sytuacja osob.pdf

RAPORT O SYTUACJI OSÓB NIEPEŁNOPSRAWNYCH W POLSCE

1. WSTĘP

Ponad 500 milionów ludzi na świecie (10 procent populacji) cierpi z powodu różnego

rodzaju niepełnosprawności. W Polsce w roku 1996 było 5430,6 tys. osób niepełnosprawnych

(14,3% ogółu społeczeństwa). [Balcerzak-Paradowska 2002]. Oczywistym wydaje się fakt, że

niepełnosprawność dotyczy społeczeństw wszystkich krajów. Warto zatem zastanowić się nad

sytuacją tych osób i spróbować udzielić odpowiedzi na takie m.in. pytania: kim są osoby

niepełnosprawne, z jakimi problemami i trudnościami stykają się na co dzień, jak odnosi się

do nich społeczeństwo, w jaki sposób próbuje się pomóc tym ludziom.

Na wstępie warto poświęcić nieco uwagi podstawowym rozróżnieniom terminologicznym.

Określenia „inwalida” i „inwalidztwo” zostały zastąpione przez terminy „osoba

niepełnosprawna” i „niepełnosprawność”. Łacińskie słowo invalidus oznacza człowieka

bezsilnego, słabego, schorowanego. Termin inwalida używany był zamiennie z określeniami

takimi, jak „osoba z odchyleniami od normy”, „osoba trwale poszkodowana na zdrowiu”,

osoba upośledzona”. Z czasem jednak zrezygnowano z tego terminu ze względu na jego

jednoznacznie negatywne konotacje. Zmiana w terminologii jest odzwierciedleniem szerszego

procesu ewolucji w spojrzeniu na niepełnosprawność. Ewolucja ta polega na odchodzeniu od

przekonania, że osoba niepełnosprawna nie potrafi zapewnić sobie samodzielnie

odpowiedniej jakości życia. Wizerunek osoby niepełnosprawnej, jako niesamodzielnej,

bezbronnej, nie potrafiącej samodzielnie zadbać o siebie i własne interesy, jednym słowem

wizerunek osoby „innej” od reszty „normalnego” społeczeństwa, zastępowany jest coraz

częściej przez wizerunek osoby, która nieustannie napotyka na bariery tworzone przez to

„normalne” społeczeństwo. Właśnie te bariery, a nie cechy osoby niepełnosprawnej, stanowią

główną przeszkodę w funkcjonowaniu na równych prawach w społeczeństwie. Zmiany w

postrzeganiu niepełnosprawności pozwalają na wyodrębnienie dwóch modeli

niepełnosprawności: indywidualnego, który powoli odchodzi w przeszłość i społecznego,

który

zyskuje

coraz

większą

popularność. Indywidualny

model

niepełnosprawności oparty jest na założeniu, że niepełnosprawność jest osobistą

tragedią jednostki. W modelu tym problem niepełnosprawności jest „umiejscowiony” w

jednostce, a przyczyny problemu postrzega się w funkcjonalnych ograniczeniach lub

psychologicznych ubytkach, będących skutkami niepełnosprawności. Z kolei w ramach

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

społecznego modelu niepełnosprawności funkcjonuje pogląd, że

niepełnosprawność w znacznej mierze wynika z przeszkód i barier doświadczanych przez

osoby nią dotknięte. Zatem nie indywidualne ograniczenia, ale niedostarczenie przez

społeczeństwo odpowiednich usług oraz niezaspokajanie potrzeb osób niepełnosprawnych

„tworzą” niepełnosprawność. W modelu tym przyczyn niepełnosprawności nie szuka się w

jednostce, lecz w środowisku i różnego rodzaju barierach społecznych, ekonomicznych i

fizycznych [Balcerzak-Paradowska 2002].

Omówienia również wymaga kwestia terminu „sprawni inaczej”, który od jakiegoś już

czasu funkcjonuje w języku polskim. Należy stwierdzić, że wzrasta częstotliwość stosowania

tego określenia, jednak cały czas wywołuje ono różne, czasami przeciwstawne, opinie.

Niektórzy uważają, że termin ten jest trafny i neutralny znaczeniowo, bowiem podkreśla

sprawność wszystkich ludzi. Jednak dla wielu osób, w tym także dla autorów niniejszego

opracowania, określenie „sprawni inaczej” niesie ze sobą także negatywne skojarzenia.

Wynika to w głównej mierze z zastosowania słowa „inaczej”. Niestety osoba „inna” jest

często traktowana jako ktoś gorszy, ktoś, kto nie przynależy do społeczności, w domyśle „jest

inny aniżeli my – my sprawni normalnie, czyli znakomita większość ludzi”. W naszym

raporcie zrezygnowaliśmy ze stosowania określenia „sprawni inaczej” uznaliśmy bowiem, że

termin jest on terminem mniej neutralnym niż termin „niepełnosprawni”.

2. CHARAKTERYSTYKA DEMOGRAFICZNA 1

Liczba osób niepełnosprawnych z roku na rok jest coraz większa. Według Narodowego

Spisu Powszechnego, w roku 1978 było w Polsce 2485 tysięcy osób niepełnosprawnych, w

roku 1988 liczba tych osób wzrosła do 3735,5 tysiąca, zaś w roku 1996 w Polsce żyło 5430,6

tysiąca osób niepełnosprawnych. Liczby te oznaczają, że w ciągu 18 lat liczba osób

niepełnosprawnych wzrosła ponad dwukrotnie 2 . Z uwagi na to, że osoby niepełnosprawne

stanowią znaczną część naszego społeczeństwa, istotne wydaje się spojrzenie na strukturę

populacji tych osób. Według cytowanej autorki czynnikiem, który w znacznym stopniu

determinuje liczbę osób niepełnosprawnych jest wiek . Osoby niepełnosprawne to

najczęściej osoby starsze. W 1996 roku 71,2% populacji osób niepełnosprawnych miało

ponad pięćdziesiąt lat. W przypadku osób młodych główną przyczyną niepełnosprawności są

wady wrodzone, wraz z wiekiem narasta zaś znaczenie innych czynników(np. choroby

zawodowe, wypadki przy pracy). Jeżeli chodzi płeć , to należy stwierdzić, że mniej więcej

1 Niniejszy fragment tekstu napisany został na podstawie artykułu Bożeny Balcerzak-Paradowskiej [2002a].

2 Oczywiście należy pamiętać, że dane te pochodzą ze źródeł, które nie są w pełni porównywalne.

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

połowę populacji osób niepełnosprawnych w roku 1996 stanowiły kobiety (53%). Nie bez

znaczenia jest także miejsce zamieszkania . Częstotliwość występowania

niepełnosprawności jest wyższa na wsi niż w mieście. Średnio na sto osób mieszkających w

mieście niepełnosprawni stanowili 15,9%, zaś na stu mieszkańców wsi – 20%. Niezwykle

ważną zmienną w odniesieniu do problematyki niepełnosprawności jest wykształcenie .

Ogólnie rzecz biorąc osoby niepełnosprawne mają niższy poziom wykształcenia od osób w

pełni sprawnych. Wśród osób niepełnosprawnych wykształcenie wyższe posiada 3,5%

natomiast wśród osób pełnosprawnych odsetek ten wynosi 7,7%. Szczególnie niepokojące

jest to, że największe różnice występują w młodszych grupach wieku. Dane dotyczące

wykształcenia przedstawione są w tabeli 1.

Tab. 1. Osoby niepełnosprawne i sprawne w wieku 15 lat i więcej wg wieku i wykształcenia1996 roku.

źródło: Bożena Balcerzak-Paradowska [2002]

Wiek

Wykształcenie

15-19

20-29

30-39

40-49

50-59

60-69

70-79

80+

Ogółem

Osoby niepełnosprawne

Wyższe

Policealne

Średnie

Średnie zaw.

Zasadnicze

Podstawowe

0,9

0,6

12,5

66,7

17,5

0,7

1,0

5,5

10,4

49,7

22,6

1,9

2,0

6,3

18,3

44,6

20,4

3,9

2,3

5,8

17,5

35,2

32,3

4,8

0,6

6,3

13,6

21,8

48,8

4,1

0,4

6,0

10,9

11,9

50,0

1,6

0,3

5,7

7,4

7,2

54,9

3,0

0,6

5,9

5,5

1,8

40,1

3,5

0,9

5,9

12,2

20,2

44,0

Osoby pełnosprawne

Wyższe

Policealne

Średnie

Średnie zaw.

Zasadnicze

Podstawowe

0,1

5,3

3,7

11,8

71,2

6,0

3,7

13,0

25,3

39,9

11,8

10,4

4,7

6,6

26,5

39,7

11,9

10,5

3,0

9,2

22,8

32,5

21,3

12,8

2,1

8,5

16,4

18,4

38,3

7,4

1,2

6,3

12,9

12,7

46,7

3,9

0,6

5,4

5,7

7,3

54,1

3,4

0,2

4,3

3,5

3,9

38,3

7,7

2,7

8,3

19,1

28,2

29,3

Powyższe dane jednoznacznie pokazują, że w każdej grupie wiekowej osób

niepełnosprawnych posiadających wyższe wykształcenie jest mniej niż osób pełnosprawnych.

Różnice te są szczególnie wyraźne w młodszych grupach wiekowych. I tak na przykład w

grupie osób niepełnosprawnych pomiędzy dwudziestym a dwudziestym dziewiątym rokiem

życia tylko 0,7% osób posiada wykształcenie wyższe, natomiast wśród osób pełnosprawnych

znajdujących się w tym przedziale wiekowym, osoby z wykształceniem wyższym stanowią

6,0% ogółu. Fakt, że osoby niepełnosprawne mają niższy poziom wykształcenia jest z całą

pewnością efektem wielu czynników. Ważną rolę odgrywa tu jednak fakt istnienia w systemie

społecznym wielu barier architektonicznych, komunikacyjnych, organizacyjnych, jak i

środowiskowych.

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

3. POLITYKA SPOŁ ECZNA PAŃ STWA WOBEC

Ś RODOWISKA OSÓB NIEPEŁ NOSPRAWNYCH

Model pomocy społecznej w Polsce w zakresie problemów osób niepełnosprawnych

zakłada aktywizację tych osób. Cechą charakterystyczną tego modelu jest podejście

podmiotowe. To sprawia, że działania mają charakter globalny i oparte są na potencjale

środowiska społecznego, instytucjach i wolontariacie [Kawczyńska-Butryn 1998].

Współczesny model opieki społecznej zakłada współpracę pięciu systemów funkcjonujących

w ramach opieki społecznej: [1] formalnego systemu opieki społecznej medycznej,

edukacyjnej i ekonomicznej, [2] pośrednich systemów pomocy (inicjatywy pozarządowe), [3]

rodziny, [4] grup samopomocy i ochotników. W niniejszym rozdziale omawiamy pierwszy z

wymienionych elementów, czyli formalny system opieki, zaś kolejny rozdział zawiera

charakterystykę inicjatyw pozarządowych.

3.1. Profilaktyka i rehabilitacja

Powszechność zjawiska niepełnosprawności stawia przed państwem zadanie

przeciwdziałania mu oraz zmniejszania jego skutków. Społeczeństwo musi nie tylko dążyć do

zmniejszenia liczby osób niepełnosprawnych, ale także przeciwdziałać przyczynom

prowadzącym do niepełnej sprawności. W tym celu podejmowane są dwa typy działań.

Pierwszy z nich, czyli promocja zdrowia i profilaktyka urazów, zatruć i chorób,

podejmowany jest przez placówki opieki społecznej, zakłady opieki zdrowotnej oraz

organizacje zajmujące się osobami niepełnosprawnymi. Drugi typ działalności, czyli

rehabilitacja, polega na ograniczaniu skutków niepełnej sprawności poprzez np. wzmacnianie

sprawności fizycznej i psychicznej, zmniejszanie stopnia jej uszkodzenia, zwiększanie

sprawności funkcjonalnej i aktywności życiowej osób niepełnosprawnych [tamże]. Aby

podjąć efektywne działania systemowe mające na celu pomoc niepełnosprawnym należy: [1]

rozpoznać przyczyny zwiększania się lub pojawiania się zjawiska niepełnej sprawności, [2]

opracować plan profilaktyczny oraz naprawczy a następnie [3] przełożyć go na odpowiednie

struktury i działania administracyjne lub pozaadministracyjne.

Przyczyny powstawania niepełnosprawności badane są przez Instytut Medycyny Pracy i

Komitet Rehabilitacji. Z badań tych wynika, że około 50% zgonów oraz niepełnosprawności

w Polsce jest wynikiem chorób układu krążenia. Wiele chorób prowadzących w efekcie do

orzeczenia grupy inwalidzkiej wynika również z warunków pracy. Ilość rent inwalidzkich

przyznawanych w Polsce z tytułu chorób zawodowych lub wypadków przy pracy wynosi

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE

około 10 tysięcy w ciągu roku. Ponad 10% rent inwalidzkich jest następstwem wypadków

drogowych. Zapobieganie niepełnosprawności wynikającej z tych przyczyn znajduje swoje

odzwierciedlenie we wprowadzanych do programów polskich szkół zajęć na temat zasad i

bezpieczeństwa ruchu drogowego oraz bezpieczeństwa i higieny pracy. Jako przykład można

podać tu akcję „ Odblaskowe Pierwszaki ”, której celem jest poprawa

bezpieczeństwa dzieci na drogach. W tym roku rusza druga edycja tej akcji, w której

przewiduje się udział ponad 450 tysięcy pierwszaków. Akcja, która poza bezpośrednim

działaniem prewencyjnym ma także charakter edukacyjny, obejmuje m.in. wyposażenie

pierwszoklasistów w odblaskowe elementy (znaczki, które można przykleić np. do tornistra),

rozesłanie do szkół podstawowych „odblaskowych paczek zawierających kasety video z

filmem edukacyjnym, książeczki do kolorowania uczące zasad poruszania się po drogach,

kalendarze ścienne, plakaty).

Druga grupa zadań polega na przeciwdziałaniu skutkom chorób i urazów. Te zadania są

udziałem placówek opieki zdrowotnej oraz ośrodków rehabilitacji fizycznej, psychicznej oraz

społecznej. W grę wchodzą tu różne formy rehabilitacji mające na celu pomoc w

procesie przystosowania jednostek o ograniczonej sprawności do funkcjonowania w

społeczeństwie. Proces ten zakłada aktywny udział osób niepełnosprawnych oraz różnych

grup zawodowych. W przypadku rehabilitacji fizycznej zaangażowani są lekarze,

rehabilitanci, pielęgniarki oraz otoczenie osoby niepełnosprawnej; rehabilitacja

psychiczna odbywa się przy udziale psychologów, psychiatrów i psychoterapeutów; w

rehabilitację społeczną zaangażowane są grupy społeczne z otoczenia osób

niepełnosprawnych oraz struktury rządowe i samorządowe. Rehabilitacja społeczna została

podzielona na zawodową , z wyodrębnionym procesem reedukacji, rodzinną opartą na

intuicyjnych działaniach członków rodziny i środowiskową , która opiera się w

znacznym stopniu na działaniach różnych grup społecznych. W reedukacji i rehabilitacji

rodzinnej bardzo ważną rolę odgrywają organizacje rządowe, samorządowe oraz pomocowe.

Koncepcja rehabilitacji kompleksowej doprowadziła do powstania wielodyscyplinarnych

zespołów składających się z lekarzy, pielęgniarek, rehabilitantów, psychologów. Rozdzielenie

resortu zdrowia i resortu polityki społecznej nie sprzyja włączeniu do modelu rehabilitacji

kompleksowej pracowników socjalnych, zatem reedukacja osób niepełnosprawnych stanowi

niewielki odsetek działań składających się na rehabilitację społeczną. Niewielu jest też

specjalistów doradztwa zawodowego, znających problematykę szkolenia i zatrudniania osób

niepełnosprawnych. Poza zakładami pracy chronionej oraz ośrodkami szkolenia i rehabilitacji

zawodowej osób niepełnosprawnych funkcjonują także organizacje samorządowe, których

CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: