Marta Woźniak_Dyfuzja wątków staroegipskich i chrześcijańskich w wierzeniach i obrzędach Koptów.pdf

(163 KB) Pobierz
68552084 UNPDF
Marta Woźniak
Dyfuzja wątków staroegipskich i chrześcijańskich
w wierzeniach i obrzędach Koptów
Religia staroegipska, oddawanie czci bóstwom, pobożność Egipcjan
oraz ich rozeznanie w podstawowych dogmatach starej wiary, wydatnie przygotowały grunt
dla przyjęcia nauki Chrystusa w Egipcie 1 . Nauka chrześcijańska niosła bowiem system
wierzeń nieodbiegający daleko od wyobrażeń religijnych starożytnych Egipcjan, a przez
to przystępny dla tamtejszej ludności 2 , której gros stanowili Koptowie (słowo „Kopt” jest
synonimem „Egipcjanina”, współcześni Koptowie zaś są potomkami rdzennych mieszkańców
Egiptu).
Według tradycji już w I w. n.e. do Egiptu dotarł z Ewangelią św. Marek Apostoł,
a pod koniec II wieku n.e. prawie cały kraj przyjął chrześcijaństwo. Powstał wówczas Kościół
koptyjski, który przez wiele stuleci rozwijał się w pewnej izolacji od reszty chrześcijaństwa
ze względu na dominację przybyłego w VII w. islamu. Obecnie Kościół koptyjski liczy około
11-13 mln wiernych i mimo prześladowań pozostaje niezwykle żywotny 3 . Wierzenia
dzisiejszych Koptów niewiele odbiegają od tych, jakie istniały na terenie Egiptu w okresie
wczesnochrześcijańskim 4 . Celem niniejszego referatu jest analiza najważniejszych paraleli
pomiędzy wierzeniami staroegipskimi a chrześcijaństwem koptyjskim.
W warstwie dogmatycznej chrześcijaństwa na plan pierwszy wysuwa się koncepcja
(bądź też tajemnica) Trójcy Świętej, będąca odstępstwem od surowego monoteizmu Żydów.
Dla Egipcjan koncepcja owa nie była niczym nowym – zdawała się być powtórzeniem ich
własnych, czczonych praktycznie w każdym mieście, triad. Najbardziej znana była triada
składająca się z Ozyrysa, Izydy i Horusa. Zmartwychwstanie Ozyrysa przypominało
zmartwychwstanie Chrystusa. Izyda z Horusem zdawali się być prototypami Maryi
z Dzieciątkiem, zwłaszcza motyw Izydy karmiącej Horusa zainspirował wiele
wczesnokoptyjskich przedstawień Madonny karmiącej 5 . Koncepcja triady przewijała się poza
sztukami przedstawiającymi w hymnach i pieśniach, które w III i IV w. św. Menas przerobił
w taki sposób, iż dawne bóstwa zmienił na osoby Trójcy Świętej, adaptując tym samym
dawne formy do nowych zadań 6 .
Także pojęcie jedynobóstwa nie było Egipcjanom obce – za czasów faraona
1 S.A. Atiya, Historia Kościołów Wschodnich, Warszawa 1978, s. 16.
2 I. E. Smolińska, „Kościół koptyjski”, Wiedza i życie 11/2000.
3 http://www.kuria.gliwice.pl/czytelnia/jezuszyje/index.php?numer=13&art=21 18.04.2006.
5 S.A. Atiya, dz, cyt., s. 17.
6 Tamże, s. 18.
1
68552084.002.png
Marta Woźniak
Amenhotepa IV z XVIII dynastii (1383-1363 p.n.e.) przeżyli on ogromny przewrót
umysłowy. Faraon ten przyjął imię Echnatona i rozpoczął gruntowną reformę państwa
oraz religii – ustanawiając kult jednego boga-słońca – Atona. Po śmierci Echnatona wrócono
co prawda do dawnego porządku i wielobóstwa 7 , niemniej było to wydarzenie, które
stanowiło pewien krok w myśli religijnej i przecierało szlak chrześcijaństwu.
Historia zwiastowania i poczęcia z Ducha Świętego również nie była nowa
dla umysłowości Egipcjan, którzy znali opowieść o dziewiczej Hathor (w którą Ptah, bóg
stworzenia, tchnął swego ducha tak, że porodziła Apisa) albo legendę o cudownym poczęciu
boga Amona czy urodzonego z dziewicy faraona Horemheba 8 . Koncepcja dziecka-boga
powstała już około 3000 roku p.n.e. W pochodzącej z 550 r. p.n.e. „Opowieści Satmiego”
przeczytać można, że „Cień boga pojawił się przed Mahitusket i oznajmił jej: „Będziesz miała
syna, którego będą zwać Si-Osiris”, przy czym „Mahitusket” znaczy „Łaski pełna”, a Si-
Osiris znaczy „syn boga”, czyli syn Ozyrysa. Dwunastoletni syn Mahitusket rozprawiał
z mędrcami w świątyni jak równy z równymi – zupełnie jak Jezus w Ewangelii. Obraz
na grobie egipskim w Paheri (1500 lat p.n.e.) przedstawia zamienienie wody w wino
przez faraona – taki sam cud, jakiego Chrystus dokonał w Kanie Galilejskiej. Co więcej
modlitwa „Ojcze nasz” do złudzenia przypomina „Modlitwę ślepca” – tekst egipski zapisany
około 1000 p. n. e. (który zawiera też sformułowania powtórzone później w Jezusowych
„błogosławieństwach”). Wreszcie Ozyrys, umierający co roku bóg zboża, pozwalał
Egipcjanom żywić się swoim ciałem (chlebem), a swojej żonie Izydzie dał do picia z kielicha
własną krew, by pamiętała o nim po jego śmierci (stąd w „Tekstach z piramid” zwany jest on
„panem wina”) 9 . Tak więc boska i ludzka natura Ozyrysa miała odpowiednik w boskości
i człowieczeństwie Chrystusa, wszystkich faraonów zaś uważano za ubóstwionych ludzi 10 .
Jednakże najważniejsze były podobieństwa dotyczące życia po śmierci, którego
koncepcja ożywiała całą cywilizację egipską. Starożytny Egipcjanin wierzył w fizyczne
zmartwychwstanie i powrót duszy (Ka) do ciała 11 . Dlatego tak istotne było zachowanie ciała,
co umożliwiała rozwinięta sztuka balsamowania zwłok. Ważne było, aby dusza mogła łatwo
zidentyfikować ciało, a w razie jego zaginięcia lub uszkodzenia, chociaż jego wyobrażenie
w celu zamieszkania w nim 12 . Co ciekawe istniał rytuał „zmartwychwstania” zmarłego
7 http://www-users.mat.uni.torun.pl/~jono/ehistoria.htm 25.02.2006
8 S.A. Atiya, dz. cyt., s. 17.
10 O rolach i postrzeganiu faraona por. http://nefertiti.iwebland.com/administration/pharaoh.htm 18.04.2006.
11 O staroegipskich wierzeniach na temat duszy por.
12 S.A. Atiya, tamże.
2
68552084.003.png
Marta Woźniak
faraona, który „wstępował do nieba” – w obrzędzie tym uczestniczyły kobiet y 13 .
Chrześcijański krzyż przypominał staroegipski anch – krzyż z zaokrąglonym górnym
ramieniem, symbolizujący życie, siły witalne, zapłodnienie ziemi przez niebo. Trzymany
przez bogów i faraonów był kluczem do królestwa umarłych 14 . Egipscy chrześcijanie
zaakceptowali go i przedstawiali w sztuce na długo przed tym, nim krzyż stał się prawdziwym
symbolem nowej religii, co stało się za czasów Konstantyna Wielkiego. W starożytnym
Egipcie znano przepowiednię głoszącą odejście kultów egipskich wraz z dniem wywyższenia
symbolu życia 15 .
Często spotykanym w egipskiej religii ludowej procesem było zlewanie się w jedno
bóstwa z czasów faraonów z chrześcijańskim świętym lub męczennikiem – historycznym
lub fikcyjnym. Święci i męczennicy, związani z konkretnym miejscem, tak jak wcześniej
lokalne bóstwa Egiptu, odgrywali niezwykle ważną rolę w chrystianizacji pomagając danej
wspólnocie identyfikować się z wyznawaną religią. Szczególne nasilenie takiego zjawiska
wystąpiło w V i VI w. W tym okresie mit o walce Ozyrysa z Setem, bogiem zła, przerodził się
w ikonografii koptyjskiej w walkę św. Jerzego ze smokiem 16 . Według innej teorii wizerunek
św. Jerzego wzorowany był na Horusie przyszpilającym włócznią krokodyla.
Ta archetypiczna scena dała początek licznym przedstawieniom innych popularnych pośród
Koptów świętych wojowników, jak św. Merkuriusz, św. Teodor czy św. Menas.
