Zajęcia i zabawy niedozwolone.pdf

Zajęcia i zabawy niedozwolone (Vita et conversatio

clericorum)

Jeżeli już na oko, zewnętrznie, swym strojem mało się wyróżniał kler

ówczesny od stanu świeckiego, to mając na względzie przeciętny ogół

niższego duchowieństwa można powiedzieć, że zarówno życiem, jak i

obyczajami nie był dla wiernych swych parafii przykładem. W jednym i

drugim kierunku szedł kler za przykładem laików: „per orania laicorum

moribus et habitibus se conformant clerici" 1 (duchowni upodobniają się do

świeckich we wszystkich obyczajach i zachowaniu). Wywoływało to liczne

narzekania ludzi świeckich, którzy są zawsze skłonni do rygorystycznego

potępiania słabości ludzkich, zwłaszcza u osób duchownych; z drugiej

strony na zgorszenia zepsutego kleru uskarżał się wspomniany już

poprzednio archidiakon kujawski, Stanisław z Komorznik 2 . Inny znów

przełożony, wikariusz generalny diecezji krakowskiej za rządów biskupa

Wysza, Jan Szafraniec, jeszcze dosadniej scharakteryzował kler ówczesny:

„quamquam quilibet praesumatur bonus nisi probetur malus, tamen

experiencia, quae est rerum magistra, didi-cimus maliciam clericorum his

temporibus exuberari, ut iam non praesumatur bonus, nisi probetur esse

talis" 3 (chociaż w odniesieniu do każdego powinno się zakładać, że jest

dobry, chyba że udowodni się, iż jest zły, to jednak z doświadczenia,

najlepszego nauczyciela, wiemy, że tak się wśród duchownych występek

rozplenił [iż nie należy] zakładać, że ktoś jest dobry, jeżeli się tego nie

udowodni). Jako jedną z przyczyn upadku obyczajów stanu duchownego w

diecezji krakowskiej podaje sam Szafraniec w statutach z roku 1408

wielość szkół w miasteczkach i wsiach, w których uczyli niesforni i

niedostatecznie wykształceni bakałarze. Jakimi zaś byli nauczyciele, takimi

się stawali ich uczniowie, którym to później udzielano święceń

kapłańskich 4 . Drugą przyczynę wskazują pośrednio statuty Piotra Wysza

oraz współczesne im włocławskie; był nią napływ obcego duchowieństwa

do zachodnich diecezji polskich 5 .

Ta sama kompilacja włocławska z roku 1402 dwukrotnie zwraca się

przeciwko rozrywkom, jakim z upodobaniem oddawało się niższe

duchowieństwo kujawskie (artykuły 38,8 i 9). Przypatrzmy się im bliżej w

świetle ustawodawstwa synodalnego.

§1

Nawiedzanie i utrzymywanie karczm przez duchownych

Przepisy kościelne, stojąc na straży godności i czci stanu duchownego,

kładły szczególny nacisk na rozwielmożniony w wiekach średnich nałóg

upijania się kleru, zwłaszcza wiejskiego. Pijaństwo, jako osłabiające rozum

i pobudzające do lubieżności, było już wielkim występkiem nie tylko u

kleryków, szczególnie wyższych święceń, ale i u świeckich osób. Crapula

et ebrietas libidinis incetiva (pijaństwo i opilstwo to bodziec do rozpusty),

to stale powtarzający się refren we wszystkich konstytucjach, które prawią

o powadze życia i czystości obyczajów duchowieństwa. Już w okresie

piastowskim za Łokietka spotykamy się z ustawami, które powstają

przeciwko zbytniemu używaniu trunków i hucznym biesiadom. Inaczej

sądzi Buliński 6 , mimo wyraźnych świadectw naszych statutów

synodalnych. I tak synod uniejowski arcybiskupa Janisława (1326)

zakazywał duchownym pociągać innych swym przykładem ad aequales

potus 7 (do podobnego picia), a krakowski biskupa Jana Grota (1331)

wspomina o duchownych „longi temporis victum brevi hora voluptuose

consumentes" 8 (żywność przeznaczoną na dłużej jedzą rozpustnie w

krótkim czasie).

Na szczególną uwagę zasługuje tutaj wcześniejszy o pół wieku zakaz

synodu budzyńskiego legata Filipa (1279), aby plebani nie szyn-kowali

wina w swych domach. Niezawodnie nasz legat uwzględniał miejscowe

stosunki, istniejące szczególnie na Węgrzech, kiedy ogłaszał 16

konstytucję soboru laterańskiego IV w tym przedmiocie: „A crapula et

ebrietate omnes clerici diligenter abstineant" 9 (duchowni niech jak

najstaranniej unikają pijaństwa i opilstwa), jeśli zniewolony był surowo

nakazać duchownym, żeby nie uczęszczali do karczm, wyjąwszy jedynie

przewidzianą już w prawie papieskim okoliczność podróży, a nadto

zakazać im jeszcze trudnić się sprzedażą wina we własnym mieszkaniu

pod groźbą interdyktu osobowego, jeśliby nie posłuchali zakazu 10 . Niedługo

potem okazało się, że trzeba ten przepis zaostrzyć. Uczynił to synod

uniejowski (1326), nakładając na niepoprawnych, w miejsce cenzury

kościelnej, dotkliwszą karę pieniężną w kwocie trzech grzywien lub gdyby

jej winni duchowni uiścić nie mogli, pokutę przymusowego pobytu przez

miesiąc w klasztorze 11 . Ustawa ta nie wypłynęła z własnej inicjatywy

naszego episkopatu, wyprzedziła ją publikowana piętnaście lat wcześniej

na soborze wienneńskim Klementyna 12 , którą już uwzględniły krakowskie

statuty Nankera (1323). Z drugiej strony nie pozostała ona bez wpływu na

dalsze ustawodawstwo diecezjalne.

Bezpośredni następca biskupa Nankera, Jan Grot, zaostrzył w roku 1331

karę pieniężną swego poprzednika; zamiast jednego wiar-dunka za

każdym razem in uno fertone (tj. czwartej części grzywny, liczącej około

48 groszy: grossorum lub denariorurm), jak rozporządził Nanker, Grot

skazywał duchownych uczęszczających do karczm: za drugim razem na

połowę grzywny, w razie zaś nie-poprawy po trzecim upomnieniu na całą

grzywnę in una marca.

Nadto postanowił jeszcze biskup Grot, że gdyby przestępca nie był

beneficjatem lub nie mógł zapłacić kary, miał być czci pozbawionym 13 .

Później, na przełomie XIV wieku, ustawę synodu unie-jowskiego z 1326

roku zamieściły statuty włocławskie w dosłownym brzmieniu 14 .

Przypomniały one jeszcze stary zakaz nałogowego nawiedzania tabern,

szczególniej w nocy i posługiwania tamże: „et ibi non ministrent" 15 . Tylko

w podróży lub ze słusznej przyczyny wolno było wstąpić do gospody na

przekąskę lub skromny napitek; za taką przyczynę uchodziło np. gorące

zaproszenie przez poważną osobę 16 .

Ów dodatek statutu kompilacji włocławskiej ibi non ministrent (zakazuje

się im tam posługiwać), w dosłownym rozumieniu brać trzeba, tj. że nie

wolno duchownym wyręczać w gospodach szyn-karzy i trudnić się tam

obsługą gości. Uprawnia nas do tego wniosku nie tyle samo brzmienie

wskazanego statutu, bo mimochodem on o tym wspomina, jak raczej

współczesne świadectwo archidiakona kujawskiego Stanisława z

Komorznik, który nas powiadamia, że nawet klerycy wyższych świeceń

dzień i noc zapijali się w tabernach i przesiadywali tam nieco dłużej nad

jedną dobę, jedząc wspólnie z wieśniakami i grając z nimi w pieniądze lub

o piwo 17 . Przy takim trybie zabawy kleru na Kujawach nie można

powątpiewać, że zwłaszcza biedniejsi klerycy, zaciągając się do posługi w

tabernach poświęcali się zawodowi szynkarskiemu.

