potop.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na

stronie wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez

fundację Nowoczesna Polska .

HENRYK SIENKIEWICZ

Potop

TOM PIERWSZY

Był na Żmuǳi¹ ród możny Billewiczów, od Mendoga² się wywoǳący, wielce skoli-

gacony³ i w całym Rosieńskiem⁴ nad wszystkie inne szanowany. Do urzędów wielkich

nigdy Billewiczowie nie doszli, co najwięcej powiatowe piastując, ale na polu Marsa⁵

niepożyte krajowi oddali usługi, za które różnymi czasami hojnie bywali nagraǳani.

Gniazdo ich roǳinne istniejące do ǳiś zwało się także Billewicze, ale prócz nich

posiadali wiele innych majętności i w okolicy Rosień, i dalej ku Krakinowu⁶, wedle

Laudy, Szoi, Niewiaży⁷ — aż hen, jeszcze za Poniewieżem⁸. Potem rozpadli się na

kilka domów, których członkowie potracili się z oczu. Zjeżdżali się wszyscy wówczas

tylko, gdy w Rosieniach, na równinie zwanej Stany, odbywał się popis pospolitego

ruszenia żmuǳkiego. Częściowo spotykali się także pod chorągwiami litewskiego

komputu⁹ i na sejmikach, a że byli zamożni, wpływowi, więc liczyć się z nimi musieli

sami nawet wszechpotężni na Litwie i Żmuǳi Raǳiwiłłowie.

Za panowania Jana Kazimierza patriarchą wszystkich Billewiczów był Herakliusz

Billewicz, pułkownik lekkiego znaku, podkomorzy upicki. Ten nie mieszkał w gnieź-

ǳie roǳinnym, które ǳierżył pod owe czasy Tomasz, miecznik rosieński; zaś do

Herakliusza należały Wodokty, Lubicz i Mitruny, leżące w pobliżu Laudy naokół

jakoby morzem ziemiami drobnej szlachty oblane.

Prócz Billewiczów bowiem kilka było tylko większych domów w okolicy, jako

Sołłohuby, Montwiłłowie, Schyllingowie, Koryznowie, Sicińscy (choć i drobnej braci

tychże nazwisk nie brakło), zresztą całe porzecze Laudy usiane było gęsto tak zwanymi

„okolicami” albo mówiąc zwyczajnie: zaściankami zamieszkałymi przez sławną i głośną

w ǳiejach Żmuǳi szlachtę laudańską.

W innych okolicach kraju rody brały nazwę od zaścianków albo zaścianki od

rodów jako bywało na Podlasiu; tam zaś, wzdłuż laudańskiego porzecza, było ina-

czej. Tam mieszkali w Morezach Stakjanowie, których swego czasu Batory osaǳił

za męstwo okazane pod Pskowem. W Wołmontowiczach na dobrej glebie roili się

Butrymowie, najdłuższe chłopy z całej Laudy, słynni z małomówności i ciężkiej ręki,

którzy czasu sejmików, zajazdów lub wojen murem w milczeniu iść zwykli. Ziemie

w Drożejkanach i Mozgach uprawiali liczni Domaszewiczowie, słynni myśliwi; ci

puszczą Zielonką aż do Wiłkomierza tropem niedźwieǳim chaǳali. Gasztowtowie

sieǳieli w Pacunelach; panny ich słynęły pięknością, tak iż w końcu wszystkie gład-

kie ǳiewczęta w okolicy Krakinowa, Poniewieża i Upity¹⁰ pacunelkami nazywano.

Sołłohubowie Mali byli bogaci w konie i bydło wyborne, na leśnych pastwiskach ho-

¹ — płn.-zach. część Litwy.

² o a. o (ok. –) — zjednoczyciel, książę, a następnie król Litwy.

³ oo — spokrewniony z wieloma liczącymi się roǳinami, zwł. przez małżeństwo;

spowinowacony.

⁴ o — ziemia w środkowej części Litwy, jej ośrodkiem są Rosienie (lit. ), położone

ok.  km na płn. zach. od Kowna.