Co interesujące proces transformacji nie zatrzymał się na obdarzeniu chrześcijańskich
świętych atrybutami dawnych bóstw – trwał on nadal po przybyciu islamu do Egiptu
i sprawiał, że cechy tych poprzednich przejmowali z kolei muzułmańscy szajchowie 17 .
Przez wieki pogańskie tradycje przeplatały się z chrześcijańskimi i to mimo prób
wyplenienia tych pierwszych 18 . Wspomniany wcześniej mit o Ozyrysie, Izydzie i Horusie,
miał wieloraki wpływ na chrześcijan w Egipcie. Po pierwsze ukazywał idealny model
rodziny. Po drugie wskazywał na wczesne formy oddawania czci szczątkom-relikwiom 19 .
W końcu oddanie Izydy, która wychowała swego syna w ukryciu podczas wędrówki wzdłuż
Delty, zapowiadało historię Maryi szukającej schronienia dla Jezusa 20 .
14 http://www.okiem.pl/bog/krzyz.htm 25.02.2006.
15 I. E. Smolińska, dz. cyt.
16 S.A. Atiya, dz. cyt., s. 18.
17 O. F. A. Meinardus , Two Thousand Years of Coptic Christianity , Cairo, New York 2004, s. 95.
18 J. Kamil, Christianity in the Land of the Pharaohs. The Coptic Orthodox Church , Cairo 2005, s. 14.
19 Od czasów starożytnych Koptowie wierzyli w cudowne moce relikwii świętych i męczenników. Annały
koptyjskie pełne są historii o uzdrowieniach dokonanych za ich pośrednictwem. Najcenniejszymi relikwiami
są relikwie św. Marka. Pełny spis relikwii będących w posiadaniu Kościoła koptyjskiego w IX w. znajduje się
w biografii Cyryla II, 67 patriarchy. Relikwie, które przetrwały lata zawieruchy obecnie można znaleźć
w koptyjskich świątyniach w Kairze i klasztorach Wadi al-Natrun. Za: O. F. A. Meinardus, dz. cyt, s. 104.
20 J. Kamil, dz. cyt., s. 15.
3
68552084.004.png
Marta Woźniak
Egipskie teksty pełne były opisów miłości Izydy do jej męża Ozyrysa oraz syna
Horusa. W okresie Średniego Państwa (2040-1781 p.n.e.) kult Ozyrysa w pełni zawładnął
wyobraźnią mas. Lokalni kapłani chcąc podnieść prestiż świątyń, w których służyli,
twierdzili, że przechowują w nich części ciała Ozyrysa, odcięte przez jego podstępnego brata
Seta. Według jednej wersji mitu głowa Ozyrysa miała znajdować się w Abydos (Abdu),
według innej pochowano tam całe ciało. Miasto stało się przez to głównym ośrodkiem
pielgrzymkowym, gdzie corocznie odtwarzano walkę Ozyrysa z Setem, opłakiwano śmierć
dobrego boga i świętowano jego odrodzenie 21 .
Izyda nie odgrywała w tych obrzędach ważnej roli aż do czasów Nowego Państwa
(1567-1080 p.n.e.). Jej „kariera” jako oddzielnej bogini przypominała stopniowe
uniezależnianie się innych żeńskich bóstw, takich jak chociażby Mut, matki Honsu.
Utożsamiona z Hathor – krowią boginią miłości i urodzaju oraz Nut – boginią nieba, Izyda
stała się niezwykle popularna pośród wiernych. Opowiadano niezwykłe historie o jej
magicznych mocach, dzięki którym wskrzesiła Ozyrysa, uratowała Horusa przed śmiercią po
ukąszeniu przez jadowitego węża; jedna jej łza uroniona z powodu zabójstwa męża miała
powodować doroczny wylew Nilu. W końcu utożsamiona z grecką Demeter znana była jako
„bogini o tysiącu imion”, a jako Izys-Fortuna podbiła rzymski świat. W pierwszym stuleciu
jej kult powszechny był w Rzymie, gdzie także przecierał szlak późniejszemu kultowi
maryjnemu. Ponieważ zakaz oddawania czci pogańskim bogom został wprowadzony dopiero
w IV w., masy wiernych nigdy być może nie oddzieliły oddania Izydzie od oddania Maryi 22 .
Świadczy o tym chociażby tytuł „Królowej Niebios” nadany tej ostatniej – dawne określenie
Izyd y 23 .
Status Egiptu w dziejach chrześcijaństwa był od początku wyjątkowy ze względu
na schronienie, jakie dał on Świętej Rodzinie po jej ucieczce z Judei przed prześladowaniem
Heroda. W Ewangelii św. Mateusza przeczytać można takie słowa: „…Oto Anioł Pański
ukazał się Józefowi we śnie i rzekł: Wstań, weź Dziecię i Jego Matkę i uchodź do Egiptu;
pozostań tam, aż ci powiem; bo Herod będzie szukał Dziecięcia, aby Je zgładzić”. On wstał,
wziął w nocy Dziecię i Jego Matkę i udał się do Egiptu; tam pozostał aż do śmierci Heroda.
Tak miało się spełnić słowo, które Pan powiedział przez proroka: Z Egiptu wezwałem Syna
mego ”. (Mt 2, 13-15) 24
21 Tamże, s. 17.
22 Tamże, s. 18. Por. także http://pl.wikipedia.org/wiki/Izyda 18.04.2006 oraz S. Sharpe, Egyptian Mythology
and Egyptian Christianity , London 1863, s.5-6.
23 O kulcie maryjnym i związkach pomiędzy Izyda a Maryją por.
24 Biblia Tysiąclecia , pod red. A. Jankowskiego, Poznań-Warszawa 1971.
4
68552084.005.png
Marta Woźniak
Tradycja ucieczki Świętej Rodziny do Egiptu jest silnie zakorzeniona w świadomości
zarówno chrześcijan jak i muzułmanów. Ponieważ nie istnieje żadne pisemne potwierdzenie
tego faktu poza opisem biblijnym, wiele miejscowości rości sobie prawo do „goszczenia”
Świętej Rodziny. Profesor Stephen Davis, znawca Nowego Testamentu i historii wczesnego
chrześcijaństwa, w swoim opracowaniu „Be Thou There: The Holy Family’s Journey
in Egypt” podkreśla, iż nie ma jednej ustalonej listy miejsc, w których zatrzymywała się
Święta Rodzina, gdyż wielokrotne poszczególni autorzy „poprawiali” istniejące listy przez
dodawanie nowych miejsc. Koptyjski Synaxarion, spis świętych, męczenników i bohaterów,
wymienia 22 takie miejsca 25 .
Na ogół chrześcijańskie i muzułmańskie źródła zgadzają się, że Maryja została
życzliwie przyjęta przez mieszkańców Belbeis. W mieście miało się znajdować tzw. Drzewo
Maryi, które próbowali ściąć na opał żołnierze Napoleona (drzewo zaczęło wtedy krwawić,
co wprawiło żołnierzy w osłupienie). W innym mieście – Matarijja (Heliopolis) – rośnie
sykomora również nazywana Drzewem Dziewicy. Posadzono ją w miejscu, gdzie rosło kiedyś
drzewo tego samego gatunku – świętego w czasach faraonów ze względu na powiązania
z boginią drzewa zlewającą łaski na zmarłych. Sykomora z Matarijji była otaczana szczególną
czcią – jej pień miał się sam rozszczepić i ukryć Świętą Rodzinę przed poszukującymi
ją żołnierzami. Z czasem pielgrzymi ogołocili drzewo niemal zupełnie z liści i kory, wierząc
w ich uzdrowicielską moc. W XV w. mnich dominikański Feli Fabri wspominał, iż sykomorę
otaczał płotek i na raz podchodzić mogło do niej tylko czterech pielgrzymów. Na gałęziach
paliły się dwie lampy 26 .
Każdego roku blisko trzy i pół miliona pielgrzymów przewija się przez wieś Durunka,
10 kilometrów na południowy-zachód od Asjutu, z czego połowa przybywa na same obchody
ku czci Najświętszej Maryi Panny między 7 a 22 sierpnia, zwieńczone wielką procesją
(daurą). Długo przed świtem pielgrzymi wyruszają w trzygodzinny marsz ku stóp góry, gdzie
jak wierzą, odpoczywali w jaskini Maryja, Józef i mały Jezus. Podczas marszu śpiewają
hymny i klaszczą w dłonie. Biskup niesie krzyż procesyjny; towarzyszą mu ubrani na czarno
księża i diakoni w bieli dźwigający wielką ikonę Madonny z Dzieciątkiem. Biskup błogosławi
tłum i skrapia go woda święconą. Na koniec wypuszczane są cztery białe gołębie, które
symbolizują Maryję. Mają ponieść radosną nowinę na cztery krańce świata 27 . Opisane
obrzędy do złudzenia przypominają te z staroegipskich reliefów.
25 J. Kamil, dz. cyt., s. 19. Dokładny opis ucieczki Świętej Rodziny do Egiptu zob.
26 Tamże, s. 22.
27 J. Kamil, dz. cyt., s. 13.
5
68552084.001.png

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin