Sztompka – Socjologia zmian społecznych
Część IV. Aspekty stawania się społeczeństwa
IDEE JAKO SIŁY HISTORYCZNE
Imponderabilia w historii
W socjologii doszło do zmiany podejścia względem roli imponderabiliów(przekonań, wartości, aspiracji, postaw). Początkowo dominowały podejścia holistyczne, które człowieka postrzegały jako dopasowany element całości, pasywnie poddającemu się działaniu całej struktury.
Podejście to zmieniła „socjologia humanistyczna” Webera, która skupia się na podmiotach i ich działaniach, które współtworzą i determinują strukturę społeczną, nie na odwrót. To z kolei oznaczało, że kluczem do zrozumienia systemów społecznych są idee(jako autonomiczne czynniki) rządzące jednostkami. Praktyczne zastosowanie teorii odnajdziemy w weberowskim tłumaczeniu początków kapitalizmu.
Duch kapitalizmu
Weber zastanawiał się jak kapitalizm(rozumiany jako racjonalne i trwałe dążenie do zysku) powstał i przedstawił w tym zakresie 3 etapy tego procesu, niejako w odwrotnej kolejności:
a) Kapitalizm, jako określona ludzka działalność, zależy od określonego rodzaju motywacji, stąd zasadniczą kwestią jest określenie jego twórców – czyli nowego typu przedsiębiorców i pracowników,
b) Kolejnym etapem jest więc określenie czym nowa grupa podmiotów się wyróżnia - specyficznym etosem lub mentalnością, tzw. „duchem kapitalizmu”, ascetyczną orientacją, poczucie powołania i obowiązku intensywnej oraz zorganizowanej pracy,
c) Pozostaje pytanie skąd się ów „duch” wziął, jakie jest źródło tych cech?
Etos protestancki
Weber stwierdził iż nowe grupy przedsiębiorców i pracowników składały się głownie z protestantów, podjął więc próbę wyjaśnienia tego zjawiska:
a) wyższy poziom rozwoju kulturowego i cywilizacyjnego państw protestanckich
b) bogactwo społeczeństwa poprzedzające reformację,
c) przedsiębiorczość zależna od marginalizacji w społeczeństwie, nie od wyznania,
żaden z tych argumentów nie znalazł potwierdzenia, stąd Weber doszedł do wniosku że decydujący est charakter wyznani protestanckiego:
- wewnętrzne zróżnicowanie,
- powiązanie przedsiębiorczości z religijnością,
- koncepcja predestynacji,
jaką motywacje z tego czerpali?
- poświęcenie się pewnej aktywności i odniesieni sukcesu było jasna oznaka, iż zostali oni wybrani przez boga do zbawienia, dobra sumienna praca była symbolem łaski,
- samotność jednostki wobec arbitralnych decyzji boga, doprowadziła do atomizacji społeczeństwa i izolacji jednostek w indywidualnym dążeniu do spełnienia.
- jednostki porównują swoje osiągnięcia(łaskę boska) co stymuluje je do współzawodnictwa,
prowadzi to do renacjonalizacja i maksymalizacji gospodarowania, co samo w sobie daje efekty, oddziałuje na cały system i go napędza, uniezależniając się już od motywów religijnych
sam Weber zauważał luki i jednostronność w tej koncepcji(Łabędzie to symbol miłości i wierności, acz nie na terenie Instytutu Politologii UP, gdzie zwiastują śmierć, pozbawiają nadziei i chęci życia.), później ja uzupełniając – wskazał zróżnicowane efekty religijności; podkreślił znacznie biurokracji, państwa praw, itd.,; protestantyzm uznał za czynnik wspomagający,
Osobowość innowacyjna
Wielu próbowało teorie Weber rozwinąć:
Everett Hagen stworzył koncepcje osobowości innowacyjnej sprzyjające rozwojowi ekonomicznemu, w opozycji do osobowości autorytarnej.