⁵ (mit. rzym.) — bóg wojny.

⁶ (lit. ) — miasteczko w środkowej części Litwy, położone ok.  km na płd.

zach. od Poniewieża.

⁷ o — rzeki w środkowej części Litwy.

⁸ Po (lit. P ) — miasto w środkowej części Litwy nad rzeką Niewiażą, ok.  km na

płn. wsch. od Rosień.

⁹ opt — liczba stałego wojska w I Rzeczypospolitej XVII i XVIII w., ustalana na sejmie wielkim

osobno dla Korony i dla Litwy.

¹⁰ pt (lit. pt ) — w XVII w. miasteczko, ǳiś wieś, położona ok.  km na płd. zachód od

Poniewieży.

Potop



dowane; zaś Gościewicze w Goszczunach smołę w lasach pęǳili, od którego zajęcia

zwano ich Gościewiczami Czarnymi albo Dymnymi.

Było i więcej zaścianków, było i więcej rodów. Wielu z nich nazwy istnieją jeszcze,

ale po większej części i zaścianki nie leżą tak, jak leżały, i luǳie innymi w nich imio-

nami się wołają. Przyszły wojny, nieszczęścia, pożary, odbudowywano się nie zawsze

na dawnych pogorzeliskach, słowem: zmieniło się wiele. Ale czasu swego kwitnęła¹¹

jeszcze stara Lauda w pierwotnym bycie i szlachta laudańska do największej doszła

wziętości, gdyż przed niewielą laty, czyniąc pod Łojowem¹² przeciw zbuntowanemu

kozactwu, wielką się sławą pod woǳą Janusza Raǳiwiłła¹³ okryła.

Służyli zaś wszyscy laudańscy w chorągwi starego Herakliusza Billewicza; więc Polityka, Szlachcic

bogatsi jako towarzysze na dwa konie, ubożsi na jednego, najubożsi w pocztowych¹⁴.

W ogóle szlachta to była wojenna i w zawoǳie rycerskim szczególnie rozmiłowana.

Natomiast na tych sprawach, które zwykłą materię sejmików stanowiły, mniej się

znali. Wieǳieli, że król jest w Warszawie, Raǳiwiłł i pan Hlebowicz, starosta, na

Żmuǳi, a pan Billewicz w Wodoktach na Lauǳie. To im wystarczało i głosowali tak,

jak ich pan Billewicz nauczył, w przekonaniu, że on tego chce, czego i pan Hlebowicz,

ten znów z Raǳiwiłłem iǳie w ordynku¹⁵, Raǳiwiłł jest ręką królewską na Litwie

i Żmuǳi, król zaś małżonkiem Rzeczypospolitej i ojcem rzeszy szlacheckiej.

Pan Billewicz był zresztą więcej przyjacielem niż klientem potężnych oligarchów

na Birżach¹⁶ — i to wielce cenionym, bo na każde zawołanie miał tysiąc głosów

i tysiąc szabel laudańskich, a szabel w rękach Stakjanów, Butrymów, Domaszewiczów

lub Gasztowtów nie lekceważył jeszcze w tym czasie nikt w świecie. Później dopiero

zmieniło się wszystko, właśnie wówczas, gdy pana Herakliusza Billewicza nie stało.

Nie stało zaś tego ojca i dobroǳieja szlachty laudańskiej w roku . Rozpali- Wojna

ła się wówczas wzdłuż całej wschodniej ściany Rzeczypospolitej straszna wojna. Pan

Billewicz już na nią nie poszedł, bo nie pozwolił mu na to wiek i głuchota, ale lau-

dańscy poszli. Owóż, gdy przyszła wieść, że Raǳiwiłł pobity został pod Szkłowem, Pycha, Klęska

a laudańska chorągiew w ataku na najemną piechotę ancuską prawie w pień wycięta

— stary pułkownik, rażony apopleksją¹⁷, duszę oddał.

Wieść tę przywiózł niejaki pan Michał Wołodyjowski, młody, ale barǳo wsła-

wiony żołnierz, któren w zastępstwie pana Herakliusza laudańskim z ramienia Ra-

ǳiwiłła przewoǳił. Resztki ich przybyły także do zagród ojczystych, znękane, po-

gnębione, zgłoǳone i śladem całego wojska na hetmana wielkiego narzekające, że

ufny w grozę swego imienia, w urok zwycięzcy, z małą siłą na ǳiesięćkroć liczniejszą

potęgę się rzucił, a przez to pogrążył wojsko, kraj cały.

Lecz wśród ogólnych narzekań ani jeden głos nie podniósł się przeciw mło- Sława, Wojna

demu pułkownikowi, panu Jerzemu Michałowi Wołodyjowskiemu. Owszem, ci, co

uszli z pogromu, wysławiali go pod niebiosa, cuda opowiadając o jego doświadcze-

niu wojskowym i czynach. I jedyną to było pociechą dla laudańskich niedobitków

wspominać o przewagach, których pod przewodem pana Wołodyjowskiego dokonali:

jako w ataku przebili się niby przez dym przez pierwsze kupy pośledniejszego żołnie-

¹¹ t — ǳiś popr. forma  os. lp r.ż. cz.przesz.: kwitła.

¹² t po oo ( i ) — pod Łojowem, leżącym nad Dnieprem, ǳiś w płd.-wsch. części

Białorusi, wojska polskie pod woǳą Janusza Raǳiwiłła (–) dwukrotnie pokonały Kozaków

Chmielnickiego.

¹³ (–) — hetman wielki litewski, wojewoda wileński.

¹⁴ poto — członek pocztu, zbrojnego orszaku należącego do bogatszego szlachcica.

¹⁵ o (z niem. ) — porządek, szyk, szereg.

¹⁶ (lit. ) — miasto w płn. części Litwy, rezydencja Raǳiwiłłów.

¹⁷ pop (z gr.: paraliż) — udar mózgu.

Potop



rza; jak potem na ancuskich najemników wpadłszy, cały regiment¹⁸ najprzedniejszy

w puch na szablach roznieśli, przy czym pan Wołodyjowski własną ręką ściął tegoż

regimentu oberszta¹⁹; jako na koniec, otoczeni i w cztery ognie wzięci, salwowali się

po desperacku z zamętu, gęstym trupem padając i nieprzyjaciela łamiąc.

Słuchali z żalem, ale i dumą owych opowiadań ci z laudańskich, którzy wojsko-

wo w kompucie litewskim nie służąc, obowiązani byli tylko w pospolitym ruszeniu

stawać. Spoǳiewano się też powszechnie, że pospolite ruszenie, ostateczna kraju

obrona, wkrótce zostanie zwołane. Była już z góry umowa, że w takim razie pan

Wołodyjowski zostanie obrany laudańskim rotmistrzem, bo choć się do miejscowego

obywatelstwa nie liczył, nie było odeń mięǳy miejscowym obywatelstwem sławniej-

szego. Niedobitkowie mówili jeszcze o nim, że samego hetmana z toni wyrwał. Toteż

cała Lauda na ręku go prawie nosiła, a okolica wyǳierała okolicy. Kłócili się zwłasz-

cza Butrymi, Domaszewicze i Gasztowtowie, u których ma zostać najdłużej gościną.

On zaś tak sobie ową bitną szlachtę upodobał, że gdy okruchy wojsk raǳiwiłłowskich

ciągnęły do Birż, by tam jako tako po klęsce przyjść do sprawy — on z innymi nie

odszedł, ale jeżdżąc z zaścianku do zaścianku, w Pacunelach u Gasztowtów wreszcie

stałą rezydencję założył, u pana Pakosza Gasztowta, który nad wszystkimi w Pacune-

lach miał zwierzchność.

Co prawda nie mógłby był pan Wołodyjowski żadną miarą do Birż jechać, gdyż Choroba

zachorował obłożnie: naprzód przyszły nań złe gorączki, potem od kontuzji, którą był

pod Cybichowem jeszcze otrzymał, odjęło mu prawą rękę. Trzy panny Pakoszówny,

słynne z urody pacunelki, wzięły go w czułą opiekę i poprzysięgły tak sławnego ka-

walera do pierwotnego zdrowia doprowaǳić, szlachta zaś, kto żyw był, zajęła się

pogrzebem dawnego swego woǳa, pana Herakliusza Billewicza.

Po pogrzebie otwarto testament nieboszczyka, z którego pokazało się, iż stary Testament

pułkownik ǳieǳiczką całej fortuny, z wyjątkiem wsi Lubicza, uczynił wnuczkę swą

Aleksandrę Billewiczównę, łowczankę upicką, opiekę zaś nad nią, dopóki by za mąż

nie poszła, powierzył całej szlachcie laudańskiej.

„…Którzy, jako mnie życzliwymi byli (głosił testament) i miłością za miłość pła-

cili, niechże i sierocie tak będą, a w tych czasiech zepsucia i przewrotności, gdy przed

swawolą i złością luǳką nikt bezpieczen ani próżen bojaźni być nie może — niechaj

sieroty przez pamięć moją od przygody strzegą.

Baczyć także mają, aby fortuny w bezpieczności zażywała z wyjątkiem wsi Lu-

bicza, którą panu Kmicicowi, młodemu chorążemu orszańskiemu, dawam, darowuję

i zapisuję, aby w tym przeszkody jakiej nie miał. Kto by zaś się tej przychylności Przyjaźń

mojej dla W-nego Andrzeja Kmicica ǳiwował albo w tym krzywdę wnuczki mojej

uroǳonej Aleksandry upatrywał, wieǳieć ma i powinien, iżem od ojca uroǳonego

Jędrzeja Kmicica, jeszcze z młodych lat aż do dnia śmierci, przyjaźni i zgoła brater-

skiego afektu doznawał. Z którym wojny odprawowałem i życie mi po wielekroć ra-

tował, a gdy złość i ²⁰ panów Sicińskich wydrzeć mi fortunę chciały — i do niej

mi dopomógł. Tedy ja, Herakliusz Billewicz, podkomorzy upicki, a razem grzesznik

niegodny, przed srogim sądem bożym ǳiś stojący, przed czterema laty (żyw jeszcze

i nogami po nizinie ziemskiej choǳąc) do pana Kmicica ojca, miecznika orszańskie-

go, się udałem, aby wǳięczność i przyjaźń stateczną ślubować. Tamże za wspólną Małżeństwo

zgodą postanowiliśmy obyczajem dawnym szlacheckim i chrześcĳańskim, że ǳieci

nasze, a mianowicie syn jego Andrzej z wnuczką moją Aleksandrą, łowczanką, stadło

uczynić mają, aby z nich potomstwo na chwałę bożą i pożytek Rzeczypospolitej wy-

¹⁸ t — pułk.

¹⁹ ot (z niem. t ) — pułkownik.

²⁰ (łac.) — zazdrość.

Potop



rosło. Czego sobie najmocniej życzę i wnuczkę moją Aleksandrę do posłuszeństwa

tu wypisanej woli obowiązuję, chybaby pan chorąży orszański (czego Bóg nie daj)

szpetnymi uczynkami sławę swą splamił i bezecnym był ogłoszony. A jeśliby sub-

stancję²¹ swą roǳinną utracił, co przy tamtej ścianie wedle Orszy²² łacnie zdarzyć się

może, tedy go ma pod błogosławieństwem za męża mieć, choćby też i od Lubicza

odpadł, nic na to nie zważać.

Wszelako jeśliby za szczególną łaską Boga wnuczka moja chciała na chwałę Jego

panieństwo swe oﬁarować i zakonny habit przywǳiać, tedy wolno jej to uczynić,

albowiem chwała boża przed luǳką iść powinna…”

W taki to sposób rozporząǳił fortuną i wnuczką pan Herakliusz Billewicz, czemu

nikt się barǳo nie ǳiwił. Panna Aleksandra z dawna wieǳiała, co ją czeka, i szlach-

ta z dawna o przyjaźni mięǳy Billewiczem a Kmicicami słyszała — zresztą umysły

w czasach klęski czym innym były zajęte, tak że wkrótce i mówić o testamencie

przestano.

Mówiono tylko o Kmicicach nieustannie we dworze w Wodoktach, a raczej o pa- Wojna

nu Andrzeju, bo stary miecznik nie żył już także. Młodszy pod Szkłowem z wła-

sną chorągiewką i orszańskimi wolentarzami²³ stawał. Później zniknął z oczu, ale

nie przypuszczano, żeby zginął, gdyż śmierć tak znacznego kawalera pewnie by nie

uszła niepostrzeżenie. Familianci²⁴ to bowiem byli w Orszańskiem Kmicice i panowie

znacznych fortun, ale tamte strony płomień wojny zniszczył. Powiaty i ziemie całe

zmieniały się w głuche pola, kruszyły się fortuny, ginęli luǳie. Po złamaniu Raǳi-

wiłła nikt już silniejszego oporu nie dawał. Gosiewski, hetman polny, sił nie miał;

koronni hetmanowie wraz z wojskami na Ukrainie ostatkiem wojsk walczyli i wspo-

móc go nie mogli, również jak i Rzeczpospolita przez wojny kozackie wyczerpana.

Fala zalewała kraj coraz dalej, gǳieniegǳie tylko o warowne mury się odbĳając, ale

i mury padały jedne za drugimi, jak upadł Smoleńsk²⁵. Wojewóǳtwo smoleńskie,

w którym leżały fortuny Kmiciców, uważano za stracone. W powszechnym zamie-

szaniu, w powszechnej trwoǳe rozproszyli się luǳie jak liście wichrem rozegnane

i nikt nie wieǳiał, co się z młodym chorążym orszańskim stało.

Ale że do starostwa żmuǳkiego wojna jeszcze nie doszła, ochłonęła z wolna

szlachta laudańska po klęsce szkłowskiej. „Okolice” poczęły się zjeżdżać i naraǳać

tak o rzeczy publicznej, jak o sprawach prywatnych. Butrymowie, najskorsi do boju,

przebąkiwali, że trzeba bęǳie na o ²⁶ pospolitego ruszenia do Rosień jechać,

a potem do Gosiewskiego, by pomścić szkłowską przegraną; Domaszewicze Myśliwi

poczęli się zapuszczać lasami, Puszczą Rogowską, aż pod zastępy nieprzyjacielskie,

wieści z powrotem przywożąc; Gościewicze Dymni w dymach mięso na przyszłą wy-

prawę węǳili. W sprawach prywatnych postanowiono bywałych i doświadczonych

luǳi na odszukanie pana Andrzeja Kmicica posłać.

Składali owe rady starsi laudańscy pod przewodem Pakosza Gasztowta i Kasjana Opieka

Butryma, dwóch patriarchów okolicznych — wszystka zaś szlachta, której ufność, ja-

ką w niej położył zmarły pan Billewicz, wielce pochlebiła, poprzysięgła sobie wiernie

stać przy literze testamentu i pannę Aleksandrę prawie roǳicielską opieką otoczyć.

Toteż gdy czasu wojny, nawet w stronach, do których wojna nie doszła, zrywały się

niesnaski i zawichrzenia, na brzegach Laudy wszystko pozostało spokojnie. Żadnych

²¹ t (z łac.) — tu: majątek, stan posiadania.

²² — miasto we wsch. części ǳisiejszej Białorusi, ok.  km na wsch. od Mińska, ok. 

na zach. od Smoleńska, miejsce dwóch bitew mięǳy wojskami polskimi i moskiewskimi ( i ).

²³ ot — ochotnik.

²⁴ t — członek dobrej szlacheckiej roǳiny.

²⁵ o — miasto nad Dnieprem, ǳiś w zach. Rosji.

²⁶ o (łac.) — spotkanie, zjazd.

Potop



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: