przedstawiający związki miłosne bogów z ziemiankami. Rozzłościło to ǳiewiczą

boginię, która podarła pracę ǳiewczyny, a ją samą pobiła ją czółnem tkackim. Arachne powiesiła się

z rozpaczy, ale Atena w akcie skruchy za swój postępek ożywiła ją pod postacią pająka, mistrza tkackiego

w świecie zwierząt.

   Zagłada domu Usherów



z dodatkiem nadmiernej wybujałości czoła składały się na całość, którą niełatwo było

zapomnieć. Lecz obecnie w jednolitym spotęgowaniu charakteru tej twarzy i w jej

zwykłym wyrazie zaszła taka zmiana, żem nie poznawał człowieka, z którym mówię.

Przede wszystkim uderzyła mnie, a nawet przeraziła, bladość twarzy, która już stała

się bladością widmową, i połysk oczu, który już stał się połyskiem nierzeczywistym.

Ponadto bezwiednie pozwolił swym włosom na rozrost nieograniczony i ponieważ

ta cudaczna zamieć pajęczynowych włókien raczej powiewała, aniżeli spadała wokół

twarzy, nie mogłem nawet przy najlepszych chęciach znaleźć w tej ǳiwnej gmatwa-

ninie arabeskowej nic pokrewnego zwykłej istocie luǳkiej.

Uderzył mnie na początku pewien bezład, pewna niezgoda ruchów mego przy- Choroba, Melancholia

jaciela, i wkrótce wykryłem, że przyczyną tego jest nieustanny zarówno słaby, jak

ǳiecinny wysiłek stłumienia nałogowej drgawki — nadmiernej ruchliwości ner-

wowej. Spoǳiewałem się zresztą czegoś w tym roǳaju i dał mi przedsmak w tym

kierunku nie tylko jego list, lecz i wspomnienie niektórych cech z lat ǳiecinnych

oraz wnioski, wysnute na mocy osobliwej jego budowy ﬁzycznej tuǳież usposobie-

nia. Jego ruchy były na przemian bystre i powolne. Głos błyskawicznie przerzucał się

od chwiejnej niepewności, gdy właǳe życiowe zdają się zgoła nieobecne — do tego

roǳaju energicznych skrótów, do tych nagłych, krzepkich, przerywanych i z głębi

dobytych dźwięków, do tych gardłowych i szorstkich a doskonale równoważonych

i cieniowanych tonów, które się zdarzają u zawodowych opojów lub niepoprawnych

palaczy opium w okresach najwyższego podniecenia.

Tym właśnie tonem mówił o moich odwieǳinach, o płomiennej żąǳy wiǳe-

nia się ze mną i o pociesze, której się spoǳiewał ode mnie. Rozwoǳił się nad tym

dość obszernie i tłumaczył po swojemu treść swej choroby. — Jest to, mówił, cho-

roba ǳieǳiczna, choroba organiczna, choroba, dla której nie mam naǳiei znale-

zienia lekarstwa, zwykły roztrój nerwowy — dorzucił niezwłocznie — którego bez

wątpienia wkrótce się pozbędę. Roztrój ów przejawia się całą ciżbą naǳmysłowych

wrażeń. Niektóre z nich podczas jego opisu zaciekawiły mnie i stropiły. Wszakże bar-

ǳo być może, iż zawǳięczam to przeważnie roǳajowi wysłowień oraz tonowi jego

opowiadania. Cierpiał dotkliwie na chorobliwe zaostrzenie zmysłów. Znosił jedy-

nie najprostsze potrawy. W zakresie ubrania mógł używać niektórych tylko tkanin.

Dusiły go wszelkie wonie kwiatów. Nawet najsłabsze światło sprawiało męki jego

oczom. I jeno kilka wyłącznych dźwięków, a mianowicie strunowych, nie przejmo- Strach

wało go przerażeniem. Postrzegłem, że był ślepym niewolnikiem pewnego roǳaju

nadprzyroǳonych sił strachu.

— Umrę — rzekł — umrzeć mus pod wpływem tego opłakanego szaleństwa.

Zginę tak właśnie, a nie inaczej. Przeraża mnie przyszłość nie sama przez się, lecz

w swych skutkach. Drżę na myśl o jakimkolwiek traﬁe, który może przyprawić me-

go ducha o to nieznośne wzruszenie. Nie boję się właściwie niebezpieczeństwa, boję

się wyłącznie jego bezpośredniego tworu — strachu. W tym stanie rozdrażnienia,

w stanie godnym politowania, czuję, że pręǳej czy później nastąpi chwila, gdy ży-

cie i rozum opuszczą mnie jednocześnie w jakiejś nierównej walce ze złowieszczym

widmem — rahu

Dorywczo, ǳięki bezładnym zwierzeniom, półsłówkom i napomknieniom do- Dom, Choroba

wieǳiałem się o innym szczególe jego stanu duchowego. Opętały go pewne wyczucia

zabobonne, związane z gmachem, w którym mieszkał, a z którego od kilku lat nie

śmiał wychoǳić, związane z wpływem, którego domniemane źródło tłumaczył mi

w słowach zbyt ciemnych, abym je tutaj przytaczał, z wpływem, który na umyśle

jego, ǳięki chorobie, wywierały pewne szczegóły w samym kształcie i w budulcu

ǳieǳicznego pałacu — słowem, re a szarych murów, baszt i czerniawego

   Zagłada domu Usherów



stawu, gǳie się cały gmach zwierciedlił — wycisnęły po pewnym czasie swą pieczęć

na re duhowe jego istoty.

