TYLMAN Z GAMEREN I JEGO ZLECENIODAWCY.doc

TYLMAN Z GAMEREN I JEGO ZLECENIODAWCY

Stanisław Mossakowski, Twórczość Tylmana z Gameren w Polsce na tle sztuki europejskiej,

Ur się w 1632 roku. Był synem utrechckiego krawca i kupca sukiennego – Jacopa Janszoona van Gameren. Studiował nauki hum., geometrii, wiele podróżował. Interesował się architekturą i malarstwem (był w Wenecji – malował sceny batalistyczne). Do Polski przyjechał na zaproszenie Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, a wpływ na to miał jego syn Stanisław Herakliusz Lubomirski, który był wtedy w Italii na studiach. Pierwsza wzmianka o pobycie w Polsce z 1664 roku – Janowiec. 1677 ślub z Polką – Anną z Komorowa. Kawaler Złotej Ostrogi – czyli bycie szlachcicem. Zmarł w 1706.

Był nadwornym artystą Lubomirskich, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, Jana III Sobieskiego i Marii Kazimiery.

Pałace i dwory typu wiejskiego (nawet te, które wznoszono w mieście miały charakter wiejski – wzorowany na budowlach północnych i środkowych Włoch – typ podmiejskiej i wiejskiej willi):

·         PROJEKT Pałac hetmana Lubomirskiego w Przeworsku – lata 60. XVII – 4 narożne pawilony mieszkalne dostawione do środkowego – wariant Poggio – Reale, salon to równoramienny krzyż grecki ze ściętymi narożnikami wewnętrznymi (wpływy holenderskie)

·         ZREALIZOWANY pałac Stanisława Herakliusza Lubomirskiego i Zofii Opalińskiej w Puławach – taras stanowi oryginalne rozwiązanie – przedłużenie dolnej kondygnacji, salon poprzecznie do osi budynku i w formie ośmioboku, wysunięty poza korpus budynku ! – pałace francuskie, porządek zbliżony do toskańskiego. Niezwykłe przyczółki z wielofigurowymi płaskorzeźbami – wykonanie Ambroggio Gatti z Lugano. Fasada frontowa – figura Apollina grającego na lirze – bóg – słońce, 9 muz, Pegaz – Lubomirski jako słońce, elewacja od Wisły – odniesienia do wody – odniesienie do Szreniawy Lubomirskich i łodzi Opalińskich. Wprowadził motyw portyku świątyni do sztuki polskiej.

·         Nagrobek Zofii Opalińskiej w kościele w Końskowoli

·         PROJEKT Pałac podkanclerza konnego Jana Gnińskiego w Warszawie – zbliżony do Puław ale nowatorskie jest wykrojenie alkowy z pomieszczeń wewnętrznych,

W końcu ten projekt okrojono a funkcje mieszkalne przejęły 2 budynki flankujące dziedziniec od frontu.

Dzieła będące rozbudową istniejących gmachów:

·               Pałac sandomierski w Warszawie rozbudowany (dawny pałac Ossolińskich) dla starosty sandomierskiego Józefa Karola Lubomirskiego. Do kwadratowego pawilonu dodał 2 narożne pawilony, 2 kondygnacjowe loggie, 2 obszerne pawilony od ogrodu – w nich apartamenty,

Wpływy polskie w twórczości Tylmana szczególnie widoczne w projektach budowli drewnianych – dwór St. H. Lub. W Czerniakowie pod Warszawą.

Monumentalizacja włoskiej willi idąca w kierunku rezydencji miejskiej:

·                     ZREALIZOWANY pałac wojewody płockiego Jana Dobrogosta Krasińskiego w Warszawie (1687) – szczytowe osiągnięcie Tylmana – wstawiona pośrodku klatka schodowa, rzymska geneza portyku kolumnowego, najbardziej okazała fasada od dziedzińca - na 2 planach, mezzanino, podobieństwo do architektury Rzymu związane z poszukiwaniem korzeni w świecie antycznym. Dekoracja figuralna pałacu – nawiązanie do legendy Korwina – legendarnego przodka Krasińskich wykonana przez Andrzeja Schlutera. Pojedynek Korwina z wodzem Galów. Tympanon fasady ogrodowej – triumfalny wjazd do Rzymu innego Korwina. Zastosowanie łuku triumf. i portyku świątyni. Ogród w typie francuskim. – całość to Barokowa Podmiejska Rezydencja Władcy.

Ogrody:

·                     Park krajobrazowy w Ujazdowie pod Wawą dla ST. H. Lub. I Elżbiety z Denhoffów. Poniżej Zamku Ujazdowskiego. W nim różne pawilony do różnych celów np. modlitwy (Herakliusz był jansenistą). Łazienka najokazalsza z holenderskimi kafelkami ! – 1683 – 1689. Wzniesiona na wysepce. Willa z kolistą salą pośrodku + wieloboczny ryzalitowany salon. Grota dekor. muszelkami i kamykami. Symbolika wody i miłości. Pierwsze założenie z promieniście rozchodzącymi się alejami.

Pałac miejski / kamienica:

·                     Kotowskich w Warszawie

Marywil – pałac Marii Kazimiery 1692 – 1695.

Plan 5 boczny z kaplicą wotywną MB Zwycięskiej w centrum. Nawiązywał do paryskich Place Dauphine i Place Royal, - połączenie eleganckiego centrum handlowego z placem służącym do dworskich uroczystości.

Budowle sakralne:

Zwykle w formie centralnej

·                     Kościół sakramentek w Warszawie – 1688 – 1692, jak tabernakulum w formie tempietta bo to siostry od wieczystej adoracji, b. duży tambur.

·                     PROJEKT kościoła – pomnika z ok. 1695 r. – wiele projektów być może do Marywila – obelisk na szczycie, kościół i klasztor – zwycięstwo Jana III pod Wiedniem.

·                     Kaplica Kotowskich w kościele Dominikanów w Warszawie – plan kwadratu z kopułą na pendentywach.

·                     Kościół Kapucynów w Wawie – pośredni między centralnym a podłużnym,

·                     Kościół Bernardynów na Czerniakowie – mauzoleum św. Bonifacego i St. H. Lub. – centralna + podłużna

·                     Kolegiata uniwersytecka św. Anny w Krakowie – 1689 – 1703 – podłużna – dekoracja wnętrza by Baltazar Fontana. Fasada bezwieżowa – para kolumn flankująca wnętrze z arkadą przeznaczona do oglądania z boku.

Dekoracje wnętrz:

Zawsze podporządkowanie ozdób strukturze podziałów archit. PROJEKTY:

·         Epitafium J. S. Lub. Niderlandzki manieryzm + barok

·         Nagrobek Pawła Sapiehy

·         Castra doloris

Stanisław Mossakowski, Mecenat artystyczny Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, 2002

Stanisław Herakliusz Lubomirski (1641 – 1707)

Nic nie wiadomo na temat zleceń do małopolskich i węgierskich budowli: Spisz w Krakowie, zamek w Lubowli, zamek w Łańcucie. Jedynie kościół Karmelitów w Wiśniczu – epitafium ojca.

1.      Pałac – willa w Puławach - 1671 – na terenie dóbr końskowolskich Zofii Opalińskiej.

2.      nagrobek żony w kościele parafialnym w Końskowoli – 1676

3.      zamek Ujazdowski – uk. Do 1683. w 1678 dokupił Zdrój do otrzymanego od ojca nowej żony – Elżbiety Denhoffówny, zamku ujazdowskiego Anny Jagiellonki. Wzniósł tam pawilon Arkadię(1689), Ermitaż na terenie Zwierzyńca – miejsce gdzie przebywał w samotności. Wszystkie budowle Zwierzyńca sprzęgnięte w jedno z Zamkiem Ujazdowskim. Łazienki ukończone ok. 1683.

Modernizacja Ujazdowa i Zwierzyńca polegała na stworzeniu systemu uregulowanego systemu kanałów i zbiorników wodnych. Zamek i Łazienka tworzyły ogniska 2 krzyżujących się układów promienistych osi: alei i kanałów.

To wszystko należało do tzw. Klucza ujazdowskiego – ale też drewniany pałac nad brzegiem jeziorka na Czerniakowie. Tam miał być posąg króla Jana III na koniu zabijającego Turka – ale to musiało być przed tym jak Lubomirski przeszedł do opozycji.

4.      kościół – mauzoleum grobowe Lubomirskiego i św. Bonifacego. Tam cudowny obraz św. Antoniego. Przy kościele klasztor bernardynów i szpital.

5.      wyposażenie kościoła parafialnego w rodowym Łańcucie – 3 drewniane ołtarze, zwieńczenie głównego w kształcie mitry książęcej

6.      pałacyk w Siekierkach – maison de plaisance

7.      jurydyka ujazdowska niezrealizowana – 200 domów + rynek

8.      częściowo zrealizowany projekt wybrukowania ulic Warszawy, budowa hal targowych

ARTYŚCI:

              Głównie Tylman (co ciekawe namalował dla swojego mecenasa 2 obrazy do Łańcuta – Pasja na Golgocie i cud św. Stanisława z Piotrowinem. Oprócz Tylmana Francesco Antonio Giorgioli ze Szwajcarii – malował tambur i kopułę w Czerniakowie. Oprócz niego Colomba, Todeschini.

Tylman często projektował dla niego coś co wykonywali inni np. rzeźby w Puławach – Ambrosio Gutti, sztukaterie Łazienek Carlo Giuseppe Giorgioli. Retabulum głównego ołtarza na Czerniakowie – Andrzej Schluter.

UMYSŁOWOŚĆ A SZTUKA:

Samouwielbienie J Na kopule w Czerniakowie kazał umieścić naprzeciw Trójcy św. Wizerunek swego domniemanego rzymskiego protoplasty Antoniusza Dresusa. Kartusz herbowy unoszą aniołowie. Tabernakulum ma mitrę książęcą.

Miłośnik astrologii i astronomii – to widoczne w Puławach – Apollo na fasadzie, patronką Arkadii Luna – Diana Dwurożna.

Miłośnik nauki – Apollo i Muzy w Puławach, stoicyzm widoczny w nagrobku Zofii Opalińskiej, sam układał napisy do pałaców często bardzo skomplikowane. Naśladował w tym wzorce antyczne – mówić krótko i na temat. Lubił lemmaty – słowo i obraz zespolone.

Dzięki temu że miał rozumiejącego świetnie jego intencje Tylmana mógł zrealizować to co zamierzał.

POGLĄDY ESTETYCZNE A SZTUKA:

Kult klasycznej starożytności. Symetria itp. – to lubił w architekturze. W wyposażeniu więcej dynamizmu. „każdy styl jest dobry kiedy jest sposobny do wyrażenia tej materii o której traktuje”.

Miał świadomość że jego dzieła cechuje wysoka jakość artystyczna. To dzięki niemu i Tylmanowi portyk świątyni w rezydencji polskiej. Ujazdów jako pierwszy w Polsce miał założenie  promieniście rozchodzących się alei.

Karpowicz Mariusz, Warszawska świątynia Amora, 1976

1678 – 1686 – wzniesiony przez St. , H. Lubomirskiego. Tylko dekoracja 3 pokoi zachowała się do naszych czasów – przedsionka pałacu, Sali Bachusa i Pokoju Kąpielowego.

1.      PROGRAM OFICJALNY – na fasadach pałacu napisy:

·         Zapowiedź zabawy – od płdn

·         Zapowiedź wody i łaźni – od płn

·         2 medaliony w fasadzie od tarasu po bokach głównego portalu – maska w promieniach słońca i harfa na jednym (symbole Apollina), na drugim kaduceusz – symbol Merkurego)

Przedsionek – 2 siedzące rzeźby: Mars odpoczywający – nawiązanie do Aresa odpoczywającego w zbiorach Lodovisi. Druga to Polonia rozkwitająca – wcześniej Wiek szczęśliwy - powtórzenie innej antycznej rzeźby ale wrażenie pogmatwania bo cała postać razem z ptakiem Feniksem i rogiem obfitości jest opleciona girlandami ado tego ze środka sterczy śmiesznie berło. Gościa w przedpokoju witały Pokój i Szczęście.

Pokój kąpielowy – kompozycje mitologiczne poświęcone wodzie i kąpieli.

2.      PROGRAM HERMETYCZNY – wiele z płaskorzeźb wzorowanych na Tableaux du Temple des Muses – Łazienka świątynią Muz. Z karty tytułowej pochodzi więc przedstawienie w tondach Merkurego i Apollina tak jak w tej książce. Podobnie Sfinksy w kartuszach nad głównym portalem – inteligencja.

3.      PROGRAM INTYMNY – amorek skupia swym ożywieniem naszą uwagę. Woła Aresa do działania na polu amorowym. W pokoju kąpielowym 3 tonda z amorkami – 1szy z pawiem(depcze mu ogon) – odłożenie na czas amorów wysokich godności, 2gi z kwiatami – miłość nie kończy się, 3ci leje wodęJ - musi być pielęgnowana. Dotychczas interpretowano je jako 3 żywioły. Pokój kąpielowy miał też sypialnię (a co! Lubomirski też musiał!:))

Dla Opalińskiej stanęły Puławy, dla Denhoffówny Łazienki.

Marek Prejs, Tajemnica arkadyjskiej groty, 1994.

Somnus Lubomirskiego to cykl utworów o bardzo niejednoznacznej treści. Dotyczy tajemnicy życia i śmierci. Występuje tam słowo „matki” które do niczego nie pasuje. Z innego rękopisu wiemy ze po prostu chodzi o maki. To jedno zmienia całą wymowę wiersza bo chodzi o jaskinię znaną ze snu – w niej rodzą się pod wpływem maków wizjeJwiadomo o co chodzi ale otóż właśnie jednak nie wiadomo bo nagle jaskinia staje się czymś bardziej realnym od życia poza nią. Sen jest właściwym życiem. „Życie jest snem” - Calderon. U Lubomirskiego sen jest przeżyciem arkadyjskim. Właściwie nie sen a zasypianie – stan zawieszenia między jawą a snem to chwila bezbolesności i prawdziwej wolności. Mowa też jest o morskich boginiach – symbolika wody znów nawiązuje do śmierci – woda jest wiecznym rezerwuarem energii.

Grota Amora = Łazienka warszawska. – 5 płaskorzeźb:

·         Danaidy przelewające wodę

·         Arion na delfinie

·         Andromeda przykuta do ściany

·         Pan i Syrinks

·         Akteon z kąpiącą się Dianą

Łazienka posiadała taką grotę. Miała ściany w kamykach co widać na akwareli Kamsetzera z 1776 roku. W centrum była fontanna – źródło – na 4 strony świata. Dwa bóstwa wodne – z wiosłem i z tatarakiem oraz herb Szreniawa na tympanonie okna północnego.

Podstawą przebywania w Arkadii jest wyrzeczenie się własnego ja na rzecz miejsca w którym się przebywa. To wyraz dążenia do bezbolesności. Centrum Arkadii grota. Arkadia nie boi się śmierci – przeciwnie, śmierć jest uwieńczeniem procesu bycia w Arkadii – stapiania się w bycie.