antek.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na

stronie wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez

fundację Nowoczesna Polska .

BOLESŁAW PRUS

Antek

Antek uroǳił się we wsi nad Wisłą.

Wieś leżała w niewielkiej dolinie. Od północy otaczały ją wzgórza spaǳiste, po-

rosłe sosnowym lasem, a od południa wzgórza garbate, zasypane leszczyną, tarniną

i głogiem. Tam najgłośniej śpiewały ptaki i najczęściej choǳiły wiejskie ǳieci rwać

orzechy albo wybierać gniazda.

Kiedyś stanął na środku wsi, zdawało ci się, że oba pasma gór biegną ku sobie,

ażeby zetknąć się tam, gǳie z rana wstaje czerwone słońce. Ale było to złuǳenie.

Za wsią bowiem ciągnęła się mięǳy wzgórzami dolina przecięta rzeczułką i przy-

kryta zieloną łąką.

Tam pasano bydlątka i tam cienkonogie bociany choǳiły polować na żaby ku-

kające wieczorami.

Od zachodu wieś miała tamę, za tamą Wisłę, a za Wisłą znowu wzgórza wapienne,

nagie.

Każdy chłopski dom, szarą słomą pokryty, miał ogródek, a w ogródku śliwki Wieś

węgierki, spomięǳy których widać było komin saǳą uczerniony i pożarną drabinkę.

Drabiny te zaprowaǳono nie od dawna, a luǳie myśleli, że one lepiej chronić będą

chaty od ognia niż dawniej bocianie gniazda. Toteż gdy płonął jaki budynek, ǳiwili

się barǳo, ale go nie ratowali.

— Widać, że na tego gospodarza był dopust boski — mówili mięǳy sobą. —

Spalił się, choć miał przecie nową drabinę i choć zapłacił t ¹ za starą, co to były

u niej połamane szczeble.

W takiej wsi uroǳił się Antek. Położyli go w niemalowanej kołysce, co została ǲiecko

po zmarłym bracie, i sypiał w niej przez dwa lata. Potem przyszła mu na świat siostra,

Rozalia, więc musiał jej miejsca ustąpić, a sam, jako osoba dorosła, przenieść się na

ławę.

Przez ten rok kołysał siostrę, a przez cały następny — rozglądał się po świecie.

Raz wpadł w rzekę, drugi raz dostał batem od przejezdnego furmana za to, że go

o mało konie nie stratowały, a trzeci raz psy tak go pogryzły, że dwa tygodnie leżał

na piecu. Doświadczył więc niemało. Za to w czwartym roku życia ojciec podarował

mu swoją sukienną kamizelkę z mosiężnym guzikiem, a matka — kazała mu siostrę

nosić.

Gdy miał pięć lat, użyto go już — do pasania świń. Ale Antek nie barǳo się za

nimi oglądał. Wolał patrzeć na drugą stronę Wisły, gǳie za wapiennym wzgórzem

raz na raz pokazywało się coś wysokiego i czarnego. Wyłaziło to z lewej strony jakby

spod ziemi, szło w górę i upadało na prawo. Za tym pierwszym szło zaraz drugie

i trzecie, takie samo czarne i wysokie.

¹ t (z niem.) — kara.

Tymczasem świnie swoim obyczajem wlazły w kartoﬂe. Matka spostrzegłszy to

zawinęła się wedle sukiennej kamizelki Antkowej, tak że chłopiec prawie tchu nie

mógł złapać. Ale że nie miał w sercu zawziętości, bo było z niego ǳiecko dobre, więc

wykrzyczawszy się i wydrapawszy — kamizelkę, zapytał matki:

— Matulu! A co to takie czarne choǳi za Wisłą?

Matka spojrzała w kierunku Antkowego palca, przysłoniła oczy ręką i odparła:

— Tam za Wisłą? Cóż to, nie wiǳisz, że wiatrak choǳi? A na drugi raz pilnuj

świń, bo cię pokrzywami wysmaruję.

— Acha, wiatrak! A co on, matulu, za jeden?

— At, głupiś! — odparła matka i uciekła do swojej roboty. Gǳie ona miała czas

i rozum do uǳielania objaśnień o wiatrakach!

Ale chłopcu wiatrak spokojności nie dawał. Antek widywał go przecie co ǳień.

Widywał go i w nocy przez sen. Więc taka straszna urosła w chłopcu ciekawość, że

jednego dnia zakradł się do promu, co luǳi na drugą stronę rzeki przewoził, i popłynął

za Wisłę.

Popłynął, wdrapał się na wapienną górę, akurat w tym miejscu, gǳie stało ogło-

szenie, aby tędy nie choǳić, i zobaczył wiatrak. Wydał mu się budynek ten jakby

ǳwonnica, tylko w sobie był grubszy, a tam gǳie na ǳwonnicy jest okno, miał

cztery tęgie skrzydła ustawione na krzyż. Z początku nie rozumiał nic — co to i na

co to? Ale wnet objaśnili mu rzecz pastuchowie, więc dowieǳiał się o wszystkim.

Naprzód o tym, że na skrzydła dmucha wiater i kręci nimi jak liśćmi. Dalej o tym,

że w wiatraku miele się zboże na mąkę, i nareszcie o tym, że przy wiatraku sieǳi

młynarz, co żonę bĳe, a taki jest mądry, że wie, jakim sposobem ze śpichrzów wy-

prowaǳa się szczury.

Po takiej poglądowej lekcji Antek wrócił do domu tą samą drogą co pierwej. Dali Marzenie

mu tam przewoźnicy parę razy w łeb za swoją krwawą pracę, dała mu i matka coś

na sukienną kamizelkę, ale to nic: Antek był kontent, bo zaspokoił ciekawość. Więc

choć położył się spać o głoǳie, marzył całą noc to o wiatraku, co mieli zboże, to

o młynarzu, co bĳe żonę i szczury wyprowaǳa ze śpichrzów.

Drobny ten wypadek stanowczo wpłynął na całe życie chłopca. Od tej pory —

od wschodu do zachodu słońca — strugał on patyki i układał je na krzyż. Potem

wystrugał sobie kolumnę; próbował, obciosywał, ustawiał, aż nareszcie wybudował

mały wiatraczek, który na wietrze obracał mu się jak tamten za Wisłą.

Cóż to była za radość! Teraz brakowało Antkowi tylko żony, żeby mógł ją bić,

i już byłby z niego prawǳiwy młynarz!

Do ǳiesiątego roku życia zepsuł ze cztery koziki, ale też strugał nimi ǳiwne

rzeczy. Robił wiatraki, płoty, drabiny, studnie, a nawet całe chałupy. Aż się luǳie

zastanawiali i mówili do matki, że z Antka albo bęǳie majster, albo wielki gałgan.

Przez ten czas uroǳił mu się jeszcze jeden brat, Wojtek, siostra podrosła, a ojca

drzewo przytłukło — w lesie.

W chacie była z Rozalią wielka wygoda. ǲiewczyna zimą zamiatała izbę, nosiła

wodę, a nawet potraﬁła krupnik ugotować. Latem posyłano ją do bydła z Antkiem, bo

chłopak zajęty struganiem nigdy się nie dopilnował. Co go nie nabili, nie naprosili,

nie napłakali się nad nim. Chłopak krzyczał, obiecywał, płakał nawet razem z matką,

ale robił swoje, a bydło wciąż w szkodę właziło.

Dopiero gdy siostra razem z nim pasła, było lepiej: on strugał patyki, a ona pil-

nowała krów.

Nieraz matka wiǳąc, że ǳiewucha, choć młodsza, ma więcej rozumu i chęci ani-

żeli Antek, załamywała z żalu ręce i lamentowała przed starym kumem, Andrzejem:

Antek



— Co ja pocznę, nieszczęsna, z tym Antkiem odmieńcem? Ani to w chacie nic

nie zrobi, ani bydła doglądnie, ino wciąż kraje te patyki, jakby co w niego wstąpiło.

