Ch.L. Sheridan i S.A. Radmacher
Stres
Ogólny zespól adaptacyjny
Dawno temu Selye (1960) odkryl wzorzec reakcji na stres, która nazwal ogólnym zespolem adaptacyjnym (General Adaptation Syndrome - GAS). Istotna role odgrywa w nim czynnosc kory nadnerczy. Ogólny zespól adaptacyjny stanowi pierwsza linie obrony organizmu przed potencjalnie szkodliwymi czynnikami. Selye zaobserwowal, ze do reakcji tej dochodzi we wczesnych stadiach choroby, jeszcze zanim przybierze ona swoista forme, która mozna zdiagnozowac. Selye staral sie udowodnic, ze ogólny zespól adaptacyjny wystepuje, gdy organizm styka sie z kazdym stresorem. Poczatkowo uwzglednial jedynie stresory fizyczne, ale z czasem stalo sie jasne, ze dotyczy to takze stresorów psychicznych. Waznym etapem ogólnego zespolu adaptacyjnego jest wydzielanie z przysadki hormonu adrenokortykotropowego (ACTH). Hormon ten powoduje wystapienie obrzeku kory nadnerczy, która w wiekszym stopniu wydziela omówione wczesniej hormony. Selye podzielil ogólny zespól adaptacyjny na trzy fazy. Pierwsza, najlepiej zbadana, nazwal stadium reakcji alarmowej. Wówczas organizm reaguje silnie na pojawienie sie obcego czynnika. W czasie nastepnej fazy - stadium odpornosci - reakcje organizmu pozornie wracaja do normy. Jednak jego zasoby zostaly naruszone i organizm moze nie byc zdolny do skutecznego radzenia sobie z nowym stresorem. W ostatniej fazie - stadium wyczerpania - rosnie aktywnosc gruczolów dokrewnych. Zwiekszony poziom kortyzolu wplywa na uklady: odpornosciowy, trawienny, krazenia i inne, co moze doprowadzic do smierci. Dobrze zbadanym aspektem ogólnego zespolu adaptacyjnego jest wydzielanie kortyzolu, który wczesniej nazwalismy glównym hormonem stresu kory nadnerczy. Kortyzol wydzielany jest w sytuacji stresowej, przy czym jego poziom zalezy nie tylko od nasilenia stresu, ale takze od tego, w jakim stopniu organizm jest w stanie przewidziec lub kontrolowac przykre wydarzenia. Nieprzewidywalne i nie podlegajace kontroli wydarzenia przyczyniaja sie do wzrostu poziomu kortyzolu.
Osrodkowy uklad nerwowy a ogólny zespól adaptacyjny
Ogólny zespól adaptacyjny czesciowo podlega kontroli OUN, gdyz na jego przebieg wplywa aktywnosc podwzgórza. Pamietajmy równiez, ze wplyw na te reakcje maja subtelne, poznawcze aspekty bodzców, takie jak ich przewidywalnosc. O ile wiadomo, jedynie mózg jest w stanie przetwarzac tego rodzaju informacje. Poza tym istnieje nerwowa petla sprzezenia zwrotnego, laczaca nadnercza i podwzgórze. Istnienie tej petli potwierdzono, gdy badacze zaobserwowali, ze uszkodzenie nadnerczy wywoluje zmiany w podwzgórzu, ale tylko po stronie przeciwnej niz uszkodzone nadnercze. Zjawisko to nie moze wynikac z rozlanego wydzielania hormonów do krwi. Dalsze badania potwierdzily zaleznosc od ukladu nerwowego. Istnieje wiec uklad nerwowy pozwalajacy mózgowi przesylac polecenia do ukladu hormonalnego kory nadnerczy, a takze uklad umozliwiajacy przekazywanie odpowiedzi z nadnerczy do mózgu.
Kontrola osrodkowego ukladu nerwowego nad innymi hormonami
Omówilismy szczególowo uklad kierujacy reakcjami "walki lub ucieczki" oraz uklad lezacy u podstaw ogólnego zespolu adaptacyjnego, gdyz oba jako pierwsze odpowiadaja na stres. Okazuje sie jednak, ze podwzgórze kontroluje nieomal wszystkie procesy zachodzace w przysadce. Wyspecjalizowane neurony podwzgórza wydzielaja czynniki uwalniajace, sterujace aktywnoscia przysadki, która z kolei kontroluje inne gruczoly dokrewne. Wydaje sie wiec, ze w podwzgórzu miesci sie "centrum dowodzenia" dla szerokiej gamy funkcji organizmu. Na przyklad substancja wydzielana przez podwzgórze, znana jako czynnik uwalniajacy kortykotropine (corticotrophin-releasing factor - CRF), kontroluje uwalnianie kortyzolu z kory nadnerczy. Kortyzol wywiera znaczacy wplyw na organizm, miedzy innymi hamuje aktywnosc ukladu odpornosciowego. Oprócz skutków fizycznych, dzialaniu wielu hormonów towarzysza zmiany psychiczne. Na przyklad ludzie z zaburzeniami tarczycy czesto doswiadczaja silnego niepokoju. Znane sa psychologiczne skutki dzialania sterydów anabolicznych - miedzy innymi nadmierna agresywnosc. Sterydy anaboliczne to hormony przyjmowane przez wielu sportowców w celu poprawy kondycji i wzmozenia woli walki. Obecnie wiemy, ze hormony dzialaja takze jako czynniki przenoszace w ukladzie nerwowym oraz moduluja aktywnosc nerwowa. Hormony przysadki nie tylko wydzielane sa do organizmu, ale takze transportowane do mózgu. Gdy biora udzial w aktywnosci mózgu, zwane sa neuropeptydami. Naleza do najWazniejszych regulatorów funkcji mózgu. Niektórzy uczeni uwazaja nawet mózg za rodzaj gruczolu.
