Gierowski Historia Polski 1505-1764.rtf

JózEF ANDRZEJ GIEROWSKI

HISTORIA POLSKI

1505-1764

Warszawa 1985 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE

Okładkę projektował Marian Jankowski Kedaktor techniczny Witold. Motyl Korektorka Magdalena Krawczykowa Opracowanie kartograficzne Urszula Mazurek, Irena Pac

© Copyright by Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1982

ISBN 83-01-03732-6

Państwowe Wydawnictwo Naukowe

Wydanie dziewiąte. Nakład 149 800 + 200 egzemplarzy. Arkuszy wydawniczych 25,0. Arkuszy drukarskich 20,0. Papier offsetowy klasy V, 70 g rola 84 cm. Oddano do reprodukcji w styczniu 1985 r. Podpisano do druku w lutym 1985 r. Druk ukończono w maju 1985 r. Zamówienie nr 346 N-601| Cena t. VIII zł <MO,-

Zaklady Graficzne w Gdańsku

I. RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA

l. Podstawowa literatura i źródła

Wspólne 'omawianie okresu 1506 -1648 ma tradycje w polskiej nauce historycznej, jakkolwiek ostatnio przyjęła się raczej inna periodyzacja, łącząca drugą połowę XV w. z XVI w. (po lata siedemdziesiąte) oraz wyod­rębniająca okres od pierwszego bezkrólewia po rok 1648. Nie zamierzamy kwestionować słuszności takiego podziału, jakkolwiek nie jest on przyjmo­wany przez wszystkie działy historii. Tak więc historycy ustroju okres formowania Się Rzeczypospolitej szlacheckiej kończą dopiero na począł-' kach XVII w., by zaczynać wtedy dobę oligarchii magnackiej trwającej do połowy XVIII w. Ze zrozumiałych względów historycy kultury wyodręb­niają okres Baroku, dla którego data 1648 ma tylko drugorzędne znaczenie. Zdając sobie sprawę z dyskusyjności przyjętych cezur, można podkreślić, że w całym tym okresie istnieje nieprzerwana ciągłość rozwojowa we wszystidch dziedzinach, że osiągnięcia ekonomiczne, kulturalne i politycz­ne doby pierwszych Wazów wytrzymują porównanie z osiągnięciami doby ostatnich Jagiellonów, że nawet w zakresie ustroju politycznego, mimo pewnego zastoju charakteryzującego pierwszą połowę XVII w., sprawność aparatu państwowego była znacznie lepsza niż w drugiej połowie tego wieku. Innymi słowy, pod wpływem zasadniczej dyskusji, która toczy się w polskiej nauce historycznej na temat charakteru pierwszej połowy XVII w., przyjętą została periodyzacja, która zgodnie z sugestiami zwłasz­cza Adama Kerstena i Władysława Czaplińskiego odsuwa początki okresu oligarchii magnackiej na połowę XVn w. W miarę możności starano się przy tym uwzględnić różnice między okresem Odrodzenia a wczesnego Baroku, akcentując tam, gdzie to możliwe, cezurę lat osiemdziesiątych. Pełne wprowadzenie tej cezury wydawało się niepotrzebne i powodujące nadmierne rozdrobnienie procesu historycznego.

Ze względu na swe znaczenie w dziejach Polski omawiany okres znaj­duje obszerne odbicie we wszystkich syntezach historii Polski. W XIX w. najgruntowniej przedstawił go Józef S z u jak Ł W okresie między­wojennym szeroko i dość wszechstronnie (jakkolwiek z pominięciem historii społeczno-gospodarczej) został omówiony w zbiorowym dziele Pol­ska/Jej dzieje i kultura t. II, Warszawa 1931). Z nowych pozycji metodo­logicznych podeszli historycy, opracowujący na zlecenie Instytutu Historii PAN Historię Polski 1.1, cz. II, Warszawa 1957). Po raz pierwszy proces

historyczny przedstawiony został tutaj tak wszechstronnie. Od napisania tego dzieła minęło jednak już dwadzieścia lat, a wielki skok, jaki uczyniły nauki historyczne w Polsce w tym czasie, sprawił, że pewne wyrażone w nim poglądy zostały poddane rewizji. Z tego względu w latach sześć­dziesiątych PWN przystąpiło do wydania skryptów z historii Polski w opracowaniu S. Arnolda, J. Gierowskiego i H. Zie­li ń s k i e g o. Znajdująca się tam część poświęcona czasom nowożytnym (J. G i e r o w s k i, Historia Polski 1492 - 1864, wyd. 2, Warszawa 1972) posłużyła też za punkt wyjściowy niniejszego znacznie szerszego opraco­wania. Na potrzebę tego rodzaju publikacji wskazuje również wydanie dwu innych syntez — Dzieje Polski pod redakcją J. Topolskiego (Warsza­wa 1976) oraz Zarys historii Polski pod redakcją J. Tazbira (Warszawa 1979).

Wiele dziedzin życia ma również swe opracowania syntetyczne, które są pomocne przy studiowaniu tej epoki. W zakresie historii gospodarczej użyteczna jest nadal Historia gospodarcza Polski J. Rutkowskiego (wyd. 2, Warszawa 1953), jakkolwiek ukazało się w ostatnim czasie kilka zarysów uwzględniających nowsze badania, jak np. Rozwój gospodarczy ziem polskich w zarysie W. Rusińskiego (wyd. 3, Warszawa 1973). Istnieją również zespołowe opracowania odnoszące się do bardziej szcze­gółowych zagadnień gospodarczych, jak Zarys dziejów górnictwa i hut­nictwa na ziemiach polskich, t. I - II (Katowice 1960 - 1961), Zarys dziejów gospodarki wiejskiej w Polsce, t. I - II (Warszawa 1964), Historia chłopów polskich, t. I, Do upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej. Warszawa 1970, Zarys historii włókiennictwo na ziemiach polskich do końca XVIII w., Wrocław 1966. Historia społeczna została natomiast przedstawiona w spo­sób syntetyczny przez I. Ihnatowicza, A. Mączaka i B. Zientarę, Społeczeń­stwo polskie od X do XX wieku (Warszawa 1979).

Jeśli chodzi o sprawy ustrojowe, obok S. Kutrzeby, Historia ustroju Polski w zarysie (wyd. 8, Warszawa 1949), okres Rzeczypospolitej szlacheckiej o wiele dokładniej przedstawia Historia państwa i prawa Pol­ski, t. U: Od polowy XV wieku do r. 1795 (wyd. 2, Warszawa 1966). Rów­nież Zorys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, t. I: Do roku 1648 (Warszawa 1965) zastępuje dawniejsze opracowania tyczące dziejów woj­skowości, nawet tak gruntowne, jak T. K o r z o n a, Dzieje wojen i woj­skowości w Polsce (t. I - III, Kraków 1912). Natomiast jeśli chodzi o dzie­je floty, nadal muszą wystarczać Dzieje floty polskiej K. Lepszego (Gdańsk 1947).

Dla poznania przeszłości kultury polskiej wciąż aktualne są Dzieje kul­tury polskiej A. Brucknera (wyd. 2, t. II - III, Warszawa 1958), napisane przed pół wiekiem. Stronę społeczno-obyczajową uzupełniają opracowania W. Ł o z i ń s k i e g o, Życie polskie w dawnych wiekach, Wiek XVI - XVIII (wyd. 9,. Warszawa 1970), oraz J. B y s t r o-n i a, Dzie­je obyczajów w dawnej Polsce, Wiek XVI-XVIII (t. I-II, Warszawa 1.932 -1934) czy Z. Kuchowicza, Obyczaje staropolskie XVII-XVIII wieku (Łódź 1975). O materialnych podstawach kultury można znaleźć in­formacje w Historii kultury materiolnej Polski w zarysie pod redakcją W. Hensla i J. Pazdura, t. I - IV (Wrocław 1978).' W zakresie historii Koś­cioła ważne miejsce przypada Historii Kościoła w Polsce pod redakcją B. Kumora (t. I, Poznań 1974); odnotować też warto bardziej popularną Historię kościoła katolickiego w Polsce 14.60 - 1795 J. Tazbira (War­szawa 1966). Nowe spojrzenie na procesy przemian w literaturze dał J. Krzyżanowski w swej pracy Historia literatury polskiej od średniowiecza do XIX w. (wyd. 3, Warszawa 1964). Ostatnio jednak uka­zały się pokaźne tomy Historii literatury polskiej przygotowywanej w ra­mach Instytutu Badań Literackich PAN pod red. K. W y ki: J. Z i o m-k a, Odrodzenie (Warszawa 1973) i C. H e r n a s a, Barok (Warszawa 1973), które rzucają zupełnie nowe światło nie tylko na rozwój literatury, ale i mentalność tej doby. Dla historii sztuki wymienić należy Historię sztuki polskiej, t. II: Sztuko nowożytna (Kraków 1965). Dla historii muzyki Z. Jachimeckiego Muzyka polska w rozwoju historycznym (t. I - II Kraków 1948 -1951) jest pracą nieco przestarzałą, nie uwzględniającą ostatnich, ważnych odkryć w tej dziedzinie. Nowsze spojrzenie znajdzie Czytelnik w zbiorowym opracowaniu Z dziejów polskiej kultury muzycz­nej, t. I, pod red. Z. Szweykowskiego (Kraków 1958). Dla po­znania dziejów polskiej myśli warto zapoznać się z takimi wydawnictwa­mi, jak Polska myśl filozoficzna i społeczna t. I pod redakcją A. Walic-kiego, t. II - III pod redakcją B. Skargi (Warszawa 1973 - 1977) oraz Dzieje teologii katolickiej w Polsce pod redakcją M. Rechowicza, t. I - II (Lublin 1974'- 1975).

Trzeba zwrócić wreszcie uwagę na syntezy częściowe, zajmujące się omawianym okresem czy też dziejami Rzeczypospolitej szlacheckiej. Naj­pełniejsze pod tym względem, zwłaszcza jeśli chodzi o historię polityczną, są Dzieje Polski nowożytnej (t. I - II, Warszawa 1936) W. Konopczyń-s k i e g o. Użyteczna może być także L. Kolankowskiego Polska Jagiellonów, Dzieje polityczne (Lwów 1936). W nowoczesny sposób, od stro­ny dziejów społeczeństwa, spojrzał natomiast na tę epokę A. W y c z a ń-ski w pracy Polska Rzeczą Pospolita szlachecka (Warszawa 1965).

Z ujęć ogólnych o charakterze bardziej popularnym wymienić należy zbiory studiów z cyklu Konfrontacje historyczne (Polska w epoce Odro­dzenia pod red. A. Wyczańskiego, Warszawa 1970 i Polska XVII wieku pod red. J. Tazbira, Warszawa 1969) zbierające najnowsze po­glądy na organizację Rzeczypospolitej i jej dzieje społeczne, gospodarcze i kulturalne.

Dzieje ludności polskiej poza granicami Rzeczypospolitej opracowane są w sposób najbardziej pełny w odniesieniu do Śląska w zbiorowej Historii Śląska pod red. K. M a l e c z y ń s k i e g o (t. I, cz. 2 - 4, Wrocław 1961— 1P63). Podobne Dzieje Pomorza są w przygotowaniu, jeśli chodzi o intere­sującą nas epokę. Z mnożących się obecnie opracowań regionalnych naj­cenniejsze są Dzieje Wielkopolski, t. I: Do r. 1795, pod red. J. Topol­skiego (Poznań 1971).

Przechodząc do opracowań bardziej szczegółowych przede wszystkim

wypadnie się zastrzec, że me jest możliwe na tym miejscu wskazanie na wszystkie problemy, którymi zajmowała się w odniesieniu do omawianego okresu polska nauka historyczna. Trzeba się więc ograniczyć do tych pro­blemów, które wydają się szczególnie charakterystyczne dla badań histo­rycznych w ciągu ostatniego ćwierćwiecza.

Dla wcześniejszego okresu Czytelnik może znaleźć dość pełne omówie­nie dorobku historiografii w Historii Polski wydanej przez Instytut Histo­rii PAN. Pomocą może być także selektywna Bibliografia historii Polski, której 1.1 pod red. H. M ad u r o w i c z - U r b a ó s ki e j (Warszawa 1965 nn.) zawiera zestawienie ważniejszych publikacji wydanych do 1960 r. Pełne zestawienie wydawnictw ogłoszonych do 1918 r. obejmuje Biblio­grafia historii Polski przygotowana przez L. Finki a. Drugie jej wyda­nie (fotooffsetowe) ukazało się w 1955 r. Zakres chronologiczny zawar­tych w niej pozycji sięga tylko po 1815 r. Corocznie (lub niemal corocznie) w Polsce Ludowej wydawana jest na bieżąco Bibliografia historii polskiej, obejmująca całość pozycji odnoszących się do historii Polski włącznie z XIX i XX w. Pomocnicze znaczenie mogą mieć także bibliografie regio­nalne, np. równie systematycznie...