Nie bez wahania dopuszczał wszakże, że przeważną część osobliwej a gnębiącej go

melancholii można przypisać barǳiej naturalnej i o wiele rzeczywistszej przyczynie,

a mianowicie okrutnej i już przedawnionej chorobie, a wreszcie jawnie bliskiej śmierci

głęboko ukochanej siostry, jedynej jego towarzyszki od lat wielu, ostatniej i jedynej

krewnej jego na ziemi.

— Śmierć jej — rzekł z goryczą, której nigdy nie zapomnę — osamotni mnie Choroba, Śmierć

— słabego i zrozpaczonego ostatniego potomka starożytnego rodu Usherów.

Gdy to mówił lady Magdalena, tak jej było na imię, krokiem wolnym prze-

szła, nie zauważywszy mojej obecności. Przyglądałem się jej z wielkim zǳiwieniem,

w którym tkwiło nieco strachu, lecz zdanie sobie sprawy z mych uczuć wydało mi się

niemożliwe. Przytłoczyło mnie uczucie drętwego zdumienia, gdym patrzył w ślad za Łzy

jej odejściem. Gdy wreszcie drzwi się za nią zamknęły, wzrok mój bezwiednie i cie-

kawie podążył ku twarzy jej brata, lecz ten pogrążył twarz w dłoniach, i mogłem jeno

stwierǳić, że barǳiej niż zwykle bladość rozlała się po jego wychuǳonych palcach,

poprzez które sączyła się rosa łez żarliwych.

Choroba lady Magdaleny przez czas długi urągała wieǳy jej lekarzy. Uporczywa

apatia, stopniowy zanik sił i częste aczkolwiek krótkotrwałe ataki niemal katalep-

tycznego charakteru były barǳo ǳiwnymi oznakami tej choroby i nie poddawała się

jeszcze musowi trwania w łóżku, lecz ku końcowi wieczoru w ǳień mego przybycia

do pałacu, jak powieǳiał mi nocą jej brat z niewysłowionym wzruszeniem, uległa

miażdżącej potęǳe klęski, i zrozumiałem, że spojrzenie, którym ją ogarnąłem, było

zapewne ostatnie, i że nigdy, a w każdym razie żywej tej pani nie zobaczę.

Przez kilka dni następnych ani ja, ani Usher nie wymieniliśmy jej imienia. W tym Melancholia

okresie wyczerpywałem wszelkie sposoby, aby ulżyć melancholii mego druha. Spę-

ǳaliśmy czas na wspólnym malowaniu i czytaniu lub też nasłuchiwałem, jak we śnie,

jego ǳiwnych improwizacji na dźwięcznej gitarze. W ten sposób, w miarę jak coraz Dusza, Noc, Ciemność

ściślejsze węzły przyjaźni przyczyniały się do coraz ufniejszego odsłaniania mi głębi

jego ducha, coraz boleśniej stwierǳiłem nadaremność moich wysiłków ku odnowie

jego istoty, z której noc, jak nieodłączna jej cecha, na wszelkie przedmioty cielesnego

i duchowego świata zionęła nieustanną łunę ciemności. Zawsze zachowam w pamięci

wielokrotne a uroczyste goǳiny, które spęǳiłem sam na sam z właścicielem Domu

Usherów. Lecz nadaremnie starałbym się określić dokładny charakter studiów lub

zajęć, do których mię nakłonił lub wskazał drogę. Płomienny, nadmierny, chorobli-

wy idealizm uǳielał wszystkiemu swych siarkowych pobrzasków. Jego długie i żałob-

ne improwizacje wiecznie będą brzmiały w mych uszach. Mięǳy innymi wspominam

boleśnie pewną osobliwą paraazę, odwrócenie na wspak, już i pierwotnie ǳiwnej

barǳo melodii ostatniego walca Webera. Co się tyczy obrazów, wyłonionych z jego

czynnej wyobraźni, a które z każdym pęǳla pociągnięciem wkraczały w nieokreślo-

ność buǳąc we mnie dreszcz — dreszcz tym przenikliwszy, żem drżał nie wieǳąc

czemu — co się tyczy obrazów tak życiem dla mnie tchnących, że kształty ich dotąd

jeszcze mam w oczach — daremnie bym usiłował wybrać odpowiednią próbkę, któ-

rej by mogło sprostać słowo pisane. Bezwzględną prostotą, nagością rysunku przy-

kuwał, ujarzmiał uwagę. Jeśli kiedykolwiek śmiertelnik pęǳlem na płótnie oddał

myśl, tym śmiertelnikiem był Roderick Usher. Dla mnie przynajmniej — w danych

okolicznościach — czyste abstrakcje, które hipochondryk potraﬁł rzucić na płótno,

   Zagłada domu Usherów



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: