MONARCHIA PATRYMONIALNA
Sądownictwo monarsze
- prerogatywa władcy, bezpośrednio przez niego wykonywana, lub w zastępstwie przez jednego z jego urzędników
- w XIII w ukształtowanie się sądów duchownych
- w dobie rozbicia – sąd książęcy → powstaje urząd sędziego dworskiego i jego zastępcy podsędka → czuwali nad prawidłowością procesu.
- XIII w upowszechnienie wyroków pisanych
- Sprawy zastrzeżone dla władcy:
* przestępstwa przeciwko państwu i monarsze
* skargi na urzędników
* sprawy o ziemię
* sprawy dotyczące statusu osoby
* sprawy o regalia, należności z danin
- Sąd książęcy na wiecu
* najważniejsze sprawy
* król wydawał wyrok na podstawie opinii możnych (asesorzy) i nakazywał jego ogłoszenie sędziemu.
- zasada ewokacji
- 2-ga poł. XIII w – ius non responsivum – początkowo jako przywilej możnych do początku XIV w rozciągnięty na ogół szlachty
Sąd kasztelański
- niższy sąd sądownictwa książęcego
- zwykle kasztelan zastępowany przez sędziego grodowego
- obowiązki: wykrywanie przestępstw; ściganie podejrzanych, sądzenie ich i karanie.
- sprawy – te zastrzeżone dla sądów książęcych
- kary – wszystkie
- podlegała ludność na terenie kasztelanii, w tym mieszczaństwo nie podległe prawu niemieckiemu
- Sąd targowy → przez sędziego targowego, sprawy karne i prywatne
- z czasem upadek tych sadów (ze względu na immunitety)
Sądy dominialne
- z zakresie immunitetu
- zgodnie z zasadą osobowości prawa → Niemiec – sąd niemiecki zwołany przez pana z odwołaniem do pana.
Sądy kościelne
- początek XIII w. powstały
- I instancja – sąd archidiakona, II instancja – sąd biskupa
- 2-ga poł. XIII w. powstaje urząd oficjała przy kuriach biskupich (sędzia mianowany przez biskupa) → odwołanie do sądu metropolity (Gniezno)
- privilegium fori – właściwość sądy duchowne dla spraw gdzie pozwanym jest duchowny, z wyjątkiem spraw o ziemię, zdradę i obrazę majestatu.
* sprawy osób świeckich: naruszenie zasad wiary lub przepisów związanych ze sprawami duchowymi (np. małżeństwo)
- dążenie do rozszerzenie kompetencji na sprawy gdzie powodem jest duchowny → umożliwione poprzez zasadę prorogatio fori (zasada wyboru sądu przez strony)
- sądy inkwizycyjne – do walki z herezją
* inkwizytorzy (policja, prokurator, sędzia w jednym)
* kary kościelne, a jeśli wyrzekł się herezji oddawany władzy świeckiej, która zwykle paliła na stosie „zasada „kościół brzydzi się rozlewem krwi)
Sądy prawa niemieckiego
- sąd ławniczy – wójt i ławnicy
- szczególny – wielki sąd gajony – 3x do rok, przy udziale pana miasta lub landwójta.
- Sądy gorącego prawa – gdy wymagany był szybki wymiar sprawiedliwości to sąd ławniczy wydawał wyrok w ciągu jednej doby (przestępca złapany na gorącym uczynku, lub gdy przestępcą obcy kupiec
- sądy we wsiach – sołtys i ławnicy; odbywał się w określonych terminach.
- zakres uprawnień określany w dokumencie lokacyjnym.
- Sąd leński (lenników) podlegali wójtowie i sołtysi. Sąd równych pod przewodnictwem pana/księcia
- odwołania początkowo do Magdeburga → z czasem w większych miastach sądy ławnicze stały się sądami większymi (np. Poznań, Wrocław)
MONARCHIA STANOWA
Sąd ziemski
- powstał z sądu nadwornego
- początkowo jako królewscy sędziowie lokalni z asystą asesorów
- Małopolska – sędzia i podsędek i 4-6 asesorów (spośród szlachty na sadzie) + pisarz + woźny
- Wielkopolska – charakter urzędniczy – starosta, sędzia, podsędek, wojewoda, podkomorzy i chorąży → podobnie na Mazowszu.
* często poprzez zastępców
- sędzia z podsędkiem zjeżdżali na sądy wiecowe., sejmikowe.
- przywileje nieszawskie – w każdym powiecie po 4 roki rocznie
- XV/XVI w – ujednolicenie sądów na wzór Małopolski
- 1454 r – przywilej w Cerekwicy – zniesienie sądów zastępców.
- kompetencje – sprawy szlachty osiadłej w charakterze pozwanego, z wyjątkiem spraw wyraźnie przekazanych sądom grodzkim, podkomorskim, wiecowym i królewskim.
Sąd oprawcy
- wielokrotnie nadużywali władzy, wchodzili w jurysdykcję sądów dominialnych → protesty szlachty → przekształcony urząd w „policjanta” podporządkowanego staroście w XV w
Sąd grodzki
- starosta
- ukształtował sie pod koniec XIV w w Małopolsce
- sprawy szlachty nieosiadłej, sprawy nieobjęte jurysdykcją innych sądów, 4 artykuły grodzkie (podpalenie, napad na dom szlachcica, rabunek na drodze, zgwałcenie) → nieudane próby rozszerzania kompetencji → stopniowo ograniczane.
Sąd podkomorski
- XIV?XV w
- sprawy o rozgraniczenie dóbr
- podkomorzy lub zastępca
- sprawa toczyła się na polu, istniał do końca dawnej RP.
- dawne sądy wojewodów i kasztelanów straciły znaczenie → sądy woźnych, żydów, sprawy miar i wagi, na Mazowszu sprawy drobnej szlachty.
Księgi sądowe
- pojawiły się w 1-wszej poł. XV w.
- osobne księgi dla każdego powiatu, prowadził je podpisek (zastępca pisarza)
- utworzone również w sądach grodzkich i podkomorskich
- walor tzw. wiary publicznej
- obowiązek wpisywania zmian własności ziemi
- w okresie rozbicia wszystkie alienacje potwierdzał książę
- po zjednoczeniu:
* Małopolska – sąd ziemski jako królewski (prawo wieczności). W ciągu roku należało przenieść wpis z ksiąg grodzkich do powiatowych
* Wielkopolska – starosta zakładał księgi grodzkie, nawet wbrew konstytucjom z przełomu XV/XVI w. → ostatecznie w XVI w zwycięża szlachta (sądy ziemskie)
Sądy wiecowy
- jeden na województwo (ziemię)
- kontynuacja sądu książęcego na wiecu
- przewodniczył starosta (Wielkopolska) lub wojewoda (Malopolska)
- wyroki – fikcja obecności króla
- uczestniczyli sędzia, podsędek i pisarz → formalnie prowadzili proces.
- sąd dla spraw ważniejszych
- 3 razy do roku na tzw. rokach wielkich
Sąd sejmikowy
- konkuruje z wiecowym do 2-giej poł. XV w
- przewodniczy wojewoda + dygnitarze ziemscy, sędzia, podsędek w obecności ogółu szlachty
→ nie znano apelacji (założenie, że to ostateczna wola króla)
→ gdy król pojawił się w ziemi, sąd przerywał swoją działalność i oddawał się królowi → przekształcenie w sąd nadworny.
Sądy króla (nadworny)
- zazwyczaj król nie zasiadał osobiście
- warunek konieczny – na dworze króla
- tzw. sąd komisarski – tworzony przez króla z delegowanych dygnitarzy świeckich i duchownych albo rajców miejskich dla konkretnej sprawy. Po wydaniu wyroku rozwiązywał się, a wyrok prawomocny w momencie zatwierdzenia przez króla.
...
mbenio85