szkice-weglem.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na

stronie wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez

fundację Nowoczesna Polska .

HENRYK SIENKIEWICZ

Szkice węglem

   ł:  ę ł   ł

ł .      -

   ę ,   ę 

We wsi Barania Głowa w kancelarii wójta gminy cicho było jak makiem siał. Wójt

gminy, niemłody już włościanin nazwiskiem Franciszek Burak, sieǳiał przy stole

i z natężoną uwagą gryzmolił coś na papierze; pisarz zaś gminny, młody i pełen naǳiei

pan Zołzikiewicz, stał pod oknem i dłubał w nosie lub opęǳał się od much.

Much było w kancelarii jak w oborze. Wszystkie ściany, popstrzone od nich,

straciły swój dawny kolor. Również popstrzone było szkło na obrazie wiszącym nad

stołem, papier, pieczęcie, krucyﬁks i urzędowe księgi wójtowskie.

Muchy łaziły i po wójcie, tak jakby po jakim zwyczajnym sobie ławniku, ale

szczególniej nęciła je wypomadowana, woniejąca goźǳikami głowa pana Zołzikie-

wicza… Nad tą głową unosił się ich cały rój: siadały na rozbiorze włosów tworząc

żywe, ruchome, czarne plamy. Pan Zołzikiewicz podnosił od czasu do czasu ostroż-

nie rękę, a potem spuszczał ją nagle; dawał się słyszeć plask dłoni o głowę, rój wzbĳał

się, brzęcząc, w powietrze, a pan Zołzikiewicz, schyliwszy czuprynę, wybierał palcami

trupy z włosów i zrzucał je na ziemię.

Goǳina była czwarta po południu, w całej wiosce panowała cisza, bo luǳie wyszli

na robotę; za oknem tylko kancelarii cochała się o ścianę krowa i od czasu do czasu

ukazywała przez okno sapiące nozdrza ze śliną wiszącą u pyska.

Czasem zarzucała ciężki łeb na grzbiet broniąc się także od much, przy czym

rogiem zawaǳała o ścianę. Wówczas pan Zołzikiewicz wyglądał przez okno i wołał:

— A hej! A żeby cię…

Potem przeglądał się w lusterku wiszącym tuż koło okna, poprawiał włosy i znów

zaczynał ﬂegmatycznie dłubać w nosie.

Na koniec przerwał milczenie wójt.

— Panie Zołzikiewicz — rzekł z mazurska — niech ino pan napisze ten „rapurt”,

bo mię jakoś nieskładno. Przecie pan je pisarz.

Ale pan Zołzikiewicz był w złym humorze, a jak tylko był w złym humorze, wójt

musiał sam wszystko robić.

— To i cóż, żem pisarz? — odparł z lekceważeniem. — Pisarz jest od tego, żeby

pisywał do naczelnika i do komisarza; a do wójta, takiego jak wy, to wy sobie sami

piszcie.

Potem dodał z majestatyczną pogardą:

— Albo to dla mnie wójt to co? Chłop i basta! Smaruj chłopa miodem… a chłop

zawsze bęǳie chłopem.

Potem poprawił włosy i znów spojrzał w lusterko.

Wójt jednak czuł się dotknięty i odrzekł:

— Patrzcie no się. A niby ja to z „koniusarzem” nie piłem arbaty?

— Wielka mi rzecz herbata! — odparł niedbale Zołzikiewicz. — A może jeszcze

bez araku?

— A nieprawda, bo z harakiem.

— To niech bęǳie z arakiem, a ja dlatego raportu nie będę pisał.

Wójt ozwał się gniewliwie:

— Kiejś pan taki delikatny ﬁzyk, to czemu było prosić się na pisarza?

— A was się kto prosił? Ja tylko po znajomości z naczelnikiem…

— Wielga znajomość, a jak tu przyjaǳie, to pan ani pary z gęby…

— Burak! Burak! Ostrzegam, że wy jakoś nadto rozpuszczacie język. Mnie już

wasze chłopy kością w gardle stoją razem z waszym pisarstwem. Człowiek z edukacją

tylko mięǳy wami ordynarnieje. Jak się rozgniewam, tak rzucę pisarstwo i was do

diabła!

— Ba! a cóż pan bęǳie robił?

— Co? Albo to mi krokwie gryźć bez pisarstwa? Człowiek z edukacją da sobie

rady. Już wy się o człowieka z edukacją nie bójcie. Jeszcze wczoraj rewizor Stolbicki do

mnie powiada: „Ej ty, Zołzikiewicz! z ciebie byłby czort nie podrewizor, bo ty wiesz,

jak trawa rośnie”. A podrewizor to co? Tylko po dworach jeźǳić i z szlachtą w karty

grywać. Przepuścisz przez nogi jeden, drugi zacier, to ci jeszcze kieszeń spęcznieje.

A ǳiś gǳie nie ma szachrajstw po gorzelniach? Albo to u nas, w Baraniej Głowie,

pan Skorabiewski nie kręci? Powieǳcie głupiemu. Mnie plunąć na wasze pisarstwo.

Człowiek z edukacją…

— O wa! To się jeszcze świat nie skończy.

— Świat się nie skończy, ale wy bęǳiecie kwacza w maźnicy maczać i kwaczem

w księgach pisać. Bęǳie wam ciepło, aż przez aksamit olszowy drąg poczujecie.

Wójt począł się drapać w głowę.

— Kiej bo pan to zara na zadnie nogi.

— A to nie rozpuszczajcie gęby…

— Juści, bo juści.

I znowu nastała cisza, tylko pióro wójtowskie z wolna skrzypiało po papierze.

Na koniec wójt wyprostował się, obtarł pióro o sukmanę i rzekł:

— Ano! Z pomocą Bożą skończyłem.

— Przeczytajcież, coście nagwazdali.

— Co miałem ta gwazdać. Wypisałem akuratnie wszyćko, co potrzeba.

— Przeczytajcie, mówię.

Wójt wziął papier w obie ręce i zaczął czytać:

„Do wójta gminy Wrzeciąǳa. W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Amen.

Naczelnik kozeł, żeby spisy wojskowe były dycht po Matce Boskiej, a tu u waju

mentryki w paraﬁi u dobroǳieja i też nasze chłopaki choǳą do waju na bando-

sę, rozumita, żeby były wypisane i bandośniki też przysłać przed Matką Boską, jak

skończone ośmnaście lat, bo jak tego nie uczynita, to dostanieta po łbie, czego sobie

i wam życzę. Amen”.

Poczciwy wójt co nieǳiela słyszał, jak proboszcz kończył w ten sposób kaza-

nie, zakończenie więc takie zdawało mu się również koniecznym, jak i odpowiada-

jącym wszelkim wymaganiom przyzwoitego stylu, a tymczasem Zołzikiewicz zaczął

się śmiać.

— To tak? — spytał.

— A to niech pan napisze lepiej.

— Pewno, że napiszę, bo mi wstyd za całą Baranią Głowę.

  Szkice węglem



To rzekłszy Zołzikiewicz siadł, wziął pióro w rękę, zatoczył nim kilka kół, jakby

dla nabrania rozpędu, i począł szybko pisać.

Wkrótce zawiadomienie było gotowe; wówczas autor poprawił włosy i czytał, co

następuje:

„Wójt gminy Barania Głowa do wójta gminy Wrzeciąǳa!

Tak jak spisy wojskowe z polecenia właǳy wyższej mają być gotowe na ǳień ten

i ten, roku tego a tego, tak zawiadamia się wójta gminy Wrzeciąǳa, ażeby metryki

włościan baraniogłowskich nachoǳące się w kancelarii paraﬁalnej z takowej kancelarii

wyjął i do gminy Barania Głowa w samym skorym czasie nadesłał. Włościan zaś

gminy Barania Głowa znajdujących się na robociźnie we Wrzeciąǳy na tenże ǳień

przystawić”.

Wójt chciwym uchem łowił te dźwięki, a twarz jego wyrażała przejęcie się i niemal

religĳne skupienie ducha. Jakże to wszystko wydało mu się pięknym, uroczystym,

jak na wskroś urzędowym. Oto, na przykład, choćby ten początek: „Tak jak spisy

wojskowe etc.” Wójt uwielbiał to: „Tak jak”, ale się go wyuczyć nigdy nie mógł,

a raczej zacząć wprawǳie umiał, ale dalej ani rusz! A u Zołzikiewicza płynęło to

jak woda, że nawet i w kancelarii w powiecie lepiej nie pisali. Potem tylko ukopcić

pieczątkę, kropnąć nią o papier, ażeby stół trzasnął, i ot co!

— No, jużci, co głowa, to głowa — rzekł wójt.

— Ba — rzekł udobruchany Zołzikiewicz — przecież pisarz to jest ten, co książki

pisze.

— A to pan i książki pisze?

— Pytacie, jakbyście nie wieǳieli; a księgi kancelaryjne któż pisze?

— Prawda — rzekł wójt.

I po chwili dodał:

— Spisy pójdą piorunem.

— Wy oto patrzcie, żeby się pozbyć ze wsi ladaców.

— Bogać ich się tam pozbęǳie!

— A ja wam mówię, że naczelnik skarżył się, że w Baraniej Głowie lud niedobry.

Na składkę, powiada, nic nie dali i pĳą. Burak, powiada, luǳi nie pilnuje, więc się

też i na nim skrupi.

— Ba! dyć ja wiem — odrzekł wójt — że się wszystko na mnie krupi. Jak Rozalka

Kowalicha zległa, sąd kazał jej dać dwaǳieścia pięć, dlatego tylko, żeby na drugi raz

pamiętała, że to, powiada, ǳiewce nieładno. Kto kazał. Ja? Nie ja, jeno sąd. A mnie

do tego co? Niech ta sobie i wszystkie legną. Sąd kazał, a potem na mnie. „Czy to nie

wiesz — powiada naczelnik — że teraz kara cielesna zniesiona! — i zara buch mię

w pysk — że bić nie wolno nikogo?” — i znów mię w łeb. Taka już moja dola…

W tym miejscu krowa z łoskotem uderzyła o ścianę, że aż się kancelaria zatrzęsła.

Wójt zawołał głosem pełnym goryczy:

— A hej, żeby cię wciórnaści!

Pisarz, który przez ten czas siadł na stole, począł znów dłubać w nosie.

— Dobrze wam tak — rzekł — czemu się nie pilnujecie. Z tym piciem bęǳie tak

samo. Jedna parszywa owca wszystkie zaraża. Albo to nie wiadomo, kto w Baraniej

Głowie wszystkim dowoǳi i luǳi ciąga do karczmy?

— Pewnikiem, że nie wiadomo, a co do picia: jenszy się też potrzebuje napić, jak

się napracuje w polu.

— A ja wam mówię tylko to: jednego Rzepy się pozbyć i wszystko bęǳie dobrze.

— Cóże mu ta łeb urwę?

— Łba mu nie urwiecie, ale teraz spisy wojskowe. Ot, zapisać by go w listę,

niechby pociągnął los i basta.

  Szkice węglem



— Toćże on żeniaty i chłopaka ma już rocznego.

— A kto by tam wieǳiał. On by na skargę nie poszedł, a poszedłby, to by go

i nie chcieli słuchać. W czasie branki nikt nie ma czasu.

— Oj, panie pisarzu! Panie pisarzu! Musi panu nie o pĳaństwo choǳi, ino o Rze-

pową, a to tylo obraza boska.

— A wam co do tego? Wy patrzcie, ot, że i wasz syn ma ǳiewiętnaście lat i że

takoż musi losować.

— Wiem ci ja o tym, ale ja jego nie dam. Jak nie bęǳie można inaczej, to

i wykupię.

— O! Kiedyście taki bogacz…

— Ma tam Pan Bóg u mnie trochę koprowiny, niewiela tego jest, ale może

i wstrzyma.

— Ośmset rubli koprowiną bęǳiecie płacić?

— A kiej powiadam, że zapłacę, to choć i koprowiną zapłacę, a potem byle Pan

Bóg pozwolił zostać wójtem, to przy jego najwyższej pomocy może mi się to ta w jakie

dwa roki powrócić.

— Powróci się albo i nie powróci. Ja też potrzebuję i wszystkiego wam nie oddam.

Człowiek z edukacją zawsze ma większe wydatki niż drugi prosty; a jakbyśmy Rzepę

zapisali na miejsce waszego syna, to i dla was byłaby oszczędność… ośmset rubli na

droǳe nie znaleźć.

Wójt pomyślał chwilę. Naǳieja zaoszczęǳenia tak znaczej sumy poczęła go łech-

tać i uśmiechać mu się przyjemnie.

— Ba! — rzekł w końcu — zawdyk to nieprzezpieczna rzecz.

— Już to nie na waszej głowie.

— Tego to ja się i boję, że pańską głową się zrobi, a na mojej się skrupi.

— Jak sobie chcecie, to płaćcie ośmset rubli…

— Nie powiadam, żeby mi ta nie było żal…

— A! Skoro myślicie, że się wam wróci, to czegóż żałować? Ale wy na swoje

wójtostwo tak barǳo nie liczcie. Jeszcze na was wszystkiego nie wieǳą, ale żeby

tylko wieǳieli to, co ja wiem…

— Dyć pan kancelaryjnego więcej bierze jak ja.

— Nie o kancelaryjnym też mówię, ale o trochę dawniejszych czasach…

— A nie boję się! Co mi kazali, tom robił.

— No! Bęǳiecie się tłumaczyć gǳie inǳiej.

To rzekłszy pan pisarz wziął za zieloną kortową w kraty czapkę i wyszedł z kan-

celarii. Słońce już było barǳo nisko; luǳie wracali z pola. Więc naprzód pan pi-

sarz spotkał pięciu kosiarzy z kosami na plecach, którzy pokłonili mu się mówiąc:

„Pochwalony”; ale pan pisarz kiwnął im tylko wypomadowaną głową, a zasię: „Na

wieki”, nie odpowieǳiał, bo sąǳił, że człowiekowi z edukacją to nie wypada. Że

pan Zołzikiewicz miał edukację, to o tym wieǳieli wszyscy, a wątpić mogli chyba

luǳie złośliwi i w ogóle źle myślący, którym każda osobistość wyrastająca głową nad

zwykły poziom zaraz solą w oku sieǳi i spać spokojnie nie daje.

Gdybyśmy mieli, jak się należy, biograﬁe wszystkich naszych znakomitych luǳi,

w biograﬁi tego niepospolitego człowieka, którego portretu — nie rozumiem dlacze-

go — żadna z naszych ilustracji jeszcze nie podała, czytalibyśmy, że pierwsze nauki

pobierał w Osłowicach, stołecznym mieście powiatu osłowickiego, w którym to po-

wiecie leżała i Barania Głowa. W siedemnastym roku życia doszedł już młodociany

Zołzikiewicz do klasy drugiej, a byłby również wcześnie doszedł i wyżej, gdyby nie

to, że nagle nastały burzliwe czasy, które raz na zawsze przerwały jego ściśle nauko-

wą karierę. Uniesiony zwykłym młodości zapałem, pan Zołzikiewicz, którego zresztą

  Szkice węglem



jeszcze poprzednio prześladowała niesprawiedliwość profesorów, stanął na czele ży-

wiej czujących kolegów, wyprawił kocią muzykę swym prześladowcom, podarł książ-

ki, połamał linię, pióra i porzuciwszy Minerwę udał się na pole Marsa i Bellony. Była

to epoka w jego życiu, w której spodnie nosił nie na cholewach, ale w cholewach,

i w której wyśpiewywał z zapałem, przepełnionym równie gorzką, jak straszną ironią:

„O cześć wam, panowie magnaci!” Życie obozowe, śpiewy, obłoki tytoniowego dy-

mu, romantyczne przygody na kwaterach, na których młode ǳiewice, z krzyżykami

na piersiach, na plecach, na głowach i Bóg wie nie gǳie, niczego nie żałowały dla

„Ojczyzny i walecznych jej obrońców”, życie takie — powiadam — harmonizowało

z namiętną i burzliwą duszą młodego Zołzikiewicza. Znajdował w nim urzeczywist-

nienie owych marzeń, które nieraz, jeszcze dawniej, wstrząsały jego umysłem, gdy

w klasie pod ławką czytał l liieg i inne podobne utwory, kształcące

serce, rozwĳające umysł i buǳące wyobraźnię naszej młoǳieży.

Ale życie to miało i swoje ciemne, a raczej ryzykowne strony. Wrząca odwaga

zbyt unosiła Zołzikiewicza. Jak zaś unosiła go wysoko, niepodobna by prawie uwie-

rzyć, gdyby nie to, że ǳiś jeszcze pokazują płot we Wrzeciąǳy, którego najlepszy

koń nie może przesaǳić, a który pan Zołzikiewicz pewnej burzliwej nocy, uniesiony

namiętnym pragnieniem zachowania się nadal dla obrony i szczęścia ojczyzny, prze-

saǳił jednym skokiem. ǲiś, kiedy czasy te dawno już minęły, ile razy zdarzy się

panu Zołzikiewiczowi być we Wrzeciąǳy, spogląda na ów płot i sam sobie prawie

nie wierząc myśli w duchu: „Niech to diabli wezmą! ǲiś bym już tego nie potraﬁł”.

Po tym jednak nadluǳkim czynie, o którym zresztą wspomniały i wydawane

naówczas biuletyny, fortuna, która dotąd strzegła jak źrenicy w oku pleców pana

Zołzikiewicza, uleciała nagle od niego, jak gdyby przerażona jego odwagą. Tyǳień

nawet nie upłynął od owego wypadku, gdy jednego poranku bohatersko narażane

ustawicznie plecy pana Zołzikiewicza spotkały się — wprawǳie (ǳięki Opatrzności,

która zawsze wie, co czyni) nie z kulą lub z bagnetem, ale z pewnym innym, również

prawie antylojalnym narzęǳiem uplecionym z byczej skóry i opatrzonym kawałkiem

ołowiu na końcu, które to narzęǳie zmieniło jak gdyby w rzeszoto niepokalaną dotąd

skórę na krzyżu i łopatkach naszego sympatycznego bohatera.

Odtąd począł się w jego myślach i uczuciach zwrot stanowczy. Leżąc nosem na

dół na prostym sienniku w baraniogłowskiej karczmie, po całych nocach bezsen-

nych rozmyślał — rozmyślał, jak dawniej Ignacy Lojola — i doszedł wreszcie do

przekonania, że każdy powinien służyć ogółowi taką bronią, jaką włada najlepiej; in-

teligencja więc powinna służyć głową, nie plecami, bo głowę ma nie każdy, a plecy

każdy, więc oto niepotrzebnie swoje narażał. — Cóż mógł więcej zrobić dla ojczyzny

na tej droǳe, którą postępował dotąd? Przeskoczyć znowu jaki płot? Nie! Dosyć było

tego, który przeskoczył. — „Niechby tylko każdy przeskoczył taki!” — myślał sobie.

Rozlewać krew dalej? A małoż to mu jej już uszło⁈ Nie! Jeszcze raz nie! Ogółowi

mógł teraz tylko służyć na droǳe wprost przeciwnej, pacyﬁcznej, i inteligencją, alias

wieǳą. Że zaś wieǳiał dużo, że wieǳiał coś prawie o każdym mieszkańcu powiatu

osłowickiego, mógł więc w czasie pacyﬁkacji znakomite oddawać ogółowi usługi.

Jakoż wstąpił na tę nową drogę, usługi oddawał i idąc po tej nowej droǳe doszedł

aż do pisarstwa gminnego, a — jak to już słyszeliśmy — marzył nawet o podrewi-

zorstwie.

Jednakże i na pisarstwie wiodło mu się nieźle. Gruntowna wieǳa zawsze potraﬁ

obuǳić dla siebie szacunek, że zaś, jak wspomniałem, sympatyczny mój bohater wie-

ǳiał coś o każdym prawie z mieszkańców powiatu osłowickicgo, wszyscy więc byli

dlań z szacunkiem pomieszanym z pewną ostrożnością, ażeby się w czymś tak niepo-

spolitej osobistości nie narazić. Kłaniała mu się więc i szlachta w ogóle, kłaniali się

  Szkice węglem



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: