Budowa aparatu głosowego
Aparat głosowy to zespół narządów, które współdziałają w procesie wytwarzania głosu-w mowie i w śpiewie. Narządy te podlegają kontroli ze strony układu nerwowego, który koordynuje i harmonizuje ich działania.
Ze względu na pełnione funkcje wyróżniamy takie części narządu głosowego jak: część motoryczna, część głosotwórcza i część rezonacyjno- artykulacyjna.
CZĘŚĆ MOTORYCZNA
Obejmuje narządy i mięśnie oddechowe biorące udział w oddychaniu. Jej funkcje związane są z zapewnieniem odpowiedniego strumienia powietrza, który jest konieczny do wytworzenia głosu.
Część motoryczna narządu głosu to tak zwany aparat oddechowy. Dzięki niej możliwy jest wdech i wydech (wymiana gazowa) oraz oczyszczenie, nawilżanie i ogrzanie wdychanego powietrza.
Odpowiada ona przede wszystkim za wytworzenie strumienia powietrza, o odpowiednim ciśnieniu, niezbędnego do fonacji, czyli tworzenia dźwięku. Dzięki temu aparatowi możliwe jest również dozowanie powietrza według potrzeb i zamierzeń oraz utrzymanie stabilności głosu oraz jego modulacja.
Funkcje te wypełniają elementy budujące aparat oddechowy. Należą do nich:
· drogi oddechowe
· klatka piersiowa
· mięśnie oddechowe
DROGI ODDECHOWESą elementem umożliwiającym doprowadzanie i odprowadzenie powietrza. Dzielą się na:
· drogi oddechowe górne, do których należą:
· jama nosowa,
· jama gardłowa,
· jama ustna,
oraz
· drogi oddechowe dolne, obejmujące:
· krtań,
· tchawicę,
· oskrzela,
· oskrzeliki,
· pęcherzyki płucne.
KLATKA PIERSIOWAMa kształt ściętego stożka, spłaszczonego od przodu ku tyłowi. Jej szkielet budują z tyłu – 12 kręgów piersiowych, z przodu mostek. Z obu stron zaś 12 par żeber, które w tylnej części przyczepione są do kręgosłupa, a w przedniej do mostka. Między żebrami znajdują się mięśnie biorące czynny udział w akcie oddychania (tzw. mięśnie międzyżebrowe). W jej przestrzeni położone są narządy wewnętrzne (serce, płuca), dla których stanowi ona barierę ochroną przed urazami i uderzeniami.
MIĘŚNIE ODDECHOWEMięśnie oddechowe umożliwiają zmiany objętości klatki piersiowej i gospodarowanie powietrzem. Wśród nich znajdują się mięśnie, których główna czynność związana jest z oddychaniem oraz mięśnie spełniające pomocniczą rolę w oddychaniu. Do mięśni oddechowych zalicza się zatem:
· przeponę,
· mięśnie międzyżebrowe,
· mięśnie tłoczni brzusznej,
· mięśnie pomocnicze i dodatkowe.
PRZEPONA (diafragma)Przepona jest najsilniejszym mięśniem oddechowym. To płaski, szeroki, błoniasty mięsień zbudowany z dwóch kopuł, które uwypuklają się w stronę klatki piersiowej; jej większa część położona jest nad wątrobą, mniejsza nad żołądkiem.
Przepona przyczepiona jest do wyrostka mieczykowatego mostka, do powierzchni kostnych i chrząstkowych dolnych żeber oraz do kręgów lędźwiowych. Jej trzy części (lędźwiowa, żebrowa i mostkowa) kierują się dośrodkowo i łączą w centrum ścięgnistym.
Przepona oprócz swojej funkcji oddechowej stanowi 'ścianę' oddzielającą klatkę piersiową od jamy brzusznej. Wykonuje ruchy między nimi, powodując zmiany ich rozmiarów.
Ruchy przepony nie są zależne od woli człowieka, dlatego mylne jest twierdzenie, że poruszamy przeponą. Jej ruchy są możliwe dzięki pracy mięśni brzucha, mięśni międzyżebrowych i mięśni grzbietu.
Przepona wspomagana przez mięśnie tzw. tłoczni brzusznej (mięśnie brzucha tworzące silną elastyczną ścianę):
· zwiększa pojemność klatki piersiowej w czasie oddychania w kierunku pionowym - w czasie wdechu przepona spłaszcza się i obniża (w efekcie powłoki brzuszne zostają lekko wysunięte do przodu), co pozwala na wykorzystanie najniższych części płuc i pogłębienie oddechu;
· reguluje ciśnienie wydychanego powietrza i umożliwia dozowanie siły i natężenia głosu.
TŁOCZNIA BRZUSZNA
To mięśnie brzucha, które otaczają jamę brzuszną od dołu i z obydwu stron, niejako zamykając trzewia w „worku”.
Tłocznia brzuszna wypycha trzewia w dół podczas naturalnych, fizjologicznych czynności takich jak poród czy wypróżnianie, ale bierze również udział w procesie oddychania i określana jest jako ‘motor napędzający pracę przepony w czasie wydechu’. Wspiera pracę przepony w czasie wydechu.
Skurcz mięśni tłoczni brzusznej powoduje ich ucisk na trzewia (które podczas wdechu, na skutek ruchu przepony zostały lekko wypchnięte) i podnoszenie przepony do jej wyjściowej pozycji. W efekcie następuje wypychanie powietrza z płuc w kierunku jamy ustnej i nosowej. Gdy nastąpi rozkurcz mięśni brzucha przepona ponownie obniża się, uwypukla trzewia i następuje wdech.
Tłocznia brzuszna jest również elementem, który w naturalny sposób uczestniczy w wytwarzaniu i utrzymaniu ciśnienia wewnątrz brzusznego.
MIĘŚNIE MIĘDZYŻEBROWEMięśnie międzyżebrowe wypełniają przestrzenie pomiędzy żebrami i stanowią ich połączenie. Dzielą się na dwie grupy:
· mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne- to mięśnie wdechowe, które unoszą żebra w czasie wdechu i rozszerzają klatkę piersiową;
· mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne- są mięśniami wydechowymi, tj. opuszczają żebra w czasie wydechu.
Mięśnie te współdziałają z przeponą w regulacji ciśnienia powietrza; ich właściwe wykorzystanie gwarantuje również ekonomiczne posługiwanie się oddechem w procesie mówienia i śpiewania, wydłużenie fazy wydechowej, a także umożliwia dynamiczny sposób oddychania i podparcie oddechowe.
MIĘŚNIE POMOCNICZE I DODATKOWEDo tej grupy mięśni należą mięśnie grzbietu oraz mięśnie przyczepiające się do obojczyka i mostka.Dzięki właściwej pracy części motorycznej narządu głosowego powstaje baza oddechowa dla dźwięku tworzonego w krtani. Powietrze wydychane z płuc - dzięki skoordynowanym działaniom przepony, tłoczni brzusznej i mięśniom klatki piersiowe i żeber - przedostaje się poprzez krtań wprawiając w drgania znajdujące się w niej fałdy głosowe. Wydychane powietrze jest wówczas zamieniane na falę akustyczną.
Mówienie i śpiewanie nie byłoby więc możliwe gdyby nie strumień wydychanego powietrza; prawidłowo mówimy i śpiewamy na wydechu, bowiem przy wdechu fala głosowa wytworzona w krtani skierowana byłby do płuc, a tym samym nie byłaby słyszalna dla odbiorców.
CZĘŚĆ GŁOSOTWÓRCZA
To tzw. aparat fonacyjny. W jego skład wchodzi krtań ze znajdującymi się w niej strunami głosowymi, mięśniami głosowymi oraz system nerwów krtaniowych.
Część głosotwórcza odpowiada za fonację, czyli wytworzenie fali dźwiękowej.
Jej działanie powoduje powstanie tonu podstawowego, który przy pomocy artykulatorów i rezonatorów jest przekształcany w dźwięk artykułowany.
Część głosotwórcza narządu głosu, czyli aparat fonacyjny obejmuje krtań z mieszczącymi się w niej fałdami głosowymi oraz system nerwów krtani. Zadaniem tej części narządu głosowego jest wytworzenie fali dźwiękowej (głosu), tonu podstawowego, czyli fonacja.
Krtań
Krtań jest właściwym narządem fonacji. To narząd chrzęstno- włóknisto- mięśniowy umiejscowiony w przedniej części szyi między gardłem a tchawicą.
Położenie krtani zależy od płci oraz wieku. U dzieci oraz kobiet znajduje się ona wyżej niż u dorosłego mężczyzny.
Od góry krtań łączy się za pomocą więzadeł i mięśni z kością gnykową. To połączenie sprawia, że jej ruchy są przekazywane krtani (mięśnie unoszące kość gnykową unoszą jednocześnie krtań).
Wielkość krtani jest cechą osobniczą - zależy od długości ciała i wieku danego osobnika; średnio ma ona około 4-6 cm długości.
W okresie rozwoju osobniczego od niemowlęctwa aż do starości krtań przechodzi wiele przemian które dotyczą nie tylko położenia krtani, wielkości i zmian poszczególnych jej elementów, ale również kostnienia chrząstek krtani, które rozpoczyna się ok. 20 roku życia.
Krtań zarodka i noworodka różni się od krtani dorosłego.W pierwszych latach życia wzrasta stale, ale powoli; od 5-6 roku życia wzrastanie krtani jest prawie zupełnie zahamowane.
Dopiero w okresie dojrzewania płciowego rozpoczyna się silniejszy rozwój krtani (u kobiet wzrastanie odbywa się równomiernie i powoli, u mężczyzn przyrost wielkości jest znacznie większy i szybszy, dlatego krtań męska jest większa od kobiecej).
Krtań jest bardzo ruchliwym narządem. Jej ruchy związane są z ruchem żuchwy języka oraz podniebienia miękkiego. Zmiany kształtu i położenia tych narządów wpływają na barwę i artykulację. Podczas wdechu krtań obniża się, w czasie wydechu i połykania -przesuwa się ku górze. Ruchy krtani wpływają na jakość i barwę wydobywane dźwięku, ponieważ powodują zmiany pojemność jam rezonacyjnych i układu tonów składowych tworzących dźwięk.
Budowa krtani
Szkielet chrzęstny krtani
Szkielet ten chroni przed uszkodzeniem i zewnętrznymi urazami znajdujące się w krtani fałdy głosowe. Tworzą go parzyste i nieparzyste chrząstki krtani oraz połączenia między nimi: więzadła, stawy i mięśnie.
Rusztowanie krtani od wewnątrz pokrywa tkanka mięśniowa i błona śluzowa.
Chrząstki krtani
Są miękkie i elastyczne, zbudowane z tkanki chrzęstnej lub sprężystej. Niektóre przylegają do siebie powierzchniami stawowymi, co zapewnia im dużą ruchliwość i warunkuje prawidłowe funkcjonowanie krtani.
Największą z nich jest chrząstka tarczowata. Zbudowana z tkanki chrzęstnej, tworzy frontową część krtani. Stanowią je dwie symetrycznie położone blaszki, które w tylnej części tworzą kąt rozwarty. Z przodu widoczna jest, zwłaszcza u mężczyzn, wyniosłość krtaniowa tej chrząstki -tzw. „jabłko Adama”.Do wewnętrznej powierzchni wyniosłości krtaniowej przyczepione są struny głosowe.
Chrząstka ta, wraz z chrząstką pierścieniową osłania krtań z przodu i z boku.
Chrząstka pierścieniowa położona jest poniżej chrząstki tarczowatej, bezpośrednio nad tchawicą. Zbudowana jest również z tkanki chrzęstnej. Jest ona mniejsza, ale grubsza i mocniejsza od chrząstki tarczowej. Ma kształt pierścienia obejmującego całą krtań, stanowi jej podstawę, osłania ją i zapobiega jej zapadaniu się.
Na tylnej części jej powierzchni znajdują się chrząstki nalewkowate.Nagłośnia, czyli chrząstka nagłośniowa zbudowana jest z tkanki sprężystej. Początkowo ma kształt zwiniętego liścia, który w czasie rozwoju rozrasta się i prostuje.
Położona jest najwyżej i tworzy przednią ścianę wejścia do krtani. Jest ściśle związana z korzeniem języka, który decyduje o położeniu i ruchach nagłośni (cofnięcie języka powoduje opuszczenie nagłośni i zamknięcie krtani).
Nagłośnia pełni funkcję ochronną – podczas połykania przechyla się ku tyłowi, zakrywa wylot krtani i zapobiega wpadaniu do niej pokarmów lub płynów (ześlizgują się one ponad nagłośnią do przełyku).
W czasie mowy, śpiewu, krzyku, szeptu czy podczas spokojnego oddychania unosi się ku górze i otwiera krtań, umożliwia swobodny przepływ powietrza. Bierze także udział w ruchach wykrztuśnych i kaszlu.
Niewielkich rozmiarów parzyste chrząstki nalewkowate, umiejscowione symetrycznie na górnym brzegu chrząstki pierścieniowej, mają kształt piramidy, naczynia do oliwy używanego przez Greków. Buduje je (z wyjątkiem wyrostków głosowych) tkanka chrzęstna.
Posiadają 2 wyrostki: wyrostek mięśniowy dla mięśnia pierścienno- nalewkowatego i wyrostek głosowy, dla mięśnia głosowego; do niego przymocowane są więzadła głosowe. Chrząstki te są najbardziej ruchliwą częścią krtani, która poddaje się działaniu mięśni obracających i przechylających je na różne sposoby (wykonują ruchy obrotowe do wewnątrz i na zewnątrz w stosunku do światła krtani, mogą przechylać się w różnych kierunkach). Dzięki ich małym rozmiarom możliwe jest szybkie przywodzenie i odwodzenie więzadeł głosowych oraz zmiany zmiany kształtu głośni.
Wierzchołki każdej chrząstki łączą się z kolejną parzystą chrząstką- chrząstką rożkowatą.
Chrząstki różkowate (tzw. chrząstki Santoriniego) to chrząstki o bardzo małych rozmiarach, w kształcie stożka. Łączą się z wierzchołkiem chrząstki nalewkowej, stanowią przedłużenie chrząstki nalewkowatych ku górze.
Pozostałe parzyste, małe chrząstki to chrząstki klinowate (chrząstki Wrisberga).
Oprócz nich mogą występować również drobne chrząstki trzeszczkowate. Znajdują się one między poszczególnymi chrząstkami krtani lub w więzadłach krtani.
Aparat więzadłowy i połączenia stawowe chrząstek krtani
Aparat więzadłowy krtani to więzadła łączące krtań z otoczeniem oraz więzadła właściwe krtani. Dzięki niemu krtań utrzymuje łączność z otoczeniem, z sąsiednimi strukturami i poszczególne części krtani łączą się ze sobą.
Zaś połączenia stawowe chrząstek krtani (tarczowej, pierścieniowej i nalewkowate) umożliwiają chrząstkom wykonywanie ruchów oraz zmiany położenia względem siebie i otaczających je struktur.
Jama krtani
To przestrzeń, w której ze względu na fałdy głosowe wyróżnia się 3 piętra (części): piętro górne – nadgłośnia; piętro środkowe – głośnia; piętro dolne – jama podgłośniowa.
Nadgłośnia stanowi przedsionek krtani; to górna jama krtani; przestrzeń powyżej strun głosowych. Łączy się z gardłem za pośrednictwem wejścia do krtani. Wejście do krtani ograniczone jest z góry i z przodu przez nagłośnię, z dołu przez fałdy przedsionkowe, z boku- przez dwa symetrycznie ułożone fałdy błony śluzowej zwane fałdami nalewkowo- nagłośniowymi (struny rzekome).
Przedsionek krtani może być pomniejszany lub powiększany przez ruchy krtani ku dołowi i w górę, ku przodowi i do tyłu oraz przez rozszerzanie i pogłębianie lub zwężenie kieszonek krtaniowych Morgagniego (kieszonka krtaniowa to głęboki uchyłek błony śluzowej znajdujący się między strunami głosowymi a strunami rzekomymi po prawej i lewej stronie).
Głośnia - środkowe piętro krtani, krtań pośrednia .Od góry ograniczona jest przez fałdy przedsionkowe, od dołu przez fałdy (struny) głosowe. Między fałdami przedsionkowymi i strunami głosowymi z każdej strony leży szczelinowate wejście do kieszonki krtaniowej.
Podgłośnia to przestrzeń poniżej strun głosowych, krtań dolna. Rozciąga się od fałdów głosowych ku dołowi do tchawicy. Łączy się z tchawicą za pośrednictwem więzadła pierścienno- tchawicznego i pełni rolę rezonatora.
Jama krtani wysłana jest błoną śluzową zbudowaną z nabłonka i tkanki podnabłonkowej tworzącej tzw. blaszkę właściwą błony śluzowej. Nabłonek krtani jest zbudowany z kilku rzędów komórek- zewnętrzne zawierają migawki (nabłonek wielorzędowy migawkowy) wykonujące ruchy w kierunku gardła.
W niektórych miejscach, zwłaszcza na fałdach głosowych znajduje się niezrogowaciały nabłonek wielowarstwowy płaski. W tkance podnabłonkowej znajdują się liczne gruczoły mieszane i surowicze, których rola polega na zwilżaniu błony śluzowej- zwłaszcza fałdów głosowych oraz ochronie przed wysychaniem ich nabłonka płaskiego. W blaszce właściwej błony śluzowej znajdują się także grudki chłonne, które szczególnie licznie występują w pobliżu kieszonki krtaniowej, to tzw migdałek krtaniowy). W niektórych miejscach np. w jamie podgłośniowej tkanka podnabłonkowa łatwo ulega obrzękowi.
Fałdy głosowe
W jamie krtani znajdują się dwie pary fałdów poprzecznych rozciągających się od przodu ku tyłowi. Są to fałdy głosowe- elementy zdolne do drgań, ułożone piętrowo. Stanowią one najważniejszy element narządu głosowego.Wyżej znajdują sie przedsionkowe - rzekome lub inaczej fałszywe fałdy głosowe, niżej zaś właściwe fałdy (więzadła, struny) głosowe.
Fałdy przedsionkowe nie uczestniczą w fonacji, ale mogą zastępczo drgać w przypadku niedostatecznej pracy fałdów prawdziwych; taki głos jest jednak ochrypły.
Przestrzeń pomiędzy nimi po prawej i lewej stronie to kieszonka krtaniowa (tzw. kieszonka Morgagniego), która pełni z jednej strony funkcję wydzielniczą („naoliwia” fałdy głosowe), z drugiej zaś zmienia swoje rozmiary w zależności od emitowanych dźwięków i wpływa na kształtowanie się przestrzeni rezonacyjnej.
Budowa fałdu głosowego
Fałdy głosowe właściwe są grubsze i większe od rzekomych. Zbudowane są z dwóch fałdów tkanki mięśniowej ukształtowanej w literę „V” (widok z góry) i są połączone pod lekkim kątem od przedniej do tylnej części krtani.
Elementy tworzące fałd głosowy to:
1.Więzadło głosowe, biegnące poziomo na wysokości „jabłka Adama” od wewnętrznej strony chrząstki tarczowatej do wyrostków głosowych chrząstek nalewkowatych, których ruchy zmieniają kształt i otwarcie głośni.
Więzadła głosowe są przyrośnięte do mięśni głosowych na całej swojej długości i ich ruch jest uzależniony od czynności mięśni.
Więzadła mają różną długość, grubość w zależności od płci, wieku, rodzaju głosu lub ustawienia chrząstek nalewkowatych. U kobiet długość waha się między 14- 21 mm u mężczyzn wynosi od 18 do 25 mm. U noworodka wynosi ok. 0,7 cm. Głosy niższe mają dłuższe więzadła; głosy wyższe – krótsze.
Powierzchnia struny głosowej jest u kobiet perłowo - biała, u mężczyzn- w kolorze kości słoniowej. 2.Mięsień głosowy ( tarczowo- nalewkowy )- odpowiada za napięcie, zwieranie i drgania fałdów głosowych.3.Błona śluzowa – o wielowarstwowej, specyficznej budowie, innej niż tkanka wyścielająca pozostałe części krtani i drogi oddechowe.
Powierzchnię błony stanowi wielowarstwowy nabłonek płaski, który zapewnia właściwy, ścisły kontakt fałdów, umożliwia prawidłowe drgania strun głosowych, a jednocześnie chroni je przed miniurazami, które mogłyby powstać wskutek naturalnego stykania się strun głosowych.
W błonie śluzowej wyróżnia się: warstwę powierzchniową (tzw. przestrzeń Reinckego) oraz warstwę pośrednią i warstwę głęboką tworzące więzadło.
4.Tkanka łączna, naczynia i nerwy.
Szpara głośni
Przestrzeń zawarta między fałdami głosowymi tworzy szparę głośnię; Szerokość szpary głośni oraz napięcie fałdów głosowych zależą od działania mięśni krtani i położenia chrząstek nalewkowych.
W czasie oddychania głośnia jest otwarta, powietrze przepływa przez nią swobodnie (pozycja oddechowa).
W czasie fonacji (mówienia, śpiewania) fałdy głosowe zwierają się i drgają; powstaje głos (pozycja fonacyjna).
Głośnia jest najszerzej otwarta podczas swobodnego i spokojnego oddechu. Podczas szeptu znacznie się zwęża, a prąd wydychanego powietrza ociera się lekko o krawędzie więzadeł głosowych.
W szparze głośni można wyróżnić dwie części:
· część międzybłoniasta -przednia, część szpary głośni zawarta między fałdami głosowymi
· część międzychrząstkowa – tylna część szpary głośni znajdująca się między wyrostkami chrząstki nalewkowej
Mięśnie krtani
Właściwości mechaniczne fałdów głosowych, między innymi położenie, kształt, masa, napięcie są determinowane czynnością wewnętrznych i zewnętrznych mięśni krtani. Mięśnie te działają zbiorowo i warunkują prawidłowe wydobycie głosu. Wśród nich wyróżnia się mięśnie zewnętrzne, które umożliwiają przede wszystkim poruszanie krtanią w górę, w dół, do przodu oraz do tyłu oraz mięśnie wewnętrzne, które są głownie mięśniami fonacyjnymi - umożliwiają zmiany położenia fałdów głosowych, napięcie, skrócenie lub wydłużenie wiązadeł głosowych oraz regulują układ szpary głośni.Otwarcie głośni, odwiedzenie fałdów uzależnione jest od mięśnia pierścienno- nalewkowyego tylnego.
Zwieracze szpary głośni (doprowadzają fałdy do linii środkowej) to: mięsień pierścienno- nalewkowy boczny, mięsień tarczowo- nalewkowy oraz mięsień międzynalewkowy poprzeczny i skośny.
Do mięśni napinających fałdy głosowe zalicza się: mięsień pierścienno- tarczowy oraz mięsień tarczowo- nalewkowy (głosowy).
System nerwów krtani
Dopełnia obrazu tej części aparatu głosowego. Obejmuje on zakończenia nerwów ruchowych i czuciowych, które posiadają swoje ośrodki w korze mózgowej. Zakończenia te znajdują się w błonie śluzowej krtani, we włóknach mięśni krtaniowych (także oddechowych i artykulacyjnych). Dzięki nim mózg koordynuje tworzenie dźwięku.
System ten zapewnia krtani łączność z innymi częściami narządu głosowego, decyduje o napięciu fałdów głosowych i koordynuje wszystkie czynności w tworzeniu głosu. Informuje także o położeniu i pracy mięśni w czasie wydobywania dźwięków przez co umożliwia czuciową kontrolę tworzonego głosu.
Ruchowe i czuciowe unerwienie krtani pochodzi od nerwu błędnego, który rozgałęzia się na nerw krtaniowy górny i dolny (wsteczny). W krtani znajdują się również liczne receptory zaangażowane w nerwową kontrolę fonacji: mechanoreceptory -w mięśniach wewnętrznych krtani, w ścięgnach i torebkach stawowych oraz ...
muza502