Wyjaśnienie właściwego statutom diecezji włocławskiej dodatku clerici in

tabernis non ministrent (duchownym zakazuje się posługiwania w

szynkach), nie byłoby jeszcze zupełne, gdybyśmy go nie tłumaczyli także

w myśl analogicznych ustaw statutu legata Filipa o utrzymywaniu karczm

przez plebanów i w duchu wskazanej już powyżej Klementyny o księżach-

karczmarzach 18 . Zdarzyć się to mogło, jeśli pleban, mając w posiadłościach

swego kościoła nadaną karczmę , nie wypuszczał jej w dzierżawę, ale sam

nią zarządzał i osobiście lub przez scholarów sprzedawał w niej trunki i

pożywienie. Że taki zwyczaj istniał wówczas w Polsce (przynajmniej w

diecezji kujawskiej), zaświadcza wcześniejsza od kompilacji włocławskiej

instrukcja dla świadków synodalnych tej diecezji, pochodząca z lat 1326-

1360 20 . Również nieco późniejsza z XV wieku instrukcja włocławska pyta

się nie tylko o upijających się plebanów, ale także dowiadywać się

nakazuje wizytatorom o ta-bematorów, czyli o plebanów utrzymujących

szynki 21 . Praktykowało się to bez wątpienia i gdzie indziej, jeśli instrukcja

dla wizytatorów metropolitalnych z roku 1423 zapytuje się, między

innymi, o księży trudniących się wyszynkiem piwa w swych domach 22 .

Potwierdza to wreszcie dodatkowe zdanie artykułu ósmego kompilacji

włocławskiej w przeróbce arcybiskupa Łaskiego z roku 1512, że wszyscy

proboszczowie stosownej ulegną karze, którzy by tego rodzaju

utrzymywali kleryków 23 .

Nie sam jeden kler kujawski był winny tych wykroczeń. Zarówno

duchowni sąsiednich diecezji, tak świeccy jak zakonni, znali bardzo dobrze

i zachowywali zwyczaj uczęszczania w gościnę do tabern; owszem

ucztowali i zabawiali się jeszcze w domach prywatnych, nocując tam

nawet z okazji sprawowania najświętszych czynności, przy zaopatrzeniu

chorych sakramentami. Działo się tak w diecezji krakowskiej i

poznańskiej 24 .

Gdzie indziej, jak w przemyskiej, statuty synodalne (1415) wprost

zezwalały na wolny wstęp do karczmy, ale samym tylko prałatom 25 . Kiedy

zaś prosty ten zakaz nie skutkował i niższe duchowieństwo zastosowało do

siebie zastrzeżenie na rzecz prałatów uczynione, idąc wbrew prawu, za

prawnym przykładem dostojników kapituły, zagrozić musiał w wiek później

(1529) biskup przemyski, Jan Karnkowski, przymusowym pobytem przez

miesiąc w więzieniu tym wszystkim, którzy by się ważyli nawiedzać

taberny, a zatem i prałatom, bo klauzula z roku 1415 została tym

rozporządzeniem zniesiona 26 .

Jedna tylko diecezja płocka stanowiła przez pewien czas chlubny

wyjątek. Synodalne jej statuty biskupa Kurdwanowskiego z lat 1398-1423

nie zawierają żadnego przepisu o tabernach. Wszakże przykład kleru

okolicznych diecezji poznańskiej i kujawskiej nie pozostał bez wpływu. W

roku 1433 gorliwa kapituła płocka wydała rozporządzenie, aby księża,

przede wszystkim stali wikariusze vi carii perpetui lub ich zastępcy, ze

względu na ciągłą ich obecność przy kościele dla potrzeby wiernych, nie

chodzili do szyn-kowni i nie zabawiali się tam ze świeckimi grą w kostki.

Przekroczenie tego nakazu pociągało za sobą karę pieniężną, a w razie jej

nieuiszczenia w ciągu piętnastu dni spadała na winnych eks-komunika 27 .

Najciekawsze jest, że niekiedy biskupi polscy nie tylko walczyć musieli z

duchowieństwem uczęszczającym do karczm, ale jeszcze zakazywać, aby

sędziowie duchowni, zwłaszcza dziekani miejscy, nie odprawiali w

karczmach przy kieliszku sądów kościelnych i przy tym się nie upijali 28 ,

nadto musieli zabraniać, by w zawieraniu tam małżeństw udziału nie brali,

jak się to działo w obydwóch wypadkach, głównie w diecezji krakowskiej w

pierwszej połowie XIV wieku 29 .

§2

Gry losowe

Na równi z pijaństwem stare kanony kościelne kładą nałogową grę w

kości 30 , która w wiekach średnich należała do zwykłych a ulubionych

rozrywek duchowieństwa za granicą i u nas w Polsce. Przypuszczać tak

trzeba z licznych przepisów przeciwko niej wymierzonych w statutach

synodalnych i w osobnych rozporządzeniach biskupów polskich. Wprawdzie

jeden z naszych kaznodziejów wiejskich, Andrzej z Grochowa, wikary w

Kcyni koło Nakła (żyjący około roku 1407), uskarża się wielce na ludzi

świeckich, że grają umyślnie we wilię Bożego Narodzenia, iżby im

szczęście przez cały rok następny sprzyjało 31 . Niewątpliwie i kler także

oddawał się z całym upodobaniem tego rodzaju zabawie, gwoli czystego

zysku a wbrew zakazowi Kościoła, który zawsze surowo karał namiętnych

graczy 32 . Przeciwnie ustawodawstwo krajowe nie wzbraniało zasadniczo

gry w kostki i gałki, acz były to gry ryzykowne; zezwalało zabawiać się

nimi dla ćwiczenia i spędzania czasu, ale tylko na gotowe pieniądze; gra

na bórg była zakazana 33 .

Postulat Kościoła, pod którego wyłączną jurysdykcją zostawali duchowni

i do którego przepisów stosować się byli winni, brzmiał nieco inaczej w tej

sprawie. Odnośne ustawy prawa średniowiecznego, sformułowane w

dekretałach papieża Innocentego III, stanowczo i bezwarunkowo wzbroniły

duchowieństwu nie tylko brać czynny udział w znanych wówczas grach

losowych czyli hazardowych, tj. takich, których wynik zależał jedynie od

ślepego przypadku, ale nadto przypatrywać się grającym 34 . Publicznych i

niepoprawnych graczy-kleryków uważały wydane w tym względzie

przepisy kanoniczne, zarówno z lichwiarzami, za niegodnych do objęcia

jakiegokolwiek urzędu, chociażby gry hazardowe w powszechnym były

użyciu, sta-wszy się już prawnym zwyczajem danego kraju 35 . Nie wynikało

stąd wszakże, iżby już wszelka gra była duchowieństwu zakazana; nawet

ryzykowną w kostki wolno im było zabawiać się ze słusznej przyczyny (np.

celem wytchnienia po pracy) i bez zgorszeń dla otoczenia, zwłaszcza ludzi

świeckich, słowem, kiedy gra nie przekraczała granic godziwej rozrywki.

Tak rozumieją ustawę papieską nasze przepisy diecezjalne. Aby żądaniu

prawa dekretałów zadość uczynić, przytaczają one nieraz w dosłownym

brzmieniu zakaz prawa powszechnego, ale zaraz dodają, iż dotyczy on

tylko kleryków, którzy się oddają grze z rzemiosła i dla zysku. Tego

rodzaju gra była niedozwolona i pociągała za sobą suspensę ab officio et

beneficio (od urzędu i beneficjum) w diecezji włocławskiej , w krakowskiej

zaś ekskomunikę, której wszakże późniejsze statuty synodalne już nie

ponowiły 37 . W tym też duchu obydwie instrukcje włocławskie z XIV i XV

wieku nakazują badać wizytatorom kler parafialny, czy i którzy z

duchownym uprawiają stale grę w kostki lub jej podobną a nieuczciwą, bo

ryzykowną i nałogowo uprawianą 38 . Inne statuty synodalne np. Jakuba z

Kurdwanowa, biskupa diecezji płockiej, gdzie moralność kleru stała

niezaprzeczalnie wyżej, aniżeli w graniczących z Zachodem diecezjach, nie

nakładają już żadnych kar i dozwalają na tę rozrywkę w pewnych

okolicznościach, mianowicie gdy jej przyświeca zamiar odzyskania sił

znużonych pracą, utrudzonych wytężeniem fizycznym lub umysłowym i

gdy jest ona jedynie środkiem rekreacyjnym 39 . Natomiast gdzie indziej,

jak w diecezji krakowskiej i poznańskiej, rozporządzenia synodalne

żadnego już nie dopuszczają wyjątku, ale powtarzają gołosłowną literę

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: