6.3 Podkultura więzienna jako bariera resocjalizacji penitencjarnej
Zjawisko sekretnego życia instytucji penitencjarnej
Pewne środowiska społeczne lub grupy ludzkie wytwarzają jakby na swój wewnętrzny użytek specyficzne dla siebie układy norm, wartości i wzorców zachowania. Układy te to subkultury, można je podzielić na dewiacyjne i niedewiacyjne
Podkultury dewiacyjne to takie, które cechują się znacznym stopniem trwałego zmniejszania respektu dla wartości i norm uznawanych za pożądane i obowiązujące w szerszym systemie społecznym. Do podkultur dewiacyjnych należy podkultura więzienna.
Społeczność zakładu karnego tworzą 2 opozycyjne wobec siebie grupy ludzi- os. pozbawione wolności i personel instytucji. Życie całej społ. Zakładu mają regulować normy systemu formalnego (regulamin, zarządzenia itp.). W praktyce jednak te formalne normy uwikłane są w gęsta sieć norm nieformalnych stanowiących podstawę podkultury więziennej i to zarówno podkultury więźniów , jak i podkultury personelu więziennego.
W więzieniu dostrzec można zjawisko drugiego życia tj. zbiór niekontrolowanych, sekretnych reguł wyznaczających zachowanie się określonych grup. Są to wartości narzucone nie przez reguły formalne, lecz wyznaczone w procesie interakcji z wychowankami zakładu. Drugie życie jest widocznym pogwałceniem przyjętych oficjalnie zasad funkcjonowania instytucji, jej celów i porządku
wg Jurasa drugie życie ma swoje wąskie i szerokie rozumienie:
-węższe- ogranicza się wyłącznie do środowisk izolowanych
-szerszym-zjawisko występujące również w warunkach wolnościowych np. młodzieżowych gr. przestępczych
Specyficzny sposób porozumiewania się więźniów= grypsera
Teoria deprywacyjna- Clemmer
Drugie życie jest wynikiem dolegliwości izolacji więziennej. Opresyjny charakter zamkniętych instytucji ma sprawiać, że we wszystkich tych instytucjach mamy do czynienia z mniej więcej podobnym obrazem drugiego życia więziennego i to niezależnie od tego, jacy ludzie tworzą populację więźniów.
2 odmiany koncepcji deprywacyjnej:
a) Za powstanie drugiego życia odpowiada bezsprzecznie sama instytucja i jej cechy, ale o charakterze tego życia decydują ostatecznie cechy tych osób, które tę instytucję wypełniają.
b) Za drugie życie odpowiada instytucja oraz jakiś specjalny sposób istniejący w niej, często wadliwy system wychowawczy i nieodpowiednia zarówno ilościowo, jaki i jakościowo-kadra odpowiedzialna za przebieg procesu wychowania.
Teoria transmisyjna -
Drugie życie rodzi nie instytucja, lecz związane z nim zjawiska zostają przeniesione przez uwięzionych przestępców z wolności. Nieformalnym, ukrytym życiem zakładu karnego rządzi więc w istocie system wartości i norm postępowania, jaki obowiązuje w środ. Przestępczych na wolności .
Nieformalny kodeks postępowania więźniów
Podział społeczności więźniów na prawdziwych ludzi pełniących odpowiednie role oraz więźniów nie-swoich, którzy pełnią -dobrowolnie lub pod przymusem- więzienne role społeczne godne potępienia i pogardy. Stosunki między tymi odmiennymi grupami społ. Ma regulować nieformalny kodeks postępowania więźniów.
Clemmer: Wszystkie zasady kodeksu wynikają z 2 naczelnych norm postępowania: zakazu jakiejkolwiek współpracy z administracją oraz nakazu solidarności więźniów oraz wzajemnej pomocy.
Inni dodają: być opanowanym, silnym i twardym, agresywnym i cwanym, manipulacja personelem, eksploatacja innych więźniów- nie-swoich
7 kategorii norm i wzorców zachowania grypserów
1. Zasady postępowania z nie-grypserami np. grypser nie podaje ręki frajerowi
2. Stosunek do administracji zakładu np. lekceważyć personel
3. Stosunek do norm ogólnospołecznych np. negatywny stosunek do pracy, nauki
4. Zasady dot. higieny np. przedmioty dotknięte przez homoseksualistę są niezdatne do użytku
5. Wzmocnienie własnego Ja np. ksywy podnoszące rangę grypsera
6. Sposoby komunikowania się- gwara więzienna
7. Reguły postępowania grypserów w określonych sytuacjach(czynności rytualne oraz tzw. bluzgi, wiąchy, zastawki czy kiciory, które mają moc przesyłania grypserów do gr. nie-ludzi)
Normy i wartości git-ludzi i fest-ludzi
– honor lub godność- przynależność do społ. Ludzi
– twardość lub charakterność- dzielność,odwaga, brak lęku, nieustępliwość, gotowość do popełniania samouszkodzeń
– lojalność lub solidarność- ogranicza się do członków własnej grupy
Podział norm
– rytualne
– niepodatne na działanie usprawiedliwień
– funkcjonalne
– zapewniające grupie spójność
– korzystne- zachowanie min. porządku i spokoju- dotyczy gł. festów
Gitowcy przypisują większe znaczenie normom rytualnym i funkcjonalnym świadczącym o męstwie i solidarności (za ich złamanie przewidziana jest surowa represja). Uważają prawo, pracę, ustrój i więzienie za zło konieczne
Fest-ludzie większą wagę przywiązują do norm korzystnych i tych funkcjonalnych, które chronią lojalność i mają znaczenie przy nielegalnym handlu i wymianie towarów.
Wyznają pogląd: nie dać się złapać ponownie, więzienie trzeba przetrwać i ustawić się w nim tak, aby znieść je jak najlepiej się da..
Więźniowie pozostający poza obrębem tych gr. to szwajcarzy ( odeszli od grup, są niezaangażowani w drugie życie), poszkodowani (ci, którym nabluzgano i znaleźli się poza grupą), cwele (zgwałceni lub przecwelowani)
4 kategorie więźniów
– swoi- wszystko, co czynią uwzględnia interes lun sposób myślenia członków grupy
– ludzie grupy, którzy są wobec niej lojalni, ale wchodzą równocześnie w inne układy społeczne
– ludzie, którzy okazjonalnie wchodzą w trwalsze związki z innymi, zależnie od sytuacji
– samotnicy, outsiderzy- nie chcą i nie dzielą swoich zmartwień i pragnień z innymi więźniami
Przywódcy drugiego życia- atamani, króle, herszci, przodownicy:
– znajdują się na szczycie hierarchii nieformalnej organizacji społecznej więźniów
– wraz z krążącymi wokół nich satelitami, aktywnymi i doświadczonymi grypsami tworzą elitę więzienną
– wyłaniają się niejako samorzutnie z elit gitów czy festów
– bogate dośw. Przestępcze i więzienne
– oddani duszą i ciałem org. Nieformalnej i jej regułom
– ogromny autorytet
– duże uprawnienia- udzielają wskazówek i porad, rozstrzygają spory w gr., decydują kogo posłać w dół, kogo przywrócić do łask, zatwierdzają zbiorowe akcje
– cechy: spryt i inteligencja, zdolności adaptacyjne, organizacyjne, imponująca aktywność, odporność psychiczna,brutalność, bezwzględność, egoizm,brak skrupułów,pogarda dla słabszych
– cechy fiz. znaczenie 2-rzędne
2 style działania przywódcy
– buntowniczy, ostentacyjny i konfliktowy sposób zarządzania grupą, przysparzający przywódcy wciąż nowych kar dyscyplinarnych, ale i uznanie swoich więźniów
– dyskretny, niekonfliktowy, fasadowo- służalczy i prawdopodobnie b. skuteczny
Nieskuteczne sposoby walki z drugim życiem:
– siłowy atak
– próba rozdzielenia więźniów uczestniczących w drugim życiu od więźniów z nim nie związanych
System komunikacji więźniów
Elementy podkultury więziennej:
– a) gwara- szczególna odmiana języka mówionego, żywa zwłaszcza w środowisku przestępców młodocianych. Jest przypuszczalnie wytworem zarówno podkultury przestępczej, wolnościowej, jaki i podkultury więziennej. Gwara jest językiem żywym, stale rozwijającym się. Jest ona nośnikiem postaw i zwyczajów przestępczych. Gwarę cechuje zmienne słownictwo, obfitość metafor, duża liczba homonimów oraz wielość nowotworów językowych. Niektóre słowa, skróty językowe czy symbole są często szyfrem zrozumiałym tylko dla tych więźniów, którzy się nim posługują
– kmina- pogłębiony kod językowy. Sylaby wymawianych wyrazów są przeplatane dodanymi z góry umówionymi zgłoskami lub sylabami, tak aby wtajemniczeni mogli po ich odrzuceniu prawidłowo odczytać treść wypowiedzi
Badania nad gwarą 4 jej główne aspekty
• genetyczne- pytania o pochodzenie, rozwój i trwanie gwary
• leksykalne- zestawienie jak najlepszego słownika gwary
• pragmatyczne- pytania kto zna i porozumiewa się tym językiem
• semantyczne- związki, jakie zachodzą między językiem a rzeczywistością oraz problem wpływu gwary na ludzi, którzy się nią posługują. Badania semantyczne szczególnie ważne dla praktyki penitencjarnej.
Gwara stanowi jeden z ważniejszych czynników osobotwórczych
Gwara spełnia 2 funkcje:
• komunikacyjną
• integracyjną- znajomość gwary jest warunkiem dostania się do grupy przestępczej i warunkiem akceptacji przez tę grupę
Gwara wpływa ponadto na kształtowanie społecznych i antyspołecznych postaw, poglądów i zachowań
Walka funkcjonariuszy z grypserą:
– kary dyscyplinarne za używanie słów nie zrozumiałych
– kompromitacja grypserów przez wykazywanie im nieznajomości zwrotów językowych
– pokazywanie grypserą piękna języka ojczystego
– zmniejszenie atrakcyjności i tajemniczości gwary więziennej przez jej rozpoznawanie
c) b) Tatuaż- stanowią swoiste uzewnętrznienie wewnętrznych cech lub przeżyć osoby wytatuowanej, jej obaw, pragnień czy uczuć. Dla wtajemniczonych stanowią znak rozpoznawczy np. pojedyncze kropki obok nosa-alfons. Tatuaże są też symbolem np. usta – człowiek milczący. Najczęściej wytatuowanie jest dobrowolne, ale może być też przymuszone, kiedy to norma nieformalnego kodeksu nakazuje naznaczenie
Negatywne przejawy podkultury więziennej
– agresja – związana jest z redukcją negatywnego napięcia. Drugie życie sprawia, że w zakładach penitencjarnych, panuje ukryte bezprawie i brutalność, poniżanie ofiar i łamanie poczucia godności
– autoagresja- agresja kierowana na samego siebie: samobójstwa, próby samobójcze, samouszkodzenia
3 rodzaje autoagresji:
1. stanowi cel sama w sobie i wiąże się z lękiem
2. generowana przez frustrację, a związana z gniewem
1. i 2.to tzw. samoagresja emocjonalna redukująca napięcie emocjonalne sprawcy
3. rzeczywistym celem jest realizacja pewnych potrzeb czy celów pośrednich- samoagresja instrumentalna. Przy jej pomocy sprawca pragnie osiągnąć wyraźnie inny cel.
Geneza automutylacji wg Garmada
Za podłoże wszystkich samouszkodzeń przyjął on zespół objawów psychicznych zwanych chorobą więzienną.
Objawy: zachwiania równowagi duchowej, poddanie się nudzie więziennej, egocentryzm i zmienność nastrojów. W momentach ich zaostrzeń czy kryzysów maja się pojawiać właśnie nieprzemyślane, gwałtowne czyny służące rozładowaniu napięcia nerwowego i tłumionej agresji
Cechy osobowości: impulsywność i nadpobudliwość, poczucie niższości, lęki i skłonność do tłumienia emocji negatywnych, wysoka zależność emocjonalna od osób bliskich oraz dystans i brak zainteresowania otoczeniem dalszym, osoby te wykazują większe odchylenia w kierunku psychopatii i charakeropatii
Skazani i tymczasowo aresztowani pozostający w związkach z podkulturą więzienną znacznie częściej popełniają czyny samoagresywne. Samouszkodzenia są traktowane przez tyc więźniów za akty odwagi, odporności i dowód przynależności do właściwej grupy więźniów
- Zjawisko przestępczości wewnatrzwięziennej- składaja się na nią czyny przeciwko współwięźniom, personelowi i mieniu.
Rozmiar przemocy wewątrzwięziennej zależy od charakteru zakładu karnego- im jest on surowszy, tym więcej jest przemocy- oraz od wielu czynników frustrujących np. braku poczucia bezpieczeństwa więźnia, deprywacji potrzeby seksualnej.
Zdarza się, ze pokrzywdzeni z lęku przed zemsta sprawców albo nie wnoszą skargi albo wycofują wniesiony wniosek. Postępowanie takie wzmaga poczucie bezkarności sprawców, umacnia nacisk grup nieformalnych oraz sprzyja rozwojowi klimatu bezprawia
4 typy przemocy wg Bowekera:
fizyczna, ekonomiczna, społeczna i psychologiczna
6.4 Szanse resocjalizacji penitencjarnej
Ludzie odbywający karę pozbawienia wolności są stale narażeni na występujące często równocześnie wszystkie znane sytuacje trudne:
ci) - deprywacje- w zakresie: potrzeby kontaktu emocjonalnego, potrzeby seksualnej, partnerstwa, godności osobistej, niezależności, intymności
- zagrożenia, frustracje,
- przeciążenia i
- konflikty
Brak efektów wychowania więziennego tkwi zarówno w niedoskonałości metod oddziaływania resocjalizacyjnego jak i w deprywacji licznych potrzeb osobniczych więźniów. Cechy środ. Fiz. i społ. Oraz podkultura więzienna mogą i często prowadzą do powstawania wielu sytuacji trudnych.
Emocje negatywne generowane przez izolację kumulują się i powodują w efekcie stres. Stan ten uruchamia u większości ludzi wrodzone lub wyuczone mechanizmy obronne, które mają na celu albo zlikwidowanie źródeł stresu, albo je zmniejszyć. Następstwami długotrwałego stresu więziennego są nawykowo stosowane mechanizmy obronne, zaburzenia psychosomatyczne oraz poważne zaburzenia kontaktów z innymi ludźmi i słabe przyzwolenia na oddziaływanie resocjalizacyjne
Minusy kary pozbawienia wolności wg Śliwowskiego
– powoduje niekorzystne zmiany w osobowości więźniów np. zubożenie intelektualne
– liczne, niekorzystne skutki społeczne np. rozpad rodzin
– niemożliwe do wyeliminowania cechy instytucji więziennej oraz sposób jej zorganizowania np. przeludnienie, totalność
– rozbieżność między więźniami a funkcjonariuszami w zakresie wzajemnej percepcji oznacza nikłe szanse resocjalizacji przestępców w warunkach tj. obecnie
Pyt. 3 Czy podkultura więzienna stanowi barierę resocjalizacji penitencjarnej?
Tak, ponieważ podkultury więzienne tworzą specyficzne dla siebie układy norm, wartości i wzorów zachowań, które często są sprzeczne z uznawanymi za pożądane i obowiązujące w szerszym systemie społecznym. Reguły te często są niekontrolowane i sekretne. Więźniów należących do podkultury obowiązuje np. zakaz jakiejkolwiek współpracy z administracją, nakaz solidarności więźniów oraz wzajemnej pomocy, lekceważący stosunek do personelu, do pracy i nauki. Więźniowie często boja się wykluczenia z danej podkultury, dlatego niechętnie poddaja się oddziaływaniom resocjalizacyjnym i są nieufni wobec personelu.
Pyt. 4 Wskaż te elem. Środ. Więziennego, które mogą sprzyjać realizacji procesu resocjalizacji?
– nowoczesny, wygodny i niewielki zakład zapewniający przyzwoite warunki egzystencji i pracy
– jasne kryteria diagnostyczne osobowości i fachowa selekcja więźniów do ściśle określonego typu zakładu
– starannie dobrany, dobrze wyszkolony i dobrze opłacany personelem
– wzajemna akceptacja i życzliwość obydwu stron
– sposobność dobrze płatnego i ciekawego zatrudnienia dla więźniów oraz szanse nauki
– umiejętne wykorzystanie czau wypoczynku więźniów oraz psychoterapia rozładowująca aktualne napięcia
– odbudowanie i podtrzymywanie pozytywnych związków skazanego z rodziną na wolności przez przepustki, urlopy, przerwy w odbywaniu kary, wizyty i korespondencje
– wsparcie w momencie powrotu na wolność
justynamisia