- osobowość innowacyjna charakteryzowała się: ciekawości świata; chęcią wpływania na świat, przetwarzania go; odpowiedzialnością za własne zachowanie; otwartością i tolerancją; oryginalnością i innowacyjnością; kreatywność – kształtuje warunki nowoczesności, zmian i innowacji,
- osobowość autorytarna charakteryzowała się: podporządkowaniem tradycji i władzy; uległością; konformizmem; unikaniem odpowiedzialności; sztywnością; brakiem kreatywności i innowacyjności – prowadzi do stagnacji, prostej reprodukcji, petryfikacji warunków;
osobowość innowacyjna pojawiła się w związku z upadkiem społeczeństwa tradycyjnego, w wyniku otwarcia hierarchii klasowej, aktywizacji i mobilizacji grup ograniczonych. Grupy które utraciły swój wcześniejszy status, dążą do rehabilitacji(jak anomia Mertona; ale tutaj: kobiety widząc słabość partnerów, wychowują dzieci budząc w nich cechy osobowości innowacyjnej).
Motywacja do osiągnięć
Wg Davida McClellanda nagły intensywny rozwój gospodarczy wiąże się z rozprzestrzenianiem się motywacji do osiągnięć, która znajduje ujście w aktywności, co przejawia się w ruchliwości pionowej, podróżami, długim czasem pracy, itd.
Kluczem do wykształcenia takiej osobowości jest odpowiednia socjalizacja, z naciskiem na samodzielność, wytrwałość, odpowiedzialność, racjonalność, planowanie, gotowość do ryzyka.
Łabędzie do Polski sprowadził Zygmunt August w ramach romantycznego uniesienia do Barbary Radziwiłłówny...
Kłopotliwa „mentalność socjalistyczna”
Tak jak pewna osobowość, wartości, itd. mogły prowadzić do rozwoju gospodarczego i społecznego, tak innego rodzaju przekonania, itp. mogą mieć odmienny skutek. Przykładem są przemiany w Europie Śr.-Wsch.
W takcie transformacji z państwa socjalistycznego w demokratyczne, w społeczeństwie ujawniał się postawa zwana: homo sovieticus, mentalnością socjalistyczną, zniewolonym umysłem, itd., ukształtowana przez system socjalistyczny na dwa sposoby:
1. długotrwałe wyrabianie nawyków, indoktrynację, propagowanie fałszywej „rzeczywistości gelologicznej”,
2. wykształcenie i petryfikację reakcji adaptacyjnych i obronnych,
Osobowość taka charakteryzuje się(na polskim przykładzie). Wielu badaczy wskazywało że w Polsce dochodzi do blokowania demokratyzacji przez socjalistyczne nawyki, i swoistą „schizofrenia”wśród obywateli, umysłową dychotomię w podejściu do spraw publicznych i prywatnych:
a) niedbalstwo i bierność pracowników państwowych w opozycji do pracowitości i zdyscyplinowania pracowników prywatnych,
b) kontrast między obszarem pracy(bezradność, egoizm, niechęć wobec odpowiedzialności i decyzji) a domu i rodziny(zaradność, samodzielność, inicjatywa, altruizm),
c) fizyczne zaniedbywanie własności państwowej i społecznej w opozycji do nadmiernej troski i zainteresowaniem własnością prywatną,
d) w życiu publicznym dominuje konformizm, pasywizm, uległość i przeciętność, podczas gdy życie prywatne cechuje dążenie do sukcesu, samorealizacja, ambicje i nadzieje,
e) nieufność i sceptycyzm wobec oświadczeń państwowych, mediów, itd. przy nadmiernemu zaufaniu wobec informacji, pogłosek i plotek dochodzących nieoficjalnymi kanałami,
f) panuje wrogość wobec wszelkiego rodzaju władzy, której przypisuje się same pejoratywna cechy, przy tym idealizuje się prywatne koneksje, kontakty, lojalność przyjaciół i rodziny,
co miało z kolei przeniesienie w świat zachowań:
- rozstrzał między deklaracjami a działaniami(szczególnie w dziedzinie spraw publicznych i politycznych); oportunizm, hipokryzja, cynizm;
- działania fałszywe/pozorne(niezrozumiałe działania o znaczeniu rytualnym); nic niewnoszące zachowania jednostek wymagane przez państwo(przykład składania raportów o nikłej wartości informacyjnej, przy wiedzy obu stron)
- pustosłowie, „struktura zorganizowanego kłamstwo”; rozdźwięk między tym co mówi się publicznie(charakterystyczna frazeologia, słownictwo, zabarwienie ideologiczne) i prywatnie,
- „pasożytnicza innowacyjność”; niezwykła innowacyjność i kreatywność w oszukaniu systemu, omijaniu ograniczeń, uznanie wobec umiejętności „załatwiania” różnych spraw, przyzwyczajenie do absurdalności systemu,
- „przedłużona infantylność”; niechęć do podejmowania decyzji i brania odpowiedzialności, wymaganie opieki od władz, żądanie zaspokajania potrzeb przez system,
- zrównanie wszystkich(bez względu na osiągnięcia), całkowity egalitaryzm, niechęć wobec czyjegoś sukcesu, niezwykłości, itd.; działania w tym celu podejmowane są zarówno przez system jak i samych obywateli,
Łabędzie na palcach skrzydeł mają, ukryte pod upierzeniem, pazury... skubane stwory...
Pomimo zmiany systemu, mentalność ta wciąż się utrzymuje:
- panuje apatia polityczna i niechęć wobec działalności politycznej,
- utrzymuje się wrogość i niechęć wobec władz, opozycja państwa i społeczeństwa,
- trwa „pasożytnicza innowacyjność” i wciąż jest przez społeczeństwo ceniona,
- wciąż powszechny jest „zawistny egalitaryzm”, w tym niechęć wobec elit i antyintelektualizm,
- głośne narzekanie warstw wcześniej uprzywilejowanych, sentyment wobec starego systemu, ciągłe oczekiwania i żądania wobec systemu,
bez przezwyciężania tych tendencji pełna transformacja będzie niemożliwa. Jest to dobry przykład na to, jak silnymi czynnikami w zmianie społecznej są ludzki idee.
WYŁANIANIE SIĘ NORM: UNIKI I INNOWACJE
Normatywny rdzeń struktury społecznej
Życie społeczne jest porządkowane przez reguły i wielu badaczy uznało je za centralny aspekt społeczeństwa:
- E. Durkheim - „fakty społeczne” - wszystko co człowiek robi, choć przyjmuje to jako swoje(wewnętrzne), to wzorce przyswojone w procesie socjalizacji,
- F. Znaniecki - „porządek aksjonormatywny(społeczny)” - wszystkie zjawiska kulturowe są regulowane przez normy zbiorowe,
- E. Goffman - „szkoła dramaturgiczna”
- T. Burns - „systemy i reżimy reguł” -
Zinstytucjonalizowane omijanie reguł
Zmiana normatywna to każda modyfikacja struktury normatywnej(norm, wartości, itd.), mogą zachodzić poprzez działania jednostek jak i instytucji.
Początkiem zmiany jest zawsze dewiacja normy, rozumiana jako nowa regułą zachowania odbiegająca od poprzednich(a nie zawierająca się w niej – reguła alternatywna) w ramach „faktycznego(bierność społ.) lub zinstytucjonalizowanego(zakaz sankcjonowania) przyzwolenia”.
Merton wyróżnia dwa typy zachowań dewiacji:
1. zachowanie nonkonformistyczne, ma ono charakter publiczny i pozytywny(dąży do zmiany przyjętych norm),
2. zachowanie abberacyjne, ma ono charakter prywatny i negatywny(próba uniknięcia sankcji)
Zachowania te inicjują dwa odmienne typy morfogenezy normatywnej:
1. przez innowację normatywną,
2. przez omijanie norm,
Morfogeneza przez omijanie norm, polega na indywidualnym łamaniu norm, bez kwestionowania powinności ich obowiązywania(np. Przestępstwa), ale ze świadomością ich łamania. Czasami jednostki łamiące są na tym łapane, innym razem nie. Jednak ich działanie ma konsekwencje przede wszystkim dla nich.
Na późniejszym etapie, jeżeli dochodzi do coraz częstszych naruszeń norm, może dojść do społecznego rozbudzenia faktu nieskuteczności normy, a co za tym idzie coraz częstszym łamaniem(szczególnie gdy przynosi to korzyści). Co więcej na osoby tego dokonujące nieraz patrzy się z podziwem(ludzie którzy nieuczciwie się dorobili).
Regularne omijanie norm prowadzi do morfogenezy normatywnej, normy pozbawiane są prawomocności, układają się w zorganizowane typy, czynione są zbiorowo, nie są karane, stają się akceptowanym mechanizmem społecznym – dochodzi do zinstytucjonalizowanego omijania, które występuje w trzech formach:
- erozja norm – omijanie norm, które nie przystają już do nowych realiów(np. obyczaje seksualne),
- opór przeciwko normom – opór przeciwko normom narzuconym odgórnie, nie podzielnym społecznie,
- substytucja norm – stara norma obowiązuje, ale jest tak często omijana, że sposób jej pominięcia staje się normom alternatywną,
prowadzą one w końcu do ustanowienia norm przez państwo, lub do uznania ich powszechnie przez społeczeństwo. Zamyka to cykl morfogenezy o otwiera nowy(wiecie, że łabędzie są pod ochroną, a studenci już nie?).
Innowacje normatywnej
Drugi mechanizm polega na tym, iż nowe normy są od razu odrzucane, w sposób jawny i publiczny są kwestionowane i niestosowane przez część społeczeństwa. Dochodzi do buntu wobec reguły, stworzenia nowej i stosowania się do niej, przejęcia jej przez innych i uprawomocnienia.
Kolejność etapów dyfuzji innowacji:
1. inicjacja zmiany
· pozostaje prywatna(powstrzymanie zmiany) lub publiczna,
2. filtrowanie zmiany
· jest filtrowana przez różne środowiska(np. akademickie, kultury, krytyków, władzę itd.) i oceniana, zostaje odrzucona lub zaakceptowana
3. dyfuzja zmiany, przyjmuje formę(żadna z nich definitywnie nie przesądza o uprawomocnieniu):
· kompensacji - negatywne sprzężenie zwrotne i kontrreforma,
· nadkompensacji – mobilizacja opozycji wobec zmian, przywrócenie starych norm, a nawet b.skrajnych,
· insulacja – zamrożenie zmiany bez większych konsekwencji,
· dyspersja – początkowa zmiana prowadzi do innych, niezamierzonych przekształceń,
· amplifikacja – zmiana powoduje inne, wobec których jest pierwotna i nabiera szczególnego znaczenia,
4. uprawomocnienie zmiany
· może do niego dojść w drodze insulacji, dyspersji lub amplifikacji, muszą uzyskać pewien stopień uznania i poparcia społecznego; uznanie tylko ze strony państwa może doprowadzić do opozycji społeczeństwa,
WIELKIE JEDNOSTKI JAKO PODMIOT ZMIANY
Historia jako wytwór człowieka
Zmiany społeczne są efektem działania jednostek , nie jest jednak powiedziane kto dokładnie to robi. Na początku trzeba odróżnić działające jednostki od podmiotów zbiorowych. Następnie wśród jednostek można wyróżnić:
1. zwykłych ludzi – prowadzą przeciętne życie, stanowią podstawę społeczeństwa,
2. nieprzeciętnych – ze względu na specjalne cechy(np. charyzm) mogą reprezentować innych ludzi,
3. należących do struktur władzy – posiadają specjalne prerogatywy, możliwość ingerencji w życie innych,
Typologie tę można skrzyżować z typowymi sposobami działania:
a) codzienne – ukierunkowane prywatnie, egoistyczne,
b) niecelowe w szerszym kontekście zbiorowym – maja wpływ na większe zbiorowości,
c) celowe w w szerszym kontekście zbiorowym – intencjonalne i skoordynowane,
d) przedsiębiorcze
e) polityczne – działania władcze,
Ze względu na treść możemy z kolei wyróżnić: budowanie struktur, socjalizację, edukację, indoktrynację, mobilizowanie, organizowanie, koordynowanie, itd.,
Istnieją zatem różne drogi jednostkowego działania na struktury społeczne, tutaj jednak skupimy się nie na zwykłych ludziach, ale na wielkich jednostkach - tych które najwyraźniej zapisały się w historii i maja wpływ na społeczeństwo – w tej grupie znajdują się politycy, władcy, kapłani, artyści, naukowcy, przedsiębiorcy, arystokraci. Mieli oni rożne osiągnięcia, wpływ, zakres i obszar działania, działali intencjonalnie lub po prostu robiąc to co do nich należy.
Konkurujące teorie
Analizując rolę wielkich jednostek można przedstawić 3 zasadnicze podejścia:
1. determinizm heroiczny – wszystko do czego doszło jest efektem indywidualnych działań, tylko jednostki wpływają na historię – to wielcy ludzi kierowali dziejami tego świata, choć często na drodze stawały im przeszkody o społecznym charakterze,
2. determinizm społeczny – ludzie mogą jedynie poddać się biegowi historii, nie mają większego wpływu na to co się dzieje, jedynie reagują na to co jest – powstaje tu jednak pytanie, czy do pewnych wydarzeń by doszło, gdyby nie działalność wielkich jednostek?
3. Podejście ewolucyjno-adaptacyjne – umiarkowane wobec wcześniejszych dwóch skrajnych podejść, uwzględnia zarówno rolę wielkich jednostek jak i kontekst społeczny – pojawiają się wielcy ludzi z wielkimi ideami, ale dopiero kiedy społeczeństwo ich dostrzeże i doceni, mają oni faktyczny wpływ na rzeczywistość,
Stawanie się bohaterem
Ludzie rodzą się z różnymi talentami, ale aby zyskali status bohaterów, ich wielkość musi zyskać aspekt publiczny, muszą zyskać zwolenników, na co wskazują 4 argumenty:
1. istnieje wiele przykładów ludzi, których wielkość doceniono dopiero po śmierci, oznacza to że za ich życia nie było warunków, aby ich wielkość wpłynęła na społeczeństwo,
2. kontekst społeczny nie tylko uznaje osiągnięcia, ale także je wywołuje i pobudza, w określonym czasie często zdarzało się, iż jednocześnie w kilku ośrodkach dokonywano tożsamych osiągnięć, co świadczy o tym, że klimat społeczny temu sprzyjał,
3. istnienie „złotych wieków” świadczy o tym, iż kontekst społeczny jest w stanie wywoływać osiągnięcia, nie ma bowiem przesłanek by stwierdzić, iż akurat w tym czasie urodziło się więcej geniuszy,
4. nierówność reprezentacji pod względem kategorii płciowych, rasowych i etnicznych, świadczy o tym, iż określona kultura promuje taki a nie inny typ „wielkości”, podobnie nie ma bowiem przesłanek ku temu by stwierdzić „niższość” ludzi z kategorii wyraźnie wśród wielkich niedoreprezentowanych,
W selekcji społecznej występuje wiele kryteriów sławy, jednym z podstawowych jest charyzma, będąca cechą przypisywana największym przywódcom. Jest to poczucie siły, witalności, zdecydowania, wyraźnego wpływu na otoczenie, jakie roztacza wokół siebie jednostka. Może ona wyczuwać w sobie charyzmę(czy też przypisywać), lub też być postrzegana jako charyzmatyczna. Wg Webera na niej opierał się jeden z podstawowych typów legitymowania władzy, będąca władzą rewolucyjną dynamiczną przekształcającą porządek. Osoby charyzmatyczne mogą być: wymagający i autokratyczni, zdystansowani wobec zwolenników i podkreślający swoja odmienność, podejmują niecodzienne aktywności świadczące o ich niezwykłości, dramatyczni, fanatyczni, nie tolerują krytyki i są od niej izolowani przez krąg najbliższych zwolenników.
Wśród wielu gatunków łabędzi można wyróżnić łabędzie krzykliwe(cygnu cygnus) i łabędzie nieme(cygnus olor), przymiotnik dodano ze względu na faktyczne cechy tych gatunków.
Władza charyzmatyczna jest szczególnie ceniona w czasach kryzysu, podczas przemian systemowych, odrzucenia tradycyjnej władzy, kiedy poszukuje się nowego akceptowalnego źródła władzy. Ojcowski charakter władzy charyzmatycznej daje ponadto poczucie bezpieczeństwa, a utożsamienia się z wielkim bohaterem stanowi rekompensatę ze osobiste niepowodzenia. W czasach stabilności jest mniej ceniona.
Charyzma jest cecha najczęściej przypisywaną osób w największym zakresie mających wpływ na historię.
...
mbenio85