Model stresu
Najlepszym chyba podejsciem do zagadnienia stresu jest uznanie go za "konstrukt". Rozumiemy przez to, ze stres jest synteza kilku elementów wchodzacych ze soba w interakcje. Trzeba brac pod uwage kazda skladowa stresu i jej relacje do innych elementów oraz do calosci. Innymi slowy, potrzebne jest podejscie systemowe. Aby ulatwic zrozumienie stresu jako konstruktu, polaczylismy kilka modeli (Antonovsky, 1979; Dohrenwend, 1978; Lazarus i Folkman, 1984). W tym modelu termin stresor oznacza wszystko to, co stawia przed nami jakies wymagania.
Ocena poznawczaoznacza sposób, w jaki oceniamy zarówno stresor, jak i zasoby, które mamy do dyspozycji, aby sprostac wymaganiom stawianym przez stresor.
Reakcja krótkotrwala to nasza dorazna reakcja na wymagania stresora. Zasoby odpornosci na stres to wszelkie rezerwy materialne, fizyczne, spoleczne i psychologiczne, jakimi dysponujemy, aby poradzic sobie ze stresorem i nasza krótkotrwala reakcja na stres. Eustres, dystres i efekty neutralne to mozliwe nastepstwa zetkniecia sie ze stresorem. Stresory Termin "stresor" wprowadzil Selye, aby odróznic przyczyne (stresor) od skutku (stres). Stresorem moze byc wszystko, poczawszy od zgubionych kluczyków do samochodu, a skonczywszy na smierci wspólmalzonka. Uzywamy tutaj terminu "stresor", poniewaz jest tak powszechnie przyjety. Nie jest to jednak najlepsze okreslenie, gdyz implikuje, ze kazde wymaganie postawione czlowiekowi powoduje dystres. Nie zawsze jednak tak bywa. Lazarus i Cohen wyróznili nizej wymienione kategorie stresorów.
Kataklizmy
Kataklizmy oznaczaja wypadki, zdarzajace sie kilku osobom lub calym spolecznosciom jednoczesnie. Zwykle sa nieprzewidywalne, maja bardzo silny wplyw i wymagaja ogromnych wysilków dla poradzenia sobie ze stresem. Kleski zywiolowe, wojny, skazenie na duza skale i katastrofy techniczne to przyklady stresorów - kataklizmów. Ludzie zmagajacy sie ze stresorami tego rodzaju czesto stwierdzaja, iz fakt, ze "jada na tym samym wózku" z tyloma innymi stanowi dla nich wsparcie i umozliwia porównywanie uczuc i zachowan. Ponadto wystapienie stresorów - kataklizmów czesto uruchamia szeroko zakrojona pomoc ze strony rzadu i spoleczenstwa.
Stresory osobiste
Stresory osobiste dotycza poszczególnych osób; sa to takie zdarzenia, jak na przyklad niezdanie egzaminu, utrata pracy czy rozwód. Moga, choc nie musza byc nieprzewidywalne, lecz bez watpienia wywieraja bardzo silny wplyw i wymagaja ogromnych wysilków dla poradzenia sobie ze stresem. Ze stresorami osobistymi niekiedy trudniej sobie poradzic niz z kataklizmami, ze wzgledu na brak wsparcia. W uznaniu tego faktu tworzy sie grupy wsparcia na potrzeby osób zmagajacych sie ze stresorami osobistymi. Na przyklad "Parents Without Partners" (Rodzice bez partnerów) to grupa wsparcia dla osób samotnie wychowujacych dzieci. Badacze czesto stosuja skale zdarzen zyciowych do pomiaru stresorów osobistych. Social Readjustment Rating Scale (SRRS), pramatka skal do pomiaru stresu, to zlozona z 43 pozycji lista potencjalnie stresujacych zdarzen zyciowych. Obejmuje ona zdarzenia zarówno pozytywne, jak i negatywne, poczawszy od "smierci wspólmalzonka", a skonczywszy na "wakacjach". Wiekszosc popularnych podreczników psychologii zamieszcza skale SRRS. Skala ta odegrala duza role, umozliwiajac postep badan nad zwiazkiem miedzy stresem a zdrowiem. Jest nadal powszechnie uzywana, chociaz coraz wiecej badaczy dostrzega jej ograniczenia. Skala SRRS nie uwzglednia ani poznawczej oceny stresora, ani tez zasobów odpornosci na stres. Jak bedzie o tym mowa pózniej, czynniki te sa bardzo istotne dla doznawania stresu.
Stresory drugoplanowe
Stresory drugoplanowe to codzienne klopoty zyciowe. Sa to male, lecz uporczywe problemy, które irytuja i stresuja ludzi. Naleza do nich halas w miejscu pracy, slabe oswietlenie czy wysokie wymagania profesora. Jesli nie szukamy wsparcia czy pomocy dla rozwiazania takich stresujacych problemów, moga one spowodowac na dluzsza mete wieksze szkody niz kataklizmy lub stresory osobiste. Do pomiaru stresorów drugoplanowych uzywa sie czesto Hassles Scale. Wymieniono w niej stosunkowo drobne zdarzenia zycia codziennego, takie jak na przyklad "palacze nie liczacy sie z otoczeniem" i "za duzo obowiazków". W porównaniu ze skalami zdarzen zyciowych Hassles Scale moze byc lepszym predyktorem objawów zarówno psychicznych, jak fizycznych. Badacze zauwazyli jednak, ze skala ta jest niejednorodna, poniewaz wiele stresorów stanowi równiez objawy.
Ocena poznawcza
Od stuleci uwazano, ze wazny jest sposób, w jaki spostrzegamy i oceniamy swoja sytuacje. Szekspir napisal kiedys: "Nic nie jest dobre lub zle, jeno myslenie czyni je takim". Pod koniec XX wieku te "madrosc ludowa" potwierdzilo wiele danych badawczych. Koncepcja oceny poznawczej okazala sie bardzo cenna, dzieki niej bowiem lepiej zrozumielismy róznice indywidualne w zakresie stresu, emocji i zdrowia. Istnieja obawy, ze ze wzgledu na duza popularnosc koncepcja ta prowadzi do przekonania, iz obiektywna rzeczywistosc nie jest wazna. Richard Lazarus, autor pionierskich badan w tej dziedzinie, niepokoi sie wystepujaca w spoleczenstwie amerykanskim tendencja do "minimalizowania tego, co negatywne i akcentowania tego, co pozytywne". Twierdzi, ze prowadzi to do trywializacji dystresu (negatywnych skutków stresu) oraz do "obwiniania ofiary". Mozna uwazac, na przyklad, ze chorzy na raka sami sa winni swemu przygnebieniu, poniewaz nie starali sie myslec pozytywnie.
Ocena pierwotna
Ocena poznawcza ma dwie podstawowe formy: pierwotna i wtórna. Ocena pierwotna odnosi sie do zdarzenia. Kiedy stykamy sie z jakims zdarzeniem, zadajemy sobie pytanie: "Jaka cene za to zaplace?". Na ogól oceniamy je jako albo bez znaczenia, albo sprzyjajaco-pozytywne, albo stresujace. Ocenimy zdarzenie jako pozbawione znaczenia, jesli uznamy, ze nie bedzie mialo wplywu na nasz dobrostan. Jesli uznamy, ze spowoduje ono utrzymanie lub zwiekszenie naszego dobrostanu, ocenimy je jako sprzyjajaco-pozytywne. Zdarzenie, które wiaze sie z krzywda, strata, zagrozeniem lub wyzwaniem, bedzie oceniane jako stresujace. Na przyklad studenci oceniajacy kursy uwazaja, ze egzaminy koncowe sa bez znaczenia, poniewaz na egzaminie student nie dostaje oceny za kurs. Byc moze jest paru profesorów, którzy daliby bardzo dobra ocene na egzaminie koncowym za samo przybycie studenta (zdajemy sobie sprawe, ze ten przyklad jest nieco naciagany, ale moze taki profesor gdzies istnieje). W takim przypadku studenci ocenialiby egzamin jako sprzyjajaco-pozytywny, wiedzac, ze wystarczy tylko sama obecnosc. Egzamin koncowy, którego wynik stanowi polowe ostatecznej oceny, uwazany bylby przez wiekszosc studentów za ogromnie stresujacy.
Ocena wtórna
Ocena wtórna odnosi sie do wlasnej zdolnosci do wykorzystania zasobów odpornosci na stres dla opanowania krótkotrwalej reakcji na bezposrednio obecny stresor. Podczas oceny wtórnej zadajemy sobie pytanie: "Jak moge sobie poradzic z tym stresorem?". Oceny pierwotnej i wtórnej dokonuje sie niemal równoczesnie. Na przyklad przed egzaminem pierwotna ocena egzaminu bedzie czesciowo zalezala od oceny wtórnej tego, jak dobrze jestes do niego przygotowany. Jesli jest to wazny egzamin, a Ty przez caly semestr nie chodziles na zajecia, ocenisz to zdarzenie jako bardzo stresujace. Zdawanie egzaminu bedzie natomiast sytuacja malo stresujaca, jesli jestes pewien, ze posiadasz niezbedna wiedze. W przegladzie literatury na temat wsparcia spolecznego Cohen i Wills doszli do wniosku, ze ocena wsparcia jest wazniejsza niz wsparcie faktycznie dostepne. Wniosek ten potwierdzily wyniki badania z dobrana grupa kontrolna, przeprowadzonego na izraelskich zolnierzach, u których wystapila wojenna reakcja stresowa podczas wojny izraelsko-libanskiej. Dane te wykazaly, ze subiektywne wskazniki stresu i wsparcia spolecznego sa silniejszymi predyktorami wojennej reakcji stresowej niz wskazniki obiektywne.
Zasoby odpornosci na stres
Coraz wiekszy nacisk kladzie sie na role, jaka odgrywaja zasoby w przezywaniu stresu. Antonovsky zauwazyl, ze wiekszosc z nas utrzymuje sie przy zyciu, a nawet znakomicie prosperuje w swiecie pelnym patogenów fizycznych, psychologicznych, spolecznych i kulturowych, czyli stresorów. Autor sadzi, ze z tymi stresorami radzimy sobie za pomoca uogólnionych zasobów odpornosciowych; tutaj poslugujemy sie terminem zasoby odpornosci na stres (stress resistance resources - SRR). Sa to wszystkie te rzeczy, którymi dysponujemy i które umozliwiaja nam poradzenie sobie z wiekszoscia stresorów zyciowych. Przejdziemy teraz do krótkiego opisu niektórych zasobów.
Zasoby materialne
Zasoby materialne obejmuja pieniadze i wszystko, co mozna za nie kupic - jedzenie, ubranie, mieszkanie, opieke zdrowotna itd. Chociaz naleza do najbardziej uzytecznych zasobów, jakie mamy, w literaturze poswieca im sie niewiele uwagi. Przypuscmy, ze bezrobotna szwaczka i dobrze prosperujacy prawnik dostaja duzy rachunek za ogrzewanie. Rachunki sa stresorami, poniewaz stanowia wymagania. Prawnik, który ma pieniadze na zaplacenie rachunku, szybko poradzi sobie z reakcja krótkotrwala. Bezrobotnej szwaczce trudniej bedzie poradzic sobie z reakcja na stres, poniewaz nie ma pieniedzy, aby sprostac tym wymaganiom.
Zasoby fizyczne
Zasoby fizyczne to pozytywne atrybuty fizyczne czlowieka. Takie atrybuty jak sila, zdrowie i atrakcyjnosc moga byc pomocne w radzeniu sobie ze stresorami. Na przyklad, przyjmuje sie powszechnie, ze atrakcyjnosc fizyczna jest zasobem ulatwiajacym budowanie sieci wsparcia spolecznego. Badania wykazaly, ze - choc zalezy to od rodzaju przestepstwa - atrakcyjnosc fizyczna jest zdecydowanie korzystna dla obronców wystepujacych przed lawa przysieglych.
Zasoby intrapersonalne
Zasoby intrapersonalne sa to sily wewnetrzne, które pomagaja nam poradzic sobie z wydarzeniami zyciowymi. Jednym z najwazniejszych zasobów tego typu jest samoocena. Na przyklad, Bettelheim zaobserwowal, ze wiezniowie obozów koncentracyjnych starali sie chronic swoje ego, czy poczucie wlasnego "ja", poprzez wzmacnianie samooceny. Dla niektórych wiezniów takim wzmocnieniem samooceny bylo wnioskowanie, ze gestapo najwyrazniej uwaza ich za kogos tak waznego, ze az stanowiacego zagrozenie. Wiezniowie pochodzacy z wyzszych warstw spolecznych trzymali sie razem i wytworzyli sobie takie poczucie wyzszosci, ze nic nie moglo ich dotknac. Samoocena jest silnie zwiazana z integralnoscia ego. Erikson definiuje integralnosc ego jako akceptowanie siebie i wlasnego zycia. Antonovsky omawia podobne pojecie - tozsamosci ego. Tozsamosc ego odnosi sie do trwalego i zintegrowanego poczucia wlasnego "ja", które mimo to jest dynamiczne i elastyczne. Osoby z silna tozsamoscia ego zachowuja swoja niezaleznosc, nie tracac kontaktu z rzeczywistoscia spoleczna i kulturowa. Niezaleznie od tego, jak sie je nazywa czy definiuje, silne poczucie wlasnego "ja" moze miec zasadnicze znaczenie dla radzenia sobie z wieloma stresorami.
Zasoby informacyjne i edukacyjne
Wiedza jest najcenniejszym zasobem, jaki mozna posiadac. Na przyklad, gdyby bezrobotna szwaczka wiedziala, ze istnieja instytucje, które pomoga jej zaplacic rachunek za ogrzewanie, moglaby sobie poradzic z krótkotrwala reakcja zwiazana z tym stresorem. Wiedza o wlasciwym sposobie odzywiania sie, cwiczeniach, czynnikach ryzyka, bezpieczenstwie i sposobach udzielania pierwszej pomocy moze byc waznym zasobem w radzeniu sobie ze stresorami szkodliwymi dla zdrowia. A poniewaz zyjemy w wieku informacji, wiedza jest zródlem dochodu. Wyksztalcenie moze czesciowo odpowiadac za nizsze wskazniki zachorowan i umieralnosci w wyzszych klasach spoleczno-ekonomicznych. Wyksztalcenie pomaga nam równiez uzyskiwac zasoby materialne. Absolwenci szkól wyzszych moga oczekiwac zarobków znacznie wyzszych niz absolwenci szkól srednich.
Zasoby kulturowe
Antonovsky pisze, ze kultura daje nam poczucie koherencji. Zasób ten definiowany jest jako stopien trwalego poczucia pewnosci, ze zycie ma sens, nawet jesli nie zawsze jest to oczywiste. Antonovsky (1987) uwaza, ze poczucie koherencji odgrywa ogromna role w zakresie zdolnosci do radzenia sobie z napieciem.
Reakcja krótkotrwala
Reakcja krótkotrwala to dorazna odpowiedz na wymagania stawiane przez stresor. mozna ja równiez opisac jako pobudzenie. jesli zgubisz kluczyki do samochodu, wystapi u Ciebie stan pobudzenia wystarczajaco silny, aby ukierunkowac Twa uwage i energie na ich znalezienie. jesli nawet reakcja ta jest nieprzyjemna czy szkodliwa, ma chwilowe nastepstwa. Dohrenwend nazywa ten element modelu przejsciowa reakcja stresowa. Autorka wysunela twierdzenie, ze nasza bezposrednia reakcja na stresujace wydarzenie zyciowe (stresor) jest samoograniczajaca sie. Stwierdzila, ze objawy, wystepujace u ludzi w sytuacji katastrofy czy kleski zywiolowej, sa niemal zawsze przejsciowe. Stresory zatem nie zawsze prowadza do dystresu czy trwalego uszkodzenia. Prawdopodobnie jednak doznamy dystresu, jesli nie mamy dostatecznych zasobów, aby poradzic sobie ze stresorem czy wlasnymi reakcjami krótkotrwalymi. Na przyklad rachunek za ogrzewanie prawdopodobnie spowodowal dystres u bezrobotnej szwaczki, o której byla wczesniej mowa. Reakcja krótkotrwala obejmuje zachowania wchodzace w sklad reakcji alarmowej ogólnego zespolu adaptacyjnego (General Adaptation Sydrome - GAS). Pamietajmy, ze GAS ma 3 stadia: reakcji alarmowej, odpornosci i wyczerpania. To wlasnie w stadium reakcji alarmowej nastepuje aktywacja wspólczulnego ukladu nerwowego. Do reakcji zachodzacych w tej fazie nalezy zwezenie naczyn krwionosnych w skó-rze oraz podwyzszenie tetna, cisnienia krwi i poziomu cukru. Reakcje te moga byc bardzo slabe lub nasilone, zaleznie od stresora. Oczywiscie, silniej zareagujemy na to, ze ukradziono nam samochód niz na zgubienie kluczyków.
Eustres, dystres i efekty neutralne
Nie kazdy stresor, rzecz jasna, musi powodowac chorobe. Stresory, posiadane zasoby oraz nasza ocena jednych i drugich skladaja sie na wynik doznawania stresorów zyciowych. Selye zauwazyl, ze jesli powie sie, iz ktos znajduje sie "pod wplywem stresu", nie ma to sensu tak samo, jak powiedzenie, ze "ktos ma temperature". Tak naprawde chodzi o nadmierny stres lub podwyzszona temperature ciala. W koncu tylko zmarli nie znajduja sie pod wplywem stresu i nie maja temperatury.
Eustres Uleganie procesowi stresu w gruncie rzeczy moze miec nastepstwa pozytywne, powszechnie nazywane eustresem lub "dobrym" stresem. Antonovsky od jakiegos czasu namawia badaczy do poszukiwania zmiennych umozliwiajacych niektórym ludziom znakomite funkcjonowanie mimo powaznych stresorów. Trudno jednak prowadzic badania w tym kierunku, poniewaz nie mieszcza sie one w ramach modelu biomedycznego. Pamietajmy, ze w tym paradygmacie kladzie sie nacisk na diagnoze i wyleczenie "choroby". Coraz wiecej danych swiadczy o tym, ze nawet szkodliwe stresory moga miec pozytywne nastepstwa. Badacze porównywali czestosc odrzucania guza przez organizm szczurów poddawanych wstrzasom elektrycznym nie do unikniecia, wstrzasom mozliwym do unikniecia oraz szczurów nie poddawanych wstrzasom. Zgodnie z oczekiwaniami najnizszy wskaznik odrzucenia guza wystapil w grupie szczurów, które nie mogly uniknac wstrzasu elektrycznego. U tych, które mialy te mozliwosc, czestosc odrzucenia guza byla najwyzsza, nawet jesli porównano je z grupa w ogóle nie poddawana wstrzasom! Inni badacze równiez stwierdzili u szczurów poddawanych wstrzasom mozliwym do unikniecia wzrost odpornosci organizmu w porównaniu ze szczurami, którym dawano wstrzasy nie do unikniecia oraz z dwoma grupami kontrolnymi, w których wcale nie stosowano elektrowstrzasów (Laudenslager i in. 1983). W obu pracach autorzy tylko mimochodem wspomnieli, ze grupa, w której stosowano wstrzasy mozliwe do unikniecia wykazala najwyzszy poziom odpornosci. Badania prowadzi sie, formulujac hipotezy, a hipotezy formuluje sie w ramach dominujacego paradygmatu. Model biomedyczny wyznacza pytania o to, dlaczego organizmy choruja, nie zas o to, co je uzdrawia. chociaz nie zawsze bywa to oczywiste, egzaminy, sprawdziany i prace semestralne sa stresorami, które czesto maja nastepstwa pozytywne. Pisanie prac semestralnych jest silnym stresorem dla wiekszosci studentów. Nie ma jednak lepszego sposobu, aby rozwinac swoje zdolnosci zbierania informacji i pisania, zas obie te umiejetnosci maja duza wartosc rynkowa. Czytanie tej ksiazki jest stresorem, lecz jesli masz dobrze opanowana umiejetnosc czytania i czas na lekture, powinno miec dla Ciebie jakies pozytywne nastepstwa. Innym przykladem pozytywnych nastepstw stresorów w zyciu codziennym jest cwiczenie sprawnosci fizycznej. Cwiczsacy na silowni musza poddawac swoje miesnie stresowi, jesli chca je wzmocnic, zas jogging jest dla ukladu sercowo-naczyniowego stresorem wzmacniajacym.
Dystres W tym modelu uzywamy terminu dystres, aby opisac negatywne nastepstwa, jakie moze miec zetkniecie sie ze stresorem. Dystres w takim sensie, w jakim termin ten jest tu uzywany, ma to samo znaczenie, które ma stres dla wielu ludzi. Na przyklad, Antonovsky definiuje stres jako "obciazenie pozostajace wówczas, gdy napiecie nie zostanie skutecznie rozladowane". "Obciazenie" (strain) jest znacznie lepszym terminem dla opisania tych negatywnych nastepstw. Tak powszechnie jednak uzywa sie obecnie terminów "stres" i "dystres", ze trudno byloby je zmienic. Selye (1978) wyznal, ze gdyby znal lepiej angielski, uzylby slowa "obciazenie" zamiast "stres". Chociaz podkreslilismy, ze nie kazdy stresor musi powodowac dystres, zdajemy sobie sprawe, ze dystres jest bardzo rozpowszechniony w dzisiejszym swiecie. Jak wspomnielismy w rozdziale 4, reakcja stresowa byla bardzo przystosowawcza dla naszych przodków, lecz nie dla nas. czesto nazywana jest reakcja "walki lub ucieczki", poniewaz przygotowuje cialo do dzialania. Jestesmy gotowi do walki ze stresorami lub ucieczki od nich. W dzisiejszych czasach reagujemy na stresory dokladnie tak samo, jak reagowali nasi przodkowie. Jednak obecnie charakter stresorów jest zupelnie inny. Dla nich stresorami byly tygrysy szablaste, dla nas zas - zeznania podatkowe albo korki w ruchu ulicznym. Wielu studentów uwaza egzaminy koncowe za silny stresor i stwierdza u siebie reakcje stresowe. Wzrasta im tetno i cisnienie krwi, maja sucho w ustach, a rece zimne i spocone. Ich ciala sa gotowe do walki lub ucieczki! kazda z tych reakcji stworzylaby jednak jeszcze wiecej problemów. Nie moga ani uderzyc profesora, ani uciec z sali egzaminacyjnej. Zamiast tego musza spokojnie siedziec przy pulpitach. Jest to troche tak, jakby sie naciskalo jedna noga pedal gazu, a druga hamulec. Nic dziwnego, ze dystres w dzisiejszych czasach jest przedmiotem tak duzej troski. Przedluzajacy sie dystres moze prowadzic do zaburzen psychofizjologicznych (dawniej znanych pod nazwa zaburzen lub chorób psychosomatycznych). Termin "choroby psychofizjologiczne" odnosi sie do objawów fizycznych pochodzenia psychicznego. Badacze stresu definiuja zaburzenia psychofizjologiczne jako zaburzenia albo spowodowane, albo nasilane przez stres. Zaburzenia psychofizjologiczne istnieja nie tylko "w glowie"; obejmuja one objawy somatyczne z rzeczywistym uszkodzeniem tkanek. Ludzie z tego rodzaju zaburzeniami nie sa hipochondrykami, ani tez nie udaja, ze sa chorzy. Wiekszosc zaburzen psychofizjologicznych wystepuje w stadiach odpornosci i wyczerpania GAS. W stadium odpornosci zwieksza sie odpornosc na bezposredni stresor, lecz ogólna odpornosc na choroby moze byc obnizona. Wyczerpanie jest trzecim stadium w modelu GAS. Wedlug Selye'go zasób energii adaptacyjnej jest ograniczony. Kiedy jakis uklad czy narzad ulegnie wyczerpaniu, organizm powraca do stadium reakcji alarmowej i odpornosci, aby uzyskac "pomoc" od innego ukladu. jesli jednak stresor dziala przez dluzszy czas z ta sama sila, organizm wyczerpie swój zasób energii i umrze.
Efekty neutralne Z wieloma stresorami, z którymi stykamy sie w zyciu codziennym, radzimy sobie tak, ze nie wywieraja one na nas zadnego wplywu. Dohrenwend sadzi, ze z wieloma stresujacymi wydarzeniami mozna sobie poradzic bez zadnych zauwazalnych nastepstw. Albo wymagania stawiane przez stresory sa tak male, albo nasze zasoby pozwalajace sprostac tym wymaganiom sa tak duze, ze stresory sa wlasciwie niezauwazalne. Na przyklad rachunek za ogrzewanie prawdopodobnie mial efekty neutralne dla prawnika, o którym byla wczesniej mowa.
Wsparcie spoleczne
Wsparcie spoleczne nalezy do najlepiej zbadanych zasobów odpornosci na stres. Ze wzgledu na obszerna literature dotyczaca tego zagadnienia poswiecamy mu caly podrozdzial. Definiujemy wsparcie spoleczne jako zasoby dostarczane nam poprzez interakcje z innymi ludzmi. Nie jest to jednak takie proste. Jak dowiemy sie z ponizszych paragrafów, istnieja dwa modele wsparcia spolecznego i kilka róznych jego typów. Czytelnik dowie sie o zwiazkach miedzy wsparciem spolecznym a zdrowiem i byc moze zdziwi go stwierdzenie, ze wsparcie spoleczne miewa niekiedy negatywne nastepstwa.
Model efektu glównego a model buforowy
Dwoma dominujacymi modelami wsparcia spolecznego sa: model efektu glównego i model buforowy. Poniewaz istnieja dwa modele, trudno zgodzic sie na jakas bardziej precyzyjna definicje wsparcia spolecznego. Wydaje sie, ze istnieje powszechna zgoda co do tego, iz modele te reprezentuja dwa rózne aspekty wsparcia. Model efektu glównego dotyczy duzych sieci wsparcia spolecznego, które maja pozytywny wplyw na dobrostan nie zwiazany ze stresem. Model buforowy koncentruje sie na tych aspektach wsparcia spolecznego, które pelnia role "bufora", chroniacego nas przez negatywnymi skutkami stresu.
Model efektu glównego
Osadzenie w duzej sieci spolecznej dostarcza pozytywnych doswiadczen i poczucia, ze zycie jest przewidywalne i stabilne. Model efektu glównego koncentruje sie na podstawowych relacjach i sieciach spolecznych. Te aspekty wsparcia spolecznego opisywane sa niekiedy jako struktura wsparcia spolecznego. Struktura obejmuje takie czynniki, jak stan cywilny, przynaleznosc do organizacji, role spoleczne i praktyki religijne (Ganster i Victor, 1988). Przynaleznosc do kosciola jest przykladem wsparcia strukturalnego. Zgodnie z modelem efektu glównego przynaleznosc taka wzmaga dobrostan niezaleznie od tego, jak wysoki jest poziom doznawanego stresu. W klasycznym badaniu epidemiologicznym Berkman i Syme stwierdzili zaleznosc miedzy wieziami spolecznymi a umieralnoscia. Miarami wiezi spolecznych byly: stan cywilny, kontakty z bliskimi przyjaciólmi i krewnymi, przynaleznosc do kosciola oraz zwiazki z grupami nieformalnymi i formalnymi. Niezaleznie od plci i wieku, u ludzi, którzy mieli wiele kontaktów spolecznych, wykazano najnizsze wskazniki umieralnosci, natomiast u majacych najmniej kontaktów - najwyzsze. Malzenstwo oraz kontakty z przyjaciólmi i rodzina byly silniejszymi negatywnymi predyktorami umieralnosci niz przynaleznosc do kosciola lub uczestnictwo w grupach. Wydaje sie, ze ludziom stanu wolnego, majacym wielu przyjaciól i krewnych, wiedzie sie równie dobrze jak osobom pozostajacym w zwiazkach malzenskich, majacym mniej kontaktów z przyjaciólmi lub rodzina. Wyniki tego badania sa godne uwagi, poniewaz autorzy nie kontrolowali jakosci wiezi spolecznych. Dobroczynny wplyw wsparcia spolecznego bylby prawdopodobnie wiekszy, gdyby uwzgledniano tylko relacje pozytywne. Badacze kontrolowali jednak inne wazne zmienne zewnetrzne, takie jak stan zdrowia, status socjoekonomiczny oraz zachowania zdrowotne. Do zachowan zwiazanych ze zdrowiem nalezy palenie, picie alkoholu, brak aktywnosci fizycznej, otylosc oraz korzystanie w niewielkim stopniu z profilaktycznych uslug swiadczonych przez sluzbe zdrowia.
Model buforowy
Model buforowy odnosi sie do zasobów interpersonalnych, chroniacych przed negatywnymi skutkami stresu poprzez zaspokajanie specyficznych potrzeb powstalych w wyniku stresujacych zdarzen. Model ten koncentruje sie raczej na wsparciu funkcjonalnym niz strukturalnym. Wsparcie strukturalne moze byc jednak zródlem wsparcia funkcjonalnego. Wsparcie funkcjonalne dotyczy jakosci relacji spolecznych zwiazanych z reakcjami na stres. Istnieja 3 szerokie kategorie wsparcia funkcjonalnego: instrumentalne, informacyjne oraz dowartosciowanie. Nie sa to kategorie wykluczajace sie wzajemnie i czesto bywaja ze soba powiazane. Wsparcie instrumentalne polega na udzielaniu bezposredniej pomocy w formie pozyczek, darów lub uslug. Ten rodzaj wsparcia moze ograniczac stres poprzez bezposrednie rozwiazanie problemu lub przez zwiekszenie ilosci czasu na odpoczynek lub rozrywke. Ktos, kto pozycza nam pieniadze, przepisuje na maszynie prace semestralna albo poprawia poduszke, kiedy jestesmy chorzy, dostarcza nam wsparcia instrumentalnego. Wsparcie informacyjne obejmuje udzielanie informacji, rad lub informacji zwrotnych o czyims postepowaniu. Informacje moga pomóc ludziom w latwiejszym rozpoznawaniu wlasnych problemów i poradzeniu sobie z nimi. czesto otrzymujemy wsparcie instrumentalne i informacyjne od osób, z którymi lacza nas kontakty towarzyskie. Sa to ludzie, na których mozemy liczyc, z którymi zawsze mozna sie gdzies wybrac i cos razem robic. Nawiasem mówiac, posiadanie znajomych, którzy odpoczywaja i bawia sie razem z nami, jest równiez forma wsparcia. Dowartosciowanie daje nam poczucie, ze inni ludzie nas cenia i darza szacunkiem. Wysoka samoocena odgrywa istotna role w skutecznym radzeniu sobie ze stresem. Hobfoll i Leiberman stwierdzili, ze jest wazna dla ograniczania depresji poporodowej. Wzmacnianie samooceny i inne rodzaje wsparcia uzyskujemy od ludzi, z którymi jestesmy w bliskich i zazylych stosunkach. Takie zwiazki upewniaja nas, ze jestesmy kochani i komus na nas zalezy. Zaobserwowano, ze nawet jeden tego rodzaju zwiazek wystarcza do buforowania stresu. Wydaje sie, ze kobiety czerpia wiecej korzysci z bliskich zwiazków niz mezczyzni. W jednym z badan stwierdzono, ze stresory zwiazane z wojna mialy wprawdzie negatywny wplyw na izraelskich studentów plci meskiej, jednak w zasadzie nie wywieraly wiekszego wplywu na mezczyzn pozostajacych w zwiazkach bardziej intymnych.
Negatywne skutki wsparcia spolecznego
Wsparcie spoleczne nie zawsze ma pozytywny wplyw na ludzi, którzy je otrzymuja. Kulik i Mahler stwierdzili, ze pozostajacy w zwiazkach malzenskich pacjenci, czesto odwiedzani przez wspólmalzonków, szybciej powracali do zdrowia po operacji zalozenia pomostu naczyniowego (bypassu) niz pozostajacy w zwiazkach malzenskich, lecz nie odwiedzani tak czesto, a takze niz pacjenci stanu wolnego. Ciekawe, ze pacjenci samotni powracali do zdrowia nieco szybciej niz pacjenci nie odwiedzani czesto przez wspólmalzonków. Autorzy przypuszczaja, ze byc moze w wiekszym stopniu liczyli oni tylko na siebie niz pacjenci posiadajacy wspólmalzonka. Tak wiec nieobecnosc wspólmalzonka utrudniala radzenie sobie tym ostatnim.
Wsparcie spoleczne a wymagania spoleczne
Lazarus i Folkman (1984) zauwazaja, ze przyjmujac miary sieci spolecznych zaklada sie, iz pozostawanie w zwiazku z inna osoba jest równoznaczne z uzyskiwaniem wsparcia z tej relacji. Badacze stwierdzili, ze kobiety majace liczne i glebokie zwiazki moga byc narazone na przezywanie problemów innych ludzi. Znaczy to, ze reaguja nie tylko na wlasne, ale takze na stresory innych. Wyobrazmy sobie kobiete, która ma wnuki, dzieci, meza, rodziców, rodzenstwo, wspólpracowników i przyjaciól. Ze wzgledu na bliskie relacje z wszystkimi tymi ludzmi, ich stresory staja sie jej stresorami. Oczywiscie, ludzie majacy wiele bliskich kontaktów dysponuja licznymi zródlami pomocy, kiedy jej potrzebuja. Przypomnijmy sobie jednak stare powiedzenie: "Nie ma nic za darmo". Jedna z podstawowych norm w naszym spo- leczenstwie jest zasada wzajemnosci. Znaczy to, ze kiedy otrzymujemy cos od kogos, oczekiwany jest rewanz za przysluge. Dla ludzi majacych niewiele zasobów przyjecie wsparcia spolecznego moze byc luksusem, na który ich nie stac. Istotnie, wydaje sie, ze wsparcie spoleczne to jeden z tych przypadków, kiedy "bogaci staja sie coraz bogatsi, a biedni coraz biedniejsi". Badacze stwierdzili, ze wsparcie spoleczne wiaze sie z pozytywnymi skutkami u kobiet majacych do dyspozycji duze zasoby osobiste. Nie stwierdzono ich u kobiet, którym brakowalo zasobów osobistych, do których naleza wyksztalcenie, dochody i cechy psychologiczne. Cechami psychologicznymi, które odgrywaja istotna role, sa poczucie panowania nad sytuacja i poczucie bliskosci. Hobfoll i jego wspólpracownicy znalezli zwiazek miedzy poczuciem panowania nad sytuacja (mastery) a wsparciem spolecznym. Poczucie panowania nad sytuacja to swiadomosc, ze jestesmy odpowiedzialni za to, co sie nam przydarza i ze nasze dzialania moga doprowadzic do korzystnego wyniku. Hobfoll i Lerman stwierdzili, ze kobiety o silnym poczuciu panowania nad sytuacja doznaja mniejszego dystresu psychicznego i czerpia wieksze korzysci ze wsparcia spolecznego niz kobiety, u których takie poczucie jest slabe. Sugeruja oni, ze w tej ostatniej grupie wsparcie spoleczne moze wzmagac poczucie, ze jest sie ciezarem dla innych. Zwiazek miedzy poczuciem bliskosci (intimacy) a wsparciem spolecznym jest bardziej zlozony. Poczucie bliskosci oznacza swiadomosc, ze jestesmy doceniani i darzeni cieplymi uczuciami oraz ze mozemy dzielic sie waznymi myslami i emocjami. Przeprowadzone w Izraelu badania nad matkami wykazaly, ze poczucie bliskosci z mezem wiaze sie z wieksza odpornoscia na stres, natomiast w odniesieniu do rodziny ma skutek przeciwny. Wsparcie spoleczne nie zawsze bywa doznaniem pozytywnym. W naszym spoleczenstwie kladzie sie duzy nacisk na niezaleznosc. Przyjmowanie pomocy od innych moze wywolac u niektórych osób poczucie zaleznosci lub nizszosci. Zdarza sie tez niekiedy, ze wsparcie spoleczne moze byc szkodliwe, poniewaz nie pozwala odbiorcom na wytworzenie wlasnych zasobów. Na przyklad rodzice chroniacy swoje dzieci przed kazdym stresorem nie pozwalaja im na wytworzenie sobie wlasnych zasobów. Ponadto, jak juz wspomnielismy, przyjmowanie wsparcia spolecznego moze prowadzic do poczucia zobowiazania, którego nie mozna wypelnic. W takich przypadkach ludzie czesto odczuwaja zamiast wdziecznosci, niechec do osoby pomagajacej. Zwiazek miedzy wsparciem spolecznym a zdrowiem chociaz bardzo wiele badan wskazuje na zwiazek miedzy wsparciem spolecznym a zdrowiem, odkrycie mechanizmów tego zwiazku wymaga jeszcze wiele pracy. Nasuwaja sie pewne oczywiste wyjasnienia, przede wszystkim dotyczace bezposredniej pomocy. Osoby powracajace do zdrowia odzyskuja je szybciej, jesli ma...
marzip2