1. Etnologia i antropologia jako nauka (przedmiot, metody).
· dla tej samej dziedziny używa się określeń: antropologia kulturowa, antropologia społeczna, etnologia i etnografia.
· etnologia klasyfikuje ludy na podstawie ich cech środowiskowych i kulturowych w kontekście ich wspólnej historii oraz opisem poszczególnych kultur – jest nauką teoretyczną
· etnografia zajmuje się opisem i analizą porównawczą kultur w konkretnych, historycznych uwarunkowaniach – jest nauką opisową
· antr. społ. bada zbiorowe zachowania ludzkie, wzory struktur społecznych
· antr. kult. kładzie nacisk na różnorodność kultur i odniesienie ludzkich zachowań do ogólnego wzoru społeczeństwa
· powyższa dystynkcja jest umowna. obecnie uznaje się wszystkie te nauki jako jedną antropologię. zwolennikami takiej teorii są np. Michał Bukowski i Wojciech Burszta.
· przedmiotem badań etnologii czy antropologiii są nie tyle ludzie, co ludy. człowiek w aspekcie kultury (kultur).
· definicja Czarnowskiego (punkt wyjścia dla antropologii): „kultura to całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego człowieka, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie”
2. Etnologia religii: (przedmiot i metody).
· etnologia religii zajmuje się wierzeniami społeczności archaicznych a także religijnością społeczności tradycyjnych.
· stanowi integralną część etnologii
· etnologia religii ma się zajmować pierwotnymi formami religii i jej genezą. – dyscyplina pomocnicza dla historii religii
· etnoreligioznawstwo – nauka integralna z religioznawstwem i etnologią. jej przedmiotem są religie czy też systemy ideologiczno-rytualne społeczeństw tradycyjnych – co znaczy tradycyjne jest w innych tezach
· metodami są mn. podejście symboliczne Geertza, krytyczne (Leroi – Gourhan), historyczne, ahistoryczne... itd. (w tym miejscu były wszystkie szkoły typu ewolucjonizm itd., ale to chyba każdy zna więc wycięłem)
· można badać albo materiał archeologiczny, jak i na podstawie zachowań współczesnych ludów tradycyjnych rekonstruować pierwotne formy religiii
3. Ogólna charakterystyka społeczności tradycyjnych
I. Wyróżniki społeczności tradycyjnych
a) Prosta i przejrzysta organizacja
- mniej złożony charakter społeczności,
- nie mylić z prymitywizmem ( jako przykład na nie- prymitywność – tajne stowarzyszenie Komo; członkowie podzieleni na cztery grupy wiekowe, podlegają 33 stopniom wtajemniczenia),
b) Pełnia wiedzy o własnej kulturze
- np. jedna rodzina australijska jest w stanie przekazać swoim dzieciom wszystkie elementy swojej kultury od polowania przez znajomość mitów po prawo zwyczajowe (nie da się tego powiedzieć o rodzinach „zachodnich”),
- nie jest to stwierdzenie absolutne, istnieją obrzędy dostępne tylko nielicznym np., szamanom albo kobietom,
c) Jedność obrazu idealnego i rzeczywistego
- brak dużej różnicy pomiędzy wzorami kulturowymi a ich odzwierciedleniem w życiu społecznym,
- przynależność do plemienia oznacza wiarę w tych samych bogów, posiadanie tych samych wrogów, mówienie tym samym językiem,
- kultura stanowi zintegrowaną całość, wszystkie normy są ważne i objęte kontrolą społeczną,
- zasady społeczne są przyjęte raz na zawsze jako naturalne i jedynie możliwe, co wynika z faktu przewagi grupy nad jednostką,
- zachowanie członka społeczności w całości zdeterminowane przez normy i reguły postępowania, kto się do nich nie stosuje naraża się na utratę twarzy i ośmieszenie (przykł. Indian Hopi z rolniczej kultury Pueblo. Ich zabiegi rolnicze oparte są w całości na paradygmacie sprowadzania deszczu. Wierzą, że deszcz jest darem przodków – Ludu Chmur Sześciu Stron Świata. Niedowiarek narażałby całe plemię na gniew przodków, Hopi stosują więc mechanizmy społeczne kreujące antywzorzec „człowieka o podwójnym sercu” – bowaka. Delikwent taki zostaje na stałe wykluczony ze społeczności – działa prawo subiektywizacji, tzn., „jeśli jakieś działanie podmiotu spotyka się z reakcją otoczenia społecznego, oceniającą dodatnio nie wynik tego działania, lecz samą osobę sprawcy, w podmiocie rozwija się dążność do podporządkowania w przyszłości tego działania obrazowi społecznemu własnej osoby”.),
d) Anonimowość
- anonimowość wytworów i twórców, którzy wprowadzają jakieś novum w istniejący zasób kultury,
- początkowo pamięta się kto, co i dlaczego, potem zapomina się twórcę i nowy element kultury wtapia się w anonimową twórczość zbiorową,
e) Aliterackość
- przekaz kulturowy odbywa się za pomocą mowy i pokazu przez bezpośrednią styczność,
f) Ahistoryczność
- brak historii rozumianej jako szereg uporządkowanych chronologicznie zdarzeń,
- indywidualna pamięć historyczna obejmuje do trzech pokoleń wstecz, wszystko, co dawniej jest już rzeczywistością mityczną – Eliade używa pojęcia illud tempus,
- w wyobrażeniach wszystko, co powstało w tym czasie jest wieczne i niezmienne,
- Levi – Strauss wyróżnia społeczności historycznie „zimne” i „gorące”; zimne tłumaczy się analogią do mechanizmów korzystających z energii mechanicznej, tzn., jeśli nic się nie zepsuło w trakcie użytkowania, to taka maszyna (społeczność) może funkcjonować w nieskończoność,
- E. Leach sprzeciwia się zasadzie wyodrębnienia kultur posiadających historię, wg niego chociaż społeczeństwa posiadające pismo różnią się od aliterackich, to historia w jednych i drugich jest traktowana podobnie, jako skarbnica podlegających wiecznym przemianom tematów mitycznych,
g) Mała dynamika rozwoju
- wynika z przekonania o wieczności i niezmienności wzorów kultury, związanego z doskonałym zgraniem kultur tradycyjnych z wymaganiami środowiskowymi i uniformizacją jednostek,
- Ludwik Stomma opisuje mechanizm myślenia dotyczącego innowacji jako izolację świadomościową, które opiera się na dwóch zasadach:
1. ma być tak, jak jest,
2. jest tak, jak ma być,
h) Wielofunkcyjność działań ludzkich
- wszystkie wytwory kulturowe powiązane są z odrębnymi dziedzinami: religią, magią, sztuką, rozrywką itd.,
- nadrzędną wartość ma przesycenie wszystkiego sakralnością, stąd niektórzy badacze postulują żeby nazywać je „kulturami sakralnymi”,
i) Podmiotowy stosunek do rzeczywistości
- ontologia ludowa opiera się na przekonaniu, że wszystkie rzeczy w świecie mają charakter substancjalny, oraz że we wszystkich przedmiotach tkwi element psychiczny,
- wszechświat posiada te same cechy co człowiek, nie istnieją wyraźne granice oddzielające jednostkę od natury,
- każde naruszenie ustalonego trybu życia jest zaburzeniem struktury kosmosu,
II. Własność i system ekonomiczny
- własność prywatna istnieje, ale jest bardziej źródłem powinności jak zysków, bogactwo jest po to, żeby się nim dzielić (jak na mnie super :p),
- podstawową formą jest barter (handel wymienny), otrzymanie bądź nabycie jakiegoś przedmiotu wymaga ofiarowania czegoś o wartości większej itd. Itd. Itd.,
- tendencja do zdobywania dóbr wprost bez środków płatności, choć takowe też istnieją, np., muszle kauri – obszar Oceanii, kamienne pieniądze fe – wyspa Yap ( wapienne kręgi z wywierconymi otworami, mogą mieć nawet kilka metrów średnicy),
- brak określonych zawodów, tzn., wszyscy robią wszystko,
- w systemach wymiany zaangażowana jest cała grupa rodzinna czy inne grupy społeczne; zwykle grupy produkcyjne są jednocześnie grupami krewniaczymi,
- ten typ ekonomiki nazywany jest gospodarką alimentacyjną, a kierującą nim ideologia zasadą wzajemności; w większości transakcji na tej zasadzie można wyróżnić:
* za ofiarowany dar zwrot nie jest wymagany, ale oczekiwany, co sankcjonuje tradycja,
* oczekuje się, że zwrot będzie co najmniej tej samej wartości,
* złożenie daru zwrotnego może być odroczone na długi okres czasu,
* wymiana nie następuje w sposób hazardowy pomiędzy jakimikolwiek dwoma członkami społeczności – jest oparta na przyjaźni i pokrewieństwie,
* często dokonywana w związku ze specjalnymi okazjami,
-> patrz potlacz u Kwakiutlów,
III. System prawny
-stałe prawa, których przestrzeganie jest egzekwowane przez opinię publiczną,
- wg Malinowskiego reguły zachowania z zaznaczonymi sankcjami zasadniczo dotyczą:
* ludzkich skłonności, namiętności i popędów,
* wywiązywania się ze zobowiązań,
* zasad dietetycznych i religijnych,
- źródłem przepisów przodkowie lub bóg – stwórca człowieka, niekiedy czarownicy lub naczelnicy,
- system nieformalny; brak zawodowych „stróżów prawa”, (ale np., ludy Bantu mają sądy plemienne, a Australijczycy magicznego kata – kurdaitcha),
- prawo obejmuje zarówno karę za przewinienia jak nagrodę za dobre sprawowanie ^^,
- w razie zabójstwa bądź szkody wyrządzonej stanowi posiadania członka klanu, obowiązek vendetty spoczywa na klanie,
IV. Struktura społeczna
- grupy społeczności tradycyjnych związane są więzami pokrewieństwa – powinowactwa przez małżeństwo i krewniactwa – w związku przez filiację (pochodzenie),
- typy grup krewniaczych:
* klan (ród),
* fratria (zgrupowanie klanów),
* klasy matrymonialne ( szczególnie w Australii),
* grupy wiekowe,
4. Kultura i religia a tryb życia
Podczas wędrówki z Afryki na tereny Azji i Europy człowiek potrafił się przystosować do zmiennych warunków środowiska, dzięki posiadaniu kultury i systemu pośredniczenia. Potrafił zamieszkać również na terenach klimatu arktycznego dzięki umiejętności posługiwania się symbolami, modyfikowaną na potrzeby zamieszkanego terenu kulturą, wytwórczością (dieta, krzesanie ognia, ubrania). (czyli kod genetyczny nie determinuje człowieka w tej sytuacji). Zmiana terenu zamieszkania z Afryki na stepy wymusiła ukształtowanie się trybu zbieracko – łowieckiego (z możliwością padlinożerstwa). Podział społeczności – mężczyźni polują (wykształca się między nimi więź), kobiety zostają z dziećmi, zajmują się zbieractwem wraz ze starcami i dziećmi (konsolidowanie rodziny, która staje się naczelną wartością). Zbieractwo – 80 % dziennego pokarmu, ale obdarzone niskim prestiżem. Podział pokarmów przy ognisku, opowieści mężczyzn o polowaniu (edukacja młodzieży). Polowania – kilkudniowe wyprawy. Sporo wolnego czasu – zabawy, interakcje społeczne, obrzędy. Człowiek stał się elementem ekosystemu – musiał zadbać, by polowania nie wyczerpały zasobów zwierzyny oraz by nie rozrosła się niebezpiecznie populacja (normowały to systemy ideologiczne, szamanizm). Przykład rytuałów: Aborygeni – cykl przedstawień totemicznych, tańców, barwne stroje – po to by zapewnić kosmiczną równowagę między zwierzętami i ludźmi + obrzędy inicjacyjne. Społ. zbieraczo – łowieckie i myśliwskie zostały z czasem wyparte przez rolników i pasterzy na skrajne i trudne do zamieszkania obszary (np. Eskimosi – Arktyka i Syberia, Aborygeni – Australia, Pigmeje w dżungli równikowej, Buszmeni na pustyni). Stałe osadnictwo rolników i pasterzy.
Kultura – z połączenia możliwości biologicznych człowieka z naciskiem środowiska. Sposób adaptacji do środowiska, sprzężona z nim. Religia jako element kultury. Charakterystyka ludzkich potrzeb – potrzeba piękna, kontaktu ze społeczeństwem, sensu i celu życia, poznania i zrozumienia świata. Wytworzenie poglądu na świat – wpisanie go w daną kulturę/religię, może prowadzić do zachowań niezgodnych z biologicznymi popędami. Określa normy, sądy wartościujące, motywacje. Światopogląd umacniany jest przez władzę, rodzinę, edukację, stowarzyszenia rel. Wzmacnia więzi w społ., jest wspierany przez obrzędy, sztukę. Wpływ na tworzenie i utrwalanie światopoglądu mogą mieć jednostki obdarzone dużym wpływem/ doświadczone stanami zmienionej świadomości (szaman) (interpretuje doświadczenia, tworzy światopogląd, organizuje rytuał, bezpośrednio doświadcza mocy – „cykl znaczeniowy” – Charles Laughlin). Światopogląd jest wyrażany SYMBOLICZNIE – poprzez MITOPOEIĘ, a zwłaszcza rytuał (dzięki któremu światopogląd jest ożywiany). Dzięki kulturze i religii świat jest dla człowieka znany, wie czego może się spodziewać, zna przyszłość, nie czuje grozy. (w takim rozumieniu religia jest wyposażeniem gatunkowym).
Inna teoria – o istnieniu ateizmu pierwotnego – światopogląd powstaje dużo później, jest wynikiem rozwarstwienia klasowego, wspólnota pierwotna nie potrzebowała regulacji za pomocą religii. ALE: etnologia wskazuje, że wszystkie plemiona miały religię.
vol.2
Kultura ludzka zrodziła się poprzez sprzężenie możliwości biologicznych gatunku homo, z naciskiem środowiskowym. W ujęciu ekologii kultura stała się sposobem adaptacji to środowiska, jednak to stanowisko, oparte na prostym determinizmie środowiskowym jest przez większość etnologów odrzucana. Taka prosta zależność charakteryzuje zwierzęta, człowiek zaś posiada szereg innych potrzeb. Antropolog A. Wierciński wyróżnia kilka spośród nich, ukazując w ten sposób ludzką potrzebę religii. Wymienia on:
· potrzebę piękna;
· potrzebę emocjonalnego kontaktu ze społeczeństwem;
· potrzebę poczucia sensu i celowości własnego życia;
· potrzeba poznania i tworzenia uogólnionych modeli świata;
Kulturową reakcja na dwie ostatnie potrzeby jest stworzenie systemów ideologicznych, których siła oddziaływania staje się nieraz na tyle wielka by skłonić nas do działania wbrew potrzebom biologicznym. Światopogląd określa ogólne prawdy o świecie, ogólne cele ludzkości a także strategie realizowania tychże celów. W jego skład wchodzą także sądy wartościujące, trwałe nastroje i nastawienia. Wszelkie instytucje społeczne, aparat władzy, stowarzyszenia religijne, rodzina, szkolnictwo pozwalają potrzymywać system przy życiu. Wdrażanie norm kulturowych młodym członkom społeczeństwa jest podstawą socjalizacji. Wzmacniają takżę międzypokoleniowe więzy. Ważna rolę pełni utrzymywanie kultury poprzez obrzędowość i związany z nia język symboliczny. Działając na archetypową stronę mozgu kodowanie symboliczne sprzyja przekonaniu o jego prawdziwości a priori.
O sile tego oddziaływania dowodzić można na przykładzie hitlerowskiego neopoganizmu, który wykorzystując pochody i muzykę Wagnera, działa przede wszystkim na emocje. Rytualizm społeczności pierwotnych opiera się na podobnym mechanizmie.
Według biogenetycznego strukturalizmu światopogląd jest konstruowany w oparciu o jednostkowe doświadczenie religijne. Jednoski w stanach ASC wpływają na tworzenie formalnego systemu kosmologicznego oparte na micie i rytuale. Wszystko odbywa się na zasadzie sprzeżenia zwrotnego (ryc. str 69). Dzięki temu z pokolenia na pokolenie dorobek kulturowy jest odświeżany i weryfikowany. To wyciąga nas z choasu, pozwala na gromadzenie informacji o swiecie, oswajanie go. Opieranie się na dorobku innych jest bodaj najważniejszą ludzką umiejętnością. Kluckhohn stwierdza iż cała kultura dąży do zamaskowania ludzkiego niepokoju, strachu przed niedostatkiem i śmiercią.
Fakty te stawiają religię jako podstawowe uposażenie człowieka, jego najbardziej pierwotną potrzebą. Mimo hipotez dotyczących istnieja pierwotnego ateizmu, badania antropologiczne nie odnalazły jeszcze kultury bezreligijnej. Według Fraziera kultura australijska nie posiadając religii, stosują jedynie magię. Szyjewski jednak stanowczo się s tym nie zgadza wyrażając się o kulturze australijskiej jako "totalnie religijnej".
Funkcje światopoglądu:
· poznawczo-integracyjna;
· ideologiczno-społeczna;
· egzystencjalna;
· instumentalna;
· aksjologiczna;
· funkcjonalna;
· psychologiczna;
5. Potencjał kulturowy prymatów
Prymaty to rząd naczelnych w taksonomii zoologicznej. Człowiek jest jednym z należących do niego gatunków, a podstawowymi wyróżnikami człowieczeństwa są:
- dwunożność (bipedalizm) i spionizowana postawa ciała
- ogromna objętość mózgu (2,5-4 krotnie większa od innych prymatów) i rozwinięta część mózgowa
- zdolność do abstrakcyjnego myślenia
- zwolnione tempo rozwoju osobniczego, zwł. wydłużenie okresu dzieciństwa i młodzieńczości
- mięsożerność i łowiectwo
Okazuje się, że z szympansami łączy nas więcej fenotypu, niż oczekiwaliśmy (aż 98-99%). Oprócz wyżej wymienionych cech są jeszcze inne wyznaczniki, uznawane za typowo ludzkie, zaobserwowane również u innych gatunków należących do rzędu prymatów:
1. Brak hamowania agresji wewnątrzgatunkowej, czyli wojny prowadzone w celu zabicia zaobserwowano również u szympansów. U jednego ze stad w Tanzanii, po jego rozbiciu zauważono walkę pomiędzy osobnikami i polowanie na samotne jednostki.
2. Posługiwanie się narzędziami (zwłaszcza wykonywanie ich według powielanego wzoru)- wydry morskie rozbijają musze kamieniami, ptaki (zięby z Galapagos) kolcami wydobywają robaki z kaktusów. Poza tym szympansy potrafią zdjąć banana zawieszonego pod sufitem, mając do dyspozycji pudła i narzędzia oraz wydobyć owoc ze skrzyni. W naturalnym środowisku np. obdzierają gałązkę z kory i poślinioną wtykają w mrowisko, by wydobyć jak najwięcej owadów. Powyższe czynności można zaliczyć do zachowań narzędziowych, które są wynikiem przypadkowego lub celowego użycia jakiegoś przedmiotu albo przeróbką tego przedmiotu żeby osiągnąć cel (czyli np. obdzieranie biednej gałązki dla nędznej mrówki).
3. Pozagenetyczny przekaz kulturowy, a więc nauczenie kolejnego pokolenia tego, co się samemu wie. Można mówić o protokulturze, czyli sposobie przystosowania się wyższych prymatów do środowiska. Otóż jedna z makatek odkryła, że nie trzeba jeść ziaren pszenicy z piaskiem, bo można wrzucić je do wody i obmyć. Kilka miesięcy później ilość piasku na plaży się ustabilizowała, bo makatki zaczęły go szanować, a nie konsumować. Natomiast kompletnym brakiem szacunku wykazały się szympansy, ucząc pozostałych członków stada, że kury mogą w zabawny sposób reagować na dziabanie ich patykiem. Inne szympansy nauczyły się obłupywać nasiona między dwoma kamieniami (coś w rodzaju młota i kowadła), a następnie nauczyły tego młodszych osobników, bo starszym jakoś nie dało się wmówić, że można łatwiej.
4. Używanie symbolicznego języka - uważa się, że komunikacja u zwierząt jest związana wyłącznie z konkretem (np. kura gdacze w określony sposób, gdy widzi właśnie przelatującego jastrzębia). U ludzi, jeśli do 2 roku życia dziecko nie będzie miało styczności z językiem, nieodwracalnie utraci ono zdolność mówienia (nie rozwinie się ośrodek Broki, odpowiedzialny za artykulację mowy).
Odkryto, że szympansy nie mówią, nie dlatego, że są głupsze, ale ze względu na brak odpowiednio ukształtowanego aparatu głosowego, który uniemożliwia artykulację samogłosek. Porozumiewają się sygnałami (okrzykami i odgłosami), które modulują, jednak nie mogą stworzyć nazw tego, co słyszą (nie posiadają połączeń między polami słuchowymi a korą czołową). Potrafią natomiast używać języka migowego (ASL- Ameslang, czyli amerykański język migowy). Szympansica Washoe (jej pierwsze zdanie: „dajcie słodkie szybko”) komunikowała się nie tylko z opiekunem, ale z innymi szympansami. Z przyswojonych znaków tworzyła własne kompozycje, np. ogórek to „zielony banan”, a fanta to „pomarańczowa coca-cola”. Gorylica Koko wpadła w rozpacz po śmierci swojego ulubionego kota, „płacze z żalu”, gdy pokazuje się jej jego zdjęcie. Zapytana o losy goryli po śmierci „powiedziała”, że „idą do wygodnej jamy na uboczu”.
Do badania mowy komunikacji używano też tablicy komputerowej ze znakami. Tu odkryto, że szympansy bonobo, które są inteligentniejsze od innych są w stanie rozumieć zdania złożone z 4-5 wyrazów (zwykle pojmowały trzywyrazowe zdania). Kanzi (szympans bonobo) pojmował więcej znaków pokazywanych mu na komputerowej tablicy, straszył naukowców i siebie maską goryla, o której mówił, że jest potworem oraz powiedział, że bonobo po śmierci „idą do wielkiej czarnej dziury”.
Małpy rozumieją też różnicę między podmiotem a dopełnieniem (daj mi cukierka vs ja dam tobie cukierka). Posiadają umiejętność analizy środowiska i wychodzenia poza konkret (np. Washoe wywabiła opiekuna z przyczepy, bo zauważyła, że wcześniej nie zamknął szafki, w której była jej ulubiona woda sodowa)
5. Posiadanie perspektywy czasowej- okazuje się, że prymaty układają zdarzenia w ciągi przyczynowo- skutkowe. Kanzi pytał o piłkę, którą obiecano mu przynieść w trakcie rozmowy telefonicznej, kilka godzin wcześniej. Inny szympans okładał ulubione lusterko, ponieważ powiedziano mu kiedyś, że jeśli je stłucze, to nie pójdzie na spacer.
6. Świadomość refleksyjna (samoświadomość) - orangutany i szympansy (NIE GORYLE!) potrafią rozpoznać w lustrze swoje odbicie- czyściły swoje futro, zrywały znaczki przyklejone przez naukowców, itp. Orangutany „wczuwają” się w sytuację innych- pokazywały badaczowi, co ma zrobić, żeby sięgnąć po jedzenie. I ponownie przykład z kurczakiem: dwa szympansy uknuły spisek przeciw niemu- jeden wabił kurczaka do klatki, a drugi go dziabał. Drutem.
6. Religijność współczesnych prymatów.
Wielu myślicieli zakłada, że religijność jest wyznacznikiem człowieczeństwa, dlatego ważne jest zbadanie, czy zwierzęta faktycznie nie posiadają religii lub przynajmniej pierwotnych jej form.
· W. Köhler – badanie szympansów na Teneryfie (środowisko laboratoryjne), wnioski:
- niektóre z szympansów przywiązywały wagę do rzeczy pozbawionych praktycznego zastosowania (szympansica Tschego miała wypolerowany kamień, którego dotykanie wprawiało ją w ekstazę) – fetysze, zachowanie podobne do dziecięcego (np. pluszowe misie); nadanie znaczenia ponadmaterialnego
- maszerowanie i „taniec” wokół jakiegoś centralnego punktu, z przenoszeniem ciężaru z jednej nogi na drugą – podobne do tańców niektórych plemion
- szympansica Washoe podczas zabawy ustawiała wokół siebie lalki w „kręgu magicznym”
: zachowania takie leżą u podstaw rytuałów publicznych, mają służyć odreagowaniu napięć psychicznych; organizacja przestrzeni wokół CENTRUM – jeden z głównych motywów mitologicznych na świecie
· R. A. Butler – badanie pojmowania śmierci u zwierząt, poszukiwanie zachować rytualnych:
...
Tika02