Już z niego, mój Andrzeju, nie bęǳie chyba gospodarz ani nawet parobek, tylko

darmozjad na śmiech luǳiom i obrazę boską!…

Andrzej, który za młodu praktykował ﬂisactwo i dużo świata wiǳiał, tak pocieszał

strapioną wdowę:

— Jużci, gospodarzem on nie bęǳie, to darmo, bo on na to nie ma nawet do-

brego rozumu. Jego by zatem trza naprzód do szkoły, a potem do majstra. Nauczy

się z książki, nauczy się rzemiosła i jeżeli nie zgałganieje, bęǳie żył.

Na to wdowa odpowieǳiała, wciąż łamiąc ręce:

— Oj, kumie, co wy też gadacie. A czy to nie wstyd gospodarskiemu ǳiecku

rzemiosła się imać i byle komu na obstalunek robotę robić?

Andrzej puścił dym z drewnianej fajeczki i rzekł:

— Jużci, że wstyd, ale rady na to nie ma nĳakiej.

Potem, zwracając się do Antka sieǳącego na podłoǳe przy ławie, zapytał:

— No gadaj, wisus, czym ty chcesz być? Gospodarzem czy u majstra?

A Antek na to:

— Ja będę stawiał wiatraki, co zboże mielą.

I odpowiadał tak zawsze, choć nad nim kiwano głowami, a jak czasem to i miotłą.

Miał już ǳiesięć lat, kiedy pewnego razu ośmioletnia wówczas siostra jego, Roza- Choroba

lia, strasznie zaniemogła. Jak się położyła z wieczora, to się jej na drugi ǳień dobuǳić

było trudno. Ciało miała gorące, oczy błędne i gadała od rzeczy.

Matka z początku myślała, że ǳiewczyna przyczaja się, dała jej więc parę sztur-

chańców. Ale gdy to nie pomogło, wytarła ją gorącym octem, a na drugi ǳień na-

poiła wódką z piołunem. Wszystko na nic, a nawet gorzej, bo po wódce wystąpiły

na ǳiewuchę sine plamy. Wtedy wdowa przetrząsnąwszy szmaty, jakie tylko były

w skrzyni i w komorze, wybrała sześć groszy i wezwała na ratunek Grzegorzową,

wielką znachorkę.

Mądra baba obejrzała chorą uważnie, opluła koło niej podłogę jak należy, po-

smarowała ją nawet sadłem, ale — i to nie pomogło.

Wtedy rzekła do matki:

— Napalcie, kumo, w piecu do chleba. Trza ǳiewczynie zadać na dobre poty, to Zabobony

ją odejǳie.

Wdowa napaliła w piecu jak się patrzy i wygarnęła węgle czekając dalszych roz-

kazów.

— No, teraz — rzekła znachorka — położyć ǳiewuchę na sosnowej desce i wsa-

ǳić ją w piec na trzy zdrowaśki. Ozdrowieje wnet, jakby kto ręką odjął!

Istotnie, położono Rozalię na sosnowej desce (Antek patrzył na to z rogu izby)

i wsaǳono ją, nogami naprzód, do pieca.

ǲiewczyna, gdy ją gorąco owiało, ocknęła się.

— Matulu, co wy ze mną robicie? — zawołała.

— Cicho, głupia, to ci przecie wyjǳie na zdrowie.

Już ją wsunęły baby do połowy; ǳiewczyna poczęła się rzucać jak ryba w sieci.

Uderzyła znachorkę, schwyciła matkę obu rękami za szyję i wniebogłosy krzyczała:

— A dyć wy mnie spalicie, matulu!…

Już ją całkiem wsunięto, piec założono deską i baby poczęły odmawiać trzy zdro- Religia

waśki…

— Zdrowaś, Panno Mario, łaski pełna…

— Matulu! matulu moja!… — jęczała nieszczęśliwa ǳiewczyna. — O matulu!…

— Pan z tobą, błogosławionaś ty mięǳy niewiastami…

Antek



Teraz Antek podbiegł do pieca i schwycił matkę za spódnicę.

— Matulu! — zawołał z płaczem — a dyć ją tam na śmierć zaboli!…

Ale tyle tylko zyskał, że dostał w łeb, ażeby nie przeszkaǳał odmawiać zdro-

wasiek. Jakoś i chora przestała bić w deskę, rzucać się i krzyczeć. Trzy zdrowaśki

odmówiono, deskę odstawiono.

W głębi pieca leżał trup ze skórą czerwoną, gǳieniegǳie oblazłą.

Trup

— Jezu! — krzyknęła matka ujrzawszy ǳiewczynę niepodobną do luǳi.

I taki ogarnął ją żal za ǳieckiem, że ledwie pomogła znachorce przenieść zwłoki

na tapczan. Potem uklękła na środku izby i, bĳąc głową w klepisko, wołała:

— Oj, Grzegorzowa!… A cóż wyście najlepszego zrobili!…

Znachorka była markotna.

— Et!… Cicho byście lepiej byli… Wy może myślicie, że ǳiewuszysko od go- Zabobony

rąca tak sczerwieniało? To tak z niej choroba wylazła, ino że trochę za prędko, więc

i umorzyła niebogę. To wszystko przecie z mocy boskiej.

We wsi nikt nie wieǳiał o przyczynie śmierci Rozalii. Umarła ǳiewucha — to Śmierć

trudno. Widać, że już tak było przeznaczone. Alboż to jedno ǳiecko co rok we wsi

umiera, a przecie zawsze ich jest pełno.

Na trzeci ǳień włożono Rozalię w świeżo zheblowaną trumienkę z czarnym krzy- Pogrzeb

żem, trumnę ustawiono w gnojownicach i powieziono dwoma wołami za wieś, tam

gǳie nad zapadniętymi mogiłami czuwają spróchniałe krzyże i białokore brzozy. Na

nierównej droǳe trumienka skrzywiła się trochę na bok, a Antek, trzymający się

fałdów spódnicy matczynej, idąc za wozem myślał:

„Musi tam być źle Rozalce, kiedy się tak poprawia i na bok przewraca!…”

Potem — pokropił ksiąǳ trumnę święconą wodą, czterech parobków spuściło ją

na szalach do grobu, przywaliło ziemią — i tyle wszystkiego.

Wzgórza z lasem szumiącym i te, na których krzaki rosły, zostały tam, gǳie były.

Pastusi jak dawniej grali na fujarkach w dolinie i życie szło, wciąż szło swoją koleją,

choć we wsi nie stało jednej ǳiewuchy.

Przez tyǳień mówiono o niej, potem zapomniano i opuszczono świeży grób, na

którym tylko wiatr wzdychał i świergotały polne koniki.

A jeszcze potem spadł śnieg i nawet koniki wystraszył.

W zimie gospodarskie ǳieci choǳiły do szkoły. A że z Antka nie spoǳiewała się Szkoła

matka żadnej pomocy w gospodarstwie, raczej zawadę, więc poraǳiwszy się kuma

Andrzeja postanowiła oddać chłopca na naukę.

— A czy mnie we szkole nauczą wiatraki budować? — pytał Antek.

— Oho! Nauczą cię nawet w kancelarii pisać, byleś ino był chętny.

Wzięła tedy wdowa czterǳieści groszy w węzełek, chłopca w garść i ze strachem

poszła do nauczyciela. Wszedłszy do izby zastała go, jak sobie łatał stary kożuch.

Pokłoniła mu się do nóg, doręczyła przyniesione pieniąǳe i rzekła:

— Kłaniam się też panu profesorowi i ślicznie proszę, żeby mi wielmożny pan

tego oto wisusa wziął do nauki, a ręki na niego nie żałował, jak roǳony ojciec…

Wielmożny pan, któremu słoma wyglądała z ǳiurawych butów, wziął Antka pod Nauczyciel

brodę, popatrzył mu w oczy i poklepał.

— Ładny chłopak — rzekł. — A co ty umiesz?

— Jużci prawda, że ładny — pochwyciła zadowolona matka — ale musi, że chyba

nic nie umie.

— Jakże więc, wy jesteście jego matką i nie wiecie, co on umie i czego się nauczył?

— spytał nauczyciel.

— A skąd bym ja miała wieǳieć, co on umie? Przecie ja baba, to mi do tych Kobieta

Antek



rzeczy nic. A co uczył się on, niby mój Antek, to wiem, że uczył się bydło paść, drwa

szczypać, wodę ze studni ciągnąć i chyba już nic więcej.

W taki sposób zainstalowano chłopca do szkoły. Ale że matce żal było wydanych

czterǳiestu groszy, więc dla uspokojenia się zebrała pod domem paru sąsiadów i ra-

ǳiła się ich, czy to dobrze, że Antek bęǳie choǳić do szkoły i że taki wydatek na

niego poniosła.

— Te!… — odezwał się jeden z gospodarzy — niby to nauczycielowi z gminy się

płaci, więc na upartego moglibyście mu nic nie dawać. Ale zawsze on się upomina,

a takich, co nie płacą mu osobno, gorzej uczy.

— A dobry też z niego profesor?

— No, niczego!… On niby, jak z nim gadać, to taki jest trochę głupowaty, ale

uczy — jak wypada. Mój przecie chłopak choǳi do niego dopiero trzeci rok i już

zna całe abecadło — z góry na dół i z dołu do góry.

— E! Cóż to znaczy abecadło — odezwał się drugi gospodarz.

— Jużci, że znaczy — rzekł pierwszy. — Nibyście to nie słyszeli, co nieraz nasz

wójt powiadają: „Żebym ja choć umiał abecadło, to bym z takiej gminy miał dochodu

więcej niż tysiąc rubli, tyle co pisarz!”

W parę dni potem Antek poszedł pierwszy raz do szkoły. Wydała mu się taka Szkoła

prawie porządna jak ta izba w karczmie, co w niej szynkwas stoi, a ławki były w niej

jedna za drugą jak w kościele. Tylko że piec pękł i drzwi się nie domykały, więc

trochę ziębiło. ǲieci miały czerwone twarze i ręce trzymały w rękawach — nauczyciel

choǳił w kożuchu na sobie i w baraniej czapce na głowie. A po kątach szkoły sieǳiał

biały mróz i wytrzeszczał na wszystko iskrzące ślepie.

Usaǳono Antka mięǳy tymi, co nie znali jeszcze liter, i zaczęła się lekcja.

Antek, upomniany przez matkę, ślubował sobie, że musi się oǳnaczyć.

Nauczyciel wziął kredę w skostniałe palce i na zdezelowanej² tablicy napisał jakiś

znak.

— Patrzcie, ǳieci! — mówił. — Tę literę spamiętać łatwo, bo wygląda tak, jakby

kto kozaka tańcował, i czyta się A. Cicho tam, osły!… Powtórzcie: a… a… a…

— A!… a!… a!… — zawołali chórem uczniowie pierwszego odǳiału.

Nad ich piskiem górował głos Antka. Ale nauczyciel nie zauważył go jeszcze.

Chłopca trochę to ubodło; ambicja jego została podrażniona.

Nauczyciel wyrysował drugi znak.

— Tę literę — mówił — zapamiętać jeszcze łatwiej, bo wygląda jak precel. Wi-

ǳieliście precel?

— Wojtek wiǳiał, ale my to chyba nie… — odezwał się jeden.

— No, to pamiętajcie sobie, że precel jest podobny do tej litery, która nazywa

się B. Wołajcie: be! be!

Chór zawołał: be! be! — ale Antek tym razem rzeczywiście się oǳnaczył. Zwinął

obie ręce w trąbkę i beknął jak roczne cielę.

Śmiech wybuchnął w szkole, a nauczyciel aż zatrząsł się ze złości.

— Hę — krzyknął do Antka. — Toś ty taki zuch? Ze szkoły robisz cielętnik?

Dajcie go tu na ek .

Chłopiec ze zǳiwienia aż osłupiał, ale nim się upamiętał, już go dwaj najsilniejsi

ze szkoły chwycili pod ramiona, wyciągnęli na środek i położyli.

Jeszcze Antek niedobrze zrozumiał, o co choǳi, gdy nagle uczuł kilka tęgich

razów i usłyszał przestrogę:

— A nie becz, hultaju! A nie becz!

² een — zniszczony.

Antek



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: