STRESZCZENIE LEKTURY
Kornel Makuszyński
„Szatan z siódmej klasy”
Gimnazjum w Warszawie. Na lekcji historii w klasie siódmej profesor Gąsowski (wielbiciel Napoleona) wywołuje do odpowiedzi trzech uczniów. Każdy z nich jest zaskoczony i nieprzygotowany. Profesor bardzo się dziwi. Klasa siódma dotychczas zawsze wzorowo uczyła się historii. Wówczas zgłasza się uczeń Adam Cisowski i bierze winę za dzisiejsze nieprzygotowanie kolegów na siebie. Wyjaśnia, że złamał system, według którego historyk wzywał do odpowiedzi. Dziś jednak nauczyciel pomylił się. Gąsowski jest oburzony. Zanim jednak ukarze Adasia wydaleniem ze szkoły, zleca mu zadanie. Chłopiec ma zgadnąć, kto będzie pytany na kolejnej lekcji. Udaje mu się rozwiązać tę zagadkę, gdyż zakłada, iż profesor nie zmieni systemu i zapyta uczniów, których kolejność akurat przypada.
Nie są to jednak jedyne osiągnięcia chłopca, nazywanego przez historyka „Szatanem”. W domu odgaduje, kto zjadł jego porcję lodów. Udaje mu się to dzięki temu, że każe czwórce rodzeństwa zmoczyć ręce. Ten, którego ręce pozostały suche, jest winowajcą. W szkole rozwiązuje problem zaginionego pióra wiecznego. Wbrew podejrzeniom właściciela zguby, który oskarża swego kolegę, pióro znajduje się u chłopca, który siedzi z Adasiem w ławce - Staszka Burskiego. Staszek, który znalazł, a nie ukradł pióro, jest wdzięczny Cisowskiemu za dyskretne załatwienie sprawy - podrzucenie pióra pod gąbkę na tablicy.
Do Szatana zwracają się z prośbą uczniowie klasy siódmej. Chłopiec prowadzący spółdzielnię jest uczciwym, dobrym kolegą. Niestety, nie można doliczyć się, na co wydał wpłacone do spółdzielni sto złotych. Okazuje się, że czarna nitka przykleiła się do kartki i imitowała liczbę w kolumnie setek.
Czyny chłopca zrobiły duże wrażenie na profesorze Gąsowskim. Dlatego postanowił poprosić go, aby zrezygnował z wyjazdu nad morze i spędził wakacje we wsi Bejgoła, majątku należącym do jego brata.
W domu profesora Gąsowskiego Adaś poznaje Wandę - bratanicę profesora. Dziewczyna, która bardzo mu się podoba, opowiada o niezwykłych wydarzeniach, jakie miały miejsce ostatnio w jej majątku. Najpierw zjawił się tam jakiś Francuz, który oglądał drzwi, potem zaś włamano się do domu i ukradziono drzwi.
Adaś wyjeżdża. Poznaje brata swego nauczyciela - Iwona Gąsowskiego, zdziwaczałego matematyka i jego żonę - panią Ewę. Pewnego dnia, w czasie spaceru Wanda zauważa skradającą się postać. Gdy Cisowski zbliża się do niej, zostaje uderzony w głowę, po czym traci przytomność.
Chłopiec powoli wraca do zdrowia. Ogląda portrety z rodzinnej galerii. Zauważa portret brodatego przodka. Na obrazie nie domalowano jednego oka.
Adaś znajduje wśród starych dokumentów pamiętnik księdza Koszyczka. Wynika z niego, że w 1813 roku w dworku przebywał ranny Francuz z armii napoleońskiej. Miał ze sobą jakieś zawiniątko, które przed swą śmiercią schował. Przekazał też list do swego brata. Na wypadek jednak, gdyby ten się nie zjawił, zwrócił uwagę na drzwi. Uznano, że ciężko chory bredzi. Adaś wie już, że żołnierz coś ukrył, zaś wskazówki zostawił na drzwiach. Wie też, że nie chodzi o jakiekolwiek drzwi z dworu, bo tam umierała dziedziczka, a Francuz leżał w małym letnim domku. Cóż z tego, skoro drzwi z domku też zaginęły.
Nagle w domu Gąsowskich zjawia się podejrzana figura. Mężczyzna utrzymuje, że jest malarzem, ale nie chce poprawić nie dokończonego portretu. Mały detektyw nie ma wątpliwości, że człowiek ten kłamie. Oszustowi jednak udaje się uciec i zabrać ze sobą zapiski księdza Koszyczka.
Do zadłużonego dworu przybywa komornik. Profesor załatwia sprawę wpłacając własne pieniądze.
Adam udaje się na zwiady. Spotyka miejscową młodzież. Mama jednej z panien otrzymała od „jakiś obcych” list napisany po francusku z prośbą o przetłumaczenie go. Chłopiec ofiaruje się, że ją wyręczy. W liście umierający żołnierz daje wskazówki, gdzie szukać pozostawionego skarbu. Szyfr wskazuje na cytat z Boskiej Komedii Dantego. Dwuwiersz każe szukać „na drzwiach bramy”. Przetłumaczony przez Adasia list pokojówka oddaje fałszywemu malarzowi.
Chłopiec postanawia wrócić. Po drodze trafia na swych przeciwników. Dostaje się w ich ręce. Nie zdradza jednak znaczenia listu ani treści cytatu. Zostaje uwięziony i zmuszony do napisania kartki, w której uspokaja przyjaciół z Bejgoły. Chłopiec tak układa list, że pierwsze litery każdego z wersów tworzą słowa „strzeżcie domu”.
Adaś zostaje zrzucony na dno piwnicy, gdzie spotyka rannego Francuza. Dowiaduje się, że fałszywy malarz i jego kolega przemocą zabrali mu list i działają na własną rękę.
Jeden z opryszków próbuje wciągnąć Adasia do współpracy. W nocy nadciąga burza. Piwnica napełnia się wodą. Więźniowie rozpaczliwie wzywają pomocy. Niosą ją im obozujący w pobliżu harcerze, a wśród nich Staszek Burski.
Chłopcy postanawiają ukryć Francuza u miejscowego proboszcza. Ten ma im za złe, że nie użyli noszy dla rannego. Opowiada o księdzu biorącym udział w powstaniu 1863 roku, który został ranny pod Bejgołą. Ponieważ brakowało noszy, chorego przetransportowano na drzwiach. Adaś spieszy obejrzeć drzwi, które dotychczas są na plebanii i znajduje tam napis: „W wielkim domu znajdziesz dwie malowane brody. Nie patrz poza siebie. Patrz przed siebie i czytaj w brodzie”.
W tym czasie między braćmi Gąsowskimi ma miejsce ważna rozmowa. Historyk zarzuca bratu zaniedbanie majątku i rodziny, poświęcenie się utopii.
Późnym wieczorem wraca Adaś. Wchodzi przez okno do pokoju profesora. W tajemnicy udaje się na strych. Nauczyciel nie rozumie tajemniczego zachowania chłopca.
Rano Adaś powraca oficjalnie. Od progu donośnym głosem oznajmia, iż wyjaśnił tajemnicę oficera napoleońskiego, zna miejsce ukrycia tajemniczego zawiniątka. O zmierzchu wszyscy udają się na wyprawę. Kopią w wyznaczonym przez Cisowskiego miejscu. Trafiają na mocno zabitą gwoździami skrzynię. W tym momencie pojawiają się opryszkowie. Odbierają znalezisko. Wyśmiewają Adasia. Po ich odejściu chłopiec ujawnia, że wyprawa była mistyfikacją, mającą na celu odwrócenie uwagi „bandziorów”. Zjawia się proboszcz. Opowiada, że Francuz, poczuwszy się lepiej odszedł, lecz pozostawił sto złotych dla biednych.
Adaś znajduje jedną „malowaną brodę” na portrecie, drugą zaś w odbiciu lustra. Zapisane na brodzie słowa należy czytać za pomocą lusterka. Brzmią one następująco: „Znajdziesz w domu tego, co powróci wkrótce z Egiptu i nigdy nie jadł na uczcie z płaskiego talerza”.
Adaś wskazuje dąb rosnący na wprost okien bawialni, a na nim gniazdo bocianie. Otwór w pniu ukrywał przez ponad sto lat diamenty i rubiny. Dla chłopca jednak fiołkowe oczy piękniejsze są od znalezionych drogocennych kamieni.
Adam Cisowski, uczeń warszawskiego gimnazjum, słynie z detektywistycznych umiejętności i niezwykłych zdolności do logicznego myślenia i rozwiązywania zagadek. Przekonawszy się o tym „na własnej skórze” (Adaś odkrył jego system wywoływania uczniów do odpowiedzi), profesor historii Gąsowski, zaprasza wychowanka do majątku swego brata, do Bejgoły, gdzie mają miejsce niezwykłe wypadki. W wyniku „śledztwa” Adasia w okolicy dworku zostaje odnaleziony skarb, w ręce policji zostaje oddana szajka złodziei, a główny i tytułowy bohater przeżywa pierwszą w życiu miłość.
Jest to barwna, ciekawa i pełna humoru powieść dla młodzieży. Główny bohater, Adaś, to niezwykle sympatyczna postać. Jego przygody wciągają czytelnika, który podziwia umiejętności logicznego myślenia, ale zarazem z niecierpliwością oczekuje na rozwój wypadków, by dowiedzieć się, czy skarb rzeczywiście istnieje i kto go odnajdzie.
· Lekcja historii w jednej z warszawskich szkół. Adaś zaskakuje profesora sprytem i pomysłowością.
· „Detektywistyczne” osiągnięcia Adama Cisowskiego.
· Propozycja profesora Gąsowskiego dotycząca wspólnego wyjazdu do rodzinnego dworku w Bejgole, gdzie miały miejsce tajemnicze wypadki.
· Adaś przyjmuje zaproszenie, przyjeżdża do Bejgoły, gdzie staje się ofiarą napadu.
· Bohater znajduje pamiętnik księdza Koszyczka, gdzie zawarty jest opis wydarzeń w dworku związanych z pobytem tajemniczego Francuza.
· Podejrzani goście państwa Gąsowskich.
· Wiadomości zawarte we „francuskim” liście.
· Adaś w niewoli. „Strzeżcie domu”.
· Harcerze z pobliskiego obozu ratują więźniów: Adasia i Francuza.
· Podstęp Adasia i odnalezienie skarbu.
· „Fiołki są piękniejsze od wszystkich diamentów świata”
Akcja rozgrywa się w 1937 r., w Warszawie i w Bejgole. Czas fabularny obejmuje wydarzenia, o których dowiaduje się Adaś z pamiętnika księdza Koszyczka, dotyczą one wojny francusko-rosyjskiej w latach 1812-1813, kiedy to w dworku w Bejgole mieszkał Francuz z armii napoleońskiej. Od księdza proboszcza bohaterowie dowiadują się natomiast o rannym polskim księdzu, który brał udział w powstaniu styczniowym, w 1863 r. Można zatem powiedzieć, że czas fabularny trwa od 1812 r. do 1937 r.
Adam Cisowski - jak pisze Makuszyński: „Powolny z natury, myślał zawsze rozważnie, bez pośpiechu, z cierpliwością niezgodną z jego wiekiem... Nigdy nie tracił spokoju ani nie unosił się gniewem. Pogodny i serdeczny kolega, wesoły i uśmiechnięty, uczynny i współczujący, zdobył sobie bez wielkiego trudu miłość u wszystkich”. Siedemnastoletni chłopiec, bardzo bystry, inteligentny. We wszystkim co robił, kierował się zasadami logiki. Wielbiciel Wandy Gąsowskiej.
Profesor Paweł Gąsowski - nauczyciel historii, postać bardzo zabawna, by nie powiedzieć - komiczna. Jest roztargniony aż do przesady. Rozmiłowany w historii, żyje w swoim wyalienowanym świecie. Człowiek nieposzlakowanych zasad moralnych. Uczciwy, mądry i dobry. Nigdy nie pamięta imion i nazwisk swoich uczniów. Dobra materialne nie mają dla niego żadnej wartości. Kocha szczególnie Napoleona i historię starożytną. Jako nauczyciel jest surowy i uczciwy.
Iwo Gąsowski - brat profesora Gąsowskiego, człowiek o niepozornej postaci i ciężkim tubalnym głosie. „Władał majątkiem, będącym wspólną własnością braterską, i z pysznym gestem przywodził go do ruiny. Zajmował się wszystkim, byle nie gospodarstwem”. O ile prof. Gąsowski wydawał się być osobą nieco dziwną, to brata jego można nazwać zupełnym dziwakiem. Całymi dniami szuka matematycznego dowodu na potwierdzenie „wielkiego twierdzenia Piotra Fermata”. Łudzi się, że otrzyma za niego „wielotysięczną nagrodę jednego z niemieckich uniwersytetów”. Zaniedbuje posiadłość, jest do tego stopnia roztargniony, iż zapomina, że ma żonę i córkę.
Pani Ewa Gąsowska - żona Iwona, kobieta cicha i zapracowana. „Miała anielską duszę i nieustający katar”. Na jej barkach spoczywa ciężar utrzymania domu i wychowania córki. Osoba niezwykle łagodna i miła.
Wanda Gąsowska - córka Iwona i Ewy Gąsowskich, bardzo piękna i miła dziewczyna o „fiołkowych oczach”. Jest inteligentna i odważna. Kocha się w Adamie Cisowskim.
Staszek Burski - przyjaciel Adasia, odważny, miły i wesoły siedemnastoletni chłopiec.
Kornel Makuszyński urodził się 8 I 1884 r. w Stryju, zmarł 31 VII 1953 r. w Zakopanem. Był powieściopisarzem, felietonistą, autorem książek dla dzieci i młodzieży. Studiował filologię polską i romańską na Uniwersytecie Lwowskim. Pisywał utwory poetyckie, dowcipne felietony.
Pierwszą jego książką dla dzieci był Szewc Kopytko i kaczor Kwak (1912), następne to: Bardzo dziwne bajki (1916), Bezgrzeszne lata (1925), bajki: O dwóch takich, co ukradli księżyc (1928), Przyjaciel wesołego diabła (1930), inne jeszcze utwory: Panna z mokrą głową (1933), Skrzydlaty chłopiec (1934), Wyprawa pod psem (1936), Awantura o Basię (1937), Szatan z siódmej klasy (1937), Szaleństwa panny Ewy (1957). Dla małych dzieci napisał Przygody Koziołka Matołka (1934), Awantury i wybryki małej małpki Fiki Miki (1936) i cykl legend historycznych, min. O wawelskim smoku, Wanda leży w naszej ziemi. Wiele z tych utworów doczekało się ekranizacji filmowej.
Jego książki cieszą się ogromną popularnością. Makuszyński jest mistrzem humoru językowego, sytuacyjnego, jego postacie są zazwyczaj bardzo zabawne. Utwory są mistrzowsko skonstruowane, akcja książek często zawiera wiele elementów sensacyjnych, wymowa ich jest najczęściej bardzo optymistyczna, jego bohaterowie to postacie o szlachetnej postawie moralnej, zawsze są sympatyczni i pełni życia, współczują i pomagają pokrzywdzonym.
Dzieła Kornela Makuszyńskiego uczą czytelników patrzyć na życie z uśmiechem, radością i przymrużeniem oka. Autor uczy nas, że humor to „artykuł pierwszej potrzeby”, bez którego nie może żyć żaden człowiek.
Powieść ukazała się w 1937 r. i jest jednym z wielu utworów pisarza dla młodzieży, w których propaguje pełen ciepła humor oraz wyraża wiarę w zwycięstwo dobra nad złem.
Pod względem gatunkowym Szatan z siódmej klasy to powieść detektywistyczna. Tematem utworu jest śledztwo. Treść tekstu zawiera trzy stałe elementy: ofiarę: tu jest to rodzina Iwa Gąsowskiego niepokojona przez opryszków, którzy chcą znaleźć w ich domu skarb, o który przypadkiem się dowiedzieli; detektywa: główny bohater, Adaś Cisowski; przestępstwo: działanie opryszków, którzy napadają na Francuza, włamują się do domu Gąsowskich, napadają i więzią Adasia, a w końcu odbierają skrzynię z rzekomym skarbem.
Motorem akcji jest działanie detektywa, a punktem kulminacyjnym rozwiązanie zagadki, którą aby rozwiązać, główny bohater musi poznać przeszłość. Powieść kończy się zwycięstwem dobra nad złem. W utworze zastosowano zasadę powracającej fali, gdyż dobre uczynki bohatera procentowały w dalszej części utworu, Adaś pomógł kolegom, a oni pospieszyli mu z pomocą, kiedy znalazł się w opresji. Podkreślono w ten sposób rolę przyjaźni i serdeczności w relacjach międzyludzkich.
Trudno w przypadku tego utworu mówić o problematyce, ponieważ książka należy do gatunku powieści kryminalnej, a więc rozrywkowej. Przedstawia niezwykle bogate sylwetki kilku postaci. Dzięki doskonale skonstruowanej akcji czytelnicy śledzą z napięciem bieg zdarzeń. Pisarz dostarcza im wielu intrygujących zagadek, mogą więc sprawdzić, czy potrafią logicznie myśleć. Ale to nie wszystko.
Główni bohaterowie: Adaś, profesor Gąsowski, Wanda to ludzie pogodni, zawsze wiedzą, co jest dobre i postępują zgodnie z tymi zasadami. Adaś bezinteresownie pomaga rodzinie państwa Gąsowskich, profesor jest uosobieniem uczciwości, prawości. Spójrzmy, jak zachowują się oni w chwili, kiedy odnaleziono drogocenny skarb. Profesor wypowiedział wówczas słowa: „Setki tysięcy ludzi zginęło dla takiego jak ten łup. (...) Te rubiny nasycone są ludzką krwią...”.
Profesor historii miał prawdopodobnie na myśli wojnę Napoleona z Rosją w 1812 r., bitwy, w których zginęły tysiące ludzi, odwrót wojsk francuskich, w czasie którego tyleż samo żołnierzy umarło z zimna i wycieńczenia. Ten łup bowiem jest „jak stężałe łzy”. Dla starego, dobrego nauczyciela wartością nie są drogie kamienie, ale ludzkie życie, którego nie doceniają wielcy politycy toczący wojny.
Świat powieści jest ciekawy i przyjazny dzięki trzem rodzajom komizmu wprowadzonym przez autora - komizmowi sytuacji, postaci i słowa.
Komizm - właściwość osób, przedmiotów, sytuacji zdarzeń, wypowiedzi, która pobudza do śmiechu. Osiąga się go poprzez spiętrzenie przypadkowych zdarzeń, przejaskrawienie jakiegoś zjawiska, ujawnienie sprzeczności między pozorami a prawdą, przez odpowiedni dobór słów. Komizm postaci polega więc na tym, że dana osoba śmieszy nas ze względu na swój wygląd, sposób zachowania, poglądy
seba535