Reakcje na bodźce
Czynniki fizykalne mogą być naturalne i sztuczne. Każdy rodzaj energii działającej na ustrój, traktujemy jak bodziec. Jeśli natężenie danego czynnika fizykalnego jest małe, a czas jego działania jest krótki, to odczyn jest minimalny, lub nie występuje wcale. Mówimy wtedy o bodźcu podprogowym i odczynie podprogowym.
Odczynem podprogowym nazywamy efekt uzyskany po zastosowaniu minimalnej dawki.
Zwiększenie dawki lub zwiększenie bodźca nasila odczyn. Tkanki mają różny stopień wytrzymałości w stosunku do siły i czasu działania bodźca. Wytrzymałość tą określa się jako granicę tolerancji lub wartość progową tolerancji. Gdy siła bodźca przekroczy próg tolerancji może dojść do uszkodzenia tkanki.
Reakcja ustroju na bodziec fizykalny może być odwracalna lub nieodwracalna.
Reakcja odwracalna lub odczyn odwracalny zachodzi wówczas gdy po ustąpieniu działania bodźca i odczynu, wywołane zmiany nie uszkodzą struktury ani żywotności komórek. Reakcja nieodwracalna, występuje wtedy gdy siła bodźca przekroczy granicę tolerancji tkanek powodując jej upośledzenie, zniesienie czynności tkanki lub zniszczenie jej struktury.
Odczyny mogą być normalne i paradoksalne.
Przez odczyn normalny rozumiemy taki efekt bodźca jakiego się spodziewamy np.: stosując ciepło, spodziewamy się rozszerzenia naczyń krwionośnych. W stanach patologicznych, możemy otrzymać efekt odmienny od spodziewanego, czyli tzw. odczyn paradoksalny np.: w zaburzeniach naczyń ruchowych, zamiast rozszerzenia, otrzymujemy skurcz naczyń krwionośnych, ponieważ wrażliwość na bodziec jest większa od fizjologicznej. Przemijający odczyn paradoksalny, występuje wówczas, gdy nagle zanurzymy ciało w wodzie o temperaturze ok.400C. następuje wówczas skurcz naczyń krwionośnych, dopiero później ich rozszerzenie.
Odczyn może być miejscowy i ogólny.
Odczyn miejscowy występuje w miejscu zadziałania bodźca. Odczyn ogólny jest to zespół zmian wtórnych występujących w ustroju. Każdy bodziec może niezależnie od wywołania odczynu miejscowego, wywołać odczyn ogólny. Występuje on na drodze odruchowej, gdy działamy bodźcem na pewne odcinki rdzenia kręgowego i na układ wegetatywny, odpowiadający anatomicznie danemu odcinkowi.
W powstawaniu odczynów należy zwrócić uwagę na możliwość nadwrażliwości ustroju i na działanie bodźców fizykalnych. Może być ona samoistna tzn. jest właściwością samego ustroju albo wtórna nabyta, spowodowana przeważnie uczuleniem. Stan zwiększonej albo obniżonej wrażliwości skóry może także spowodować zastosowanie innych czynników fizykalnych np.: po zastosowaniu najpierw promieni podczerwonych a potem ultrafioletowych powoduje się wzrost wrażliwości skóry na promienie UV a po nich promienie podczerwone, wówczas wrażliwość skóry będzie obniżona na promienie UV. rumień fotochemiczny po małych dawkach zmniejszy się lub nie wystąpi wcale. Stan obniżonej wrażliwości może powodować przyzwyczajenie do danego bodźca lub stany patologiczne np.: porażenie nerwów. Bodźce fizykalne, mechaniczne, elektryczne, cieplne czy fotochemiczne wywierają na skórze działania drażniące i w warstwach leżących głębiej wywołują odczyn naczyniowy, który polega na rozszerzeniu naczyń krwionośnych.
Odczyn naczyniowy w skórze nazywamy rumieniem.
Może być on zaznaczony w różnym stopniu i zależy od czasu i siły działania bodźca. Może objawiać się jako niewielkie zaczerwienie skóry, rozlane głębokie przekrwienie w postaci pokrzywki lub obrzęku. Odczyn przekrwienia czynnego powoduje miejscową poprawę krążenia, a tym samym lepsze warunki dla tkanek. Rumień naczyniowy jest wynikiem uczynnienia ciał histaminopochodnych, które na skutek działania bodźców przyjmują postać zbliżoną do histaminy, która rozszerza naczynia włosowate, ponieważ obniża napięcie ścian tych naczyń. Pod wpływem działania bodźców na skórę wytwarza się też acetylocholina, która również posiada właściwości rozszerzania naczyń ponieważ poraża zwoje wegetatywne.
Wymiana ciepła następuje drogą pochłaniania, promieniowania, przewodzenia i przenoszenia. Przewodzenie i przenoszenie występuje w ciepłolecznictwie. Pochłanianie czyli absorpcja zależy od właściwości fizycznych danego ciała. Ma miejsce wtedy, gdy ciepło zostanie wprowadzone do ustroju przez powierzchnię ciała bez bezpośredniego zetknięcia się z ciałem ogrzanym.
Promieniowanie czyli radiacja.
Każde ciało ogrzane jest źródłem ciepła i emituje promienie cieplne.
Każde ciało o temperaturze wyższej o zera bezwzględnego jest źródłem promieniowania elektromagnetycznego.
Długość fali promieniowania emitowanego przez ogrzane ciało jest zgodnie z prawem VIENA odwrotnie proporcjonalna do jego temperatury bezwzględnej.
Im ciało jest ogrzane do wyższej temperatury, tym emituje ciepło o coraz krótszej fali.
Przenoszenie czyli konwekcja polega na przenoszeniu ciepła razem z cząsteczkami ogrzanej materii. Przenoszenie ciepła w ustroju odbywa się drogą krążenia krwi.
Przewodzenie czyli kondukcja polega na oddawaniu ciepła przez ciało o temperaturze wyższej ciału o temperaturze niższej w wyniku bezpośredniego stykania się. Przykładem przewodzenia jest stopniowe przegrzewanie warstw ciała, podczas okładu z cieplnej parafiny w wyniku działania ciepłego powietrza lub gorącej pary wodnej.
W ustroju niezależnie od czynników zewnętrznych wytwarzane jest ciepło w wyniku pracy mięśni oraz w wyniku procesów biochemicznych.
ROLA SKÓRY JAKO ODBIORNIKA BODŹCÓW.
Ponieważ większość zabiegów fizykalnych stosowanych jest przez powierzchnię skóry, jest ona głównym odbiornikiem bodźców. Skóra jest bogato unerwiona, a zakończenia nerwów czuciowych w skórze nazywamy nerwami. Są one odbiornikiem bodźców, które drogą nerwów dośrodkowych przekazywane są do ośrodkowego układu nerwowego (mózg, rdzeń kręgowy) stamtąd przez nerwy odśrodkowe impulsy przekazywane są do efektorów (skóra, mięśnie, gruczoły, narządy)
Na 1cm2 skóry u człowieka przypada około:
- 200 punktów wrażliwych na ból
- 20 punktów wrażliwych na dotyk
- 13 punktów wrażliwych na zimno
- 1 punkt wrażliwy na ciepło
Z punktu widzenia fizjologii, pojęcia ciepła i zimna są pojęciami względnymi. Ciało posiadające temperaturę wyższą od ciepłoty skóry, odczuwamy jako ciepłe. Temperatura obojętna dla skóry, to taka, której nie odczuwamy i wynosi ona 33 – 350C. Jeśli stosujemy ciepło jako bodziec to temperatura tego bodźca musi być różna od temperatury obojętnej. Siła bodźca zależy od ilości ciepła, które ciało ogrzane oddaje ustrojowi w jednostce czasu. Odczyn jest tym samym silniejszy im większa jest różnica ciepła lub zimna od temperatury obojętnej. Wpływ na to ma również temperatura powierzchni ciała w danej chwili. Temperatura obojętna wywoła w kończynie rozgrzanej uczucie zimna a w kończynie zziębniętej uczucie ciepła. Odczyn będzie tym silniejszy im większa będzie powierzchnia ciała na którą działamy bodźcem. Przy powtórnym zastosowaniu bodźca o tej samej temperaturze odczyn może być słabszy, ponieważ ustrój przystosowuje się do jego działania.
GOSPODARKA CIEPLNA USTROJU.
Ustrój ludzki utrzymuje stałą temperaturę dzięki równowadze między wytwarzaniem a utratą ciepła. Jest to zjawisko termoregulacji ustroju. Możemy ją podzielić na termoregulację fizyczną i chemiczną. Termoregulacja fizyczna polega na oddawaniu ciepła otoczeniu drogą przewodzenia, przenoszenia, promieniowania i parowania wody zawartej w pocie. Na utratę ciepła mają bezpośredni wpływ: wilgotność skóry i jej ukrwienie; skóra dobrze ukrwiona i wilgotna oddaje więcej ciepła niż skóra blada i sucha. Ruch powietrza powoduje przyspieszenie oddawania ciepła. Gdy powietrze jest suche, lepsze jest parowanie potu. Gdy wilgotność powietrza jest duża zjawisko to jest utrudnione. Trudniej oddaje ciepło skóra z dużą ilością tkanki tłuszczowej oraz skóra chroniona kilkoma warstwami odzieży. Szybciej oddają ciepło ludzie wysocy i szczupli niż niscy i otyli.
Jeżeli w organizmie następuje znaczna utrata ciepła, wzmaga się wtedy przemiana materii oraz występuje wzrost aktywności mięśniowej. Na ośrodkową regulację cieplną ustroju ma wpływ również temperatura krążącej krwi. Ogrzana lub oziębiona krew wysyła impulsy do ośrodka termoregulacji, który znajduje się w podwzgórzu. Za pośrednictwem układu wegetatywnego reguluje on wytwarzaniem i oddawaniem ciepła. Krytycznym poziomem temperatury ciała, którego przekroczenie w obu kierunkach uruchamia mechanizmy termoregulacji jest temperatura 37,60C.
Podwzgórze – część przednia – układ przywspółczulny
Oddawanie ciepła:
- proces przemiany materii maleje
- rozszerzenie naczyń krwionośnych
- zmniejszenie aktywności mięśni
- przyspieszenie oddechu
- zwiększone wydzielanie potu
Produkcja ciepła:
- przyspieszony proces przemiany materii
- zwężenie naczyń krwionośnych
- wzrost aktywności mięśni
- gęsia skórka
- dreszcze
Wpływ zabiegów cieplnych na ustrój zależy od następujących czynników:
1. Natężenia bodźca cieplnego, czyli różnicy między temperaturą bodźca a temperaturą ciała.
2. Czasu działania bodźca
3. Zmian natężenia bodźca w czasie
4. Powierzchni ciała na którą działa bodziec cieplny
5. Możliwości fizycznych środowiska, które wchodzi w kontakt ze skórą.
Odczyn ustroju na bodźce cieplne może być miejscowy i ogólny.
Polega na wytworzeniu stanu przekrwienia czynnego, skutkiem rozszerzenia naczyń krwionośnych, rozszerzają się również naczynia limfatyczne. Odczyn ten powstaje w wyniku podniesienia temperatury tkanek. Przekrwienie zwiększa przepływ krwi co ułatwia wchłanianie produktów zapalnych np. wysięków. Ciepło obniża wzmożone napięcie mięśniowe i wywiera działanie przeciwbólowe. Tkanki posiadają ograniczają tolerancję na ciepło, czynnik cieplny o znacznej intensywności może spowodować uszkodzenie termiczne tkanek, czyli oparzenie. Może być również obniżona osobnicza tolerancja na ciepło np.: w przypadkach obrzęku w wyniku zaburzeń krążenia, zmian troficznych na skórze, zaburzeń naczynioruchowych i blizn.
Jeżeli zabiegi cieplne zastosujemy na dużą powierzchnię ciała, albo przegrzanie miejscowe będzie długotrwałe, to ilość pochłoniętego ciepła będzie duża i może wystąpić odczyn ogólny, charakteryzujący się podniesieniem temperatury całego ciała. Określamy to jako stan przegrzania całego ustroju. Jeżeli stan taki jest zamierzony, to jednocześnie zabezpieczamy ustrój przed utratą ciepła.
Ostrożnego stosowania wymagają zabiegi w środowisku szybko oddającym ciepło np.: gorąca woda, para wodna, ogrzane powietrze. Może tu dojść do nagłego przegrzania stanowiącego nawet niebezpieczeństwo dla życia. Bardziej bezpieczne jest stosowanie do zabiegu ciał które mają dużą pojemność cieplną i małe przewodnictwo cieplne, czyli powoli to ciepło oddają. Ustrój człowieka lepiej to znosi, ponieważ ciepło wchłania się powoli i stopniowo podnosi się stan przegrzania. Dużą pojemność cieplną i małe przewodnictwo cieplne mają: parafina i borowina.
WPŁYW ZABIEGÓW CIEPLNYCH NA POSZCZEGÓLNE UKŁADY
Ciepło powoduje obniżenie napięcia ścian naczyniowych i przekrwienie czynne. W wyniku dużego pocenia i dużej utraty wody może wystąpić zagęszczenie elementów morfotycznych krwi. Przegrzanie tkanek wzmaga wydzielanie i przepływ limfy. Zachowanie się naczyń krwionośnych pod wpływem bodźców termicznych określa prawo DASTRE – MORATA
Bodźce termiczne – ciepło i zimno – działając na duże powierzchnie skóry powodują przeciwnie do naczyń skóry zachowanie się dużych naczyń jamy brzusznej i klatki piersiowej.
Prawu temu nie podlegają naczynia nerek, śledziony, mózgu, czyli zachowają się tak samo jak naczynia obwodowe.
Pod wpływem ciepła tętno przyspiesza do 120-130 uderzeń na minutę, po czym zwalnia do 100 uderzeń na minutę.
Przyjmuje się że przy wzroście temperatury o 10C tętno przyspiesza o ok. 20 uderzeń na minutę.
Pod wpływem ciepła obniża się ciśnienie krwi ponieważ rozszerzają się naczynia krwionośne.
Zabiegi cieplne powodują przyspieszenie akcji serca oraz wzrost jego pojemności wyrzutowej.
W początkowej fazie działania ciepła liczba białych ciałek krwi ulega nieznacznie zmniejszeniu a następnie wzrasta. Stan taki utrzymuje się do kilku godzin po zabiegu. Ilość hemoglobiny i erytrocytów nie ulega zmianie. W surowicy krwi obniża się poziom wapnia, mocznika i fosforu.
Następuje przyspieszenie oddechu, przy czym przy wzroście temperatury o 10C następuje wzrost o 5-6 oddechów więcej na minutę.
Obserwuje się zwykle obniżenie napięcia mięśniowego. Ciepło powoduje przedłużenie czasu chronaksji.
CHRONAKSJA
Miara pobudliwości nerwu i mięśnia, którą wyraża się najkrótszym czasem impulsu prądu stałego o wartości natężenia równym podwójnej wartości reobazy, potrzebny do wywołania minimalnego skurczu mm, wyrazany w milisekundach (mS)
Każdy nerw i mięsień posiada określony czas chronaksji, który odczytuje się ze specjalnych tablic. Dla normanie unerwionego mięśnia wartość chronaksji jest mniejsza od 1ms. Zwiększa się gdy pobudliwość tkanki maleje.
REOBAZA
Miara pobudliwości tkanek, znajdująca zastosowanie w ilościowych metodach elektrodiagnostycznych. Reobaza odpowiada najmniejszej (progowej) wartości natężenia impulsu prostokątnego o czasie trwania jednej sekundy (1 000 ms), która powoduje reakcję tkanki pobudliwej (najczęściej mięśniowej lub nerwowej). – Minimalny skurcz mięśnia. Wartość reobazy wyrażana jest w miliamperach [mA]
Im większa jest wartość geobazy, czyli im wieksza jest progowa wartość natężenia prądu użytego dla wywołania skurczu minimalnego, tym mniejsza jest pobudliwość mięśnia.
Wiadomo że przy utracie 40% wody z organizmu następuje śmierć. Przy silnym przegrzaniu następuje utrata wody przez skórę, przez układ oddechowy, przez nerki i układ pokarmowy, oraz z osocza krwi. Dlatego w czasie zabiegów cieplnych, zwłaszcza intensywnych należy podawać pacjentom do picia płyn: wodę mineralną, lekko osoloną ponieważ sól zatrzymuje wodę w organizmie.
1. W chorobach narządu ruchu.
- w stłuczeniach, krwiakach i urazach tkanek miękkich 4-5 dni od urazu.
- w stanach pourazowych więzadeł i torebkach stawowych ruchu 2-3 tygodnie od wystąpienia urazu.
2. W chorobach reumatycznych
- w reumatoidalnym zapaleniu stawów (RZS)
- zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (ZZSK)
- w chorobie zwyrodnieniowej stawów
- w skazie moczanowej
3. W chorobach układu nerwowego
- nerwobólach i zapaleniach nerwów obwodowych po ustąpieniu okresu ostrego
- w zespole rwy kulszowej
- w porażeniu nerwu twarzowego
- w przykurczach mięśniowo-stawowych.
4. W chorobach układu oddechowego
- zapalenie ucha środkowego
- przewlekłe zapalenie zatok
- nieżyt gardła, oskrzeli i krtani
5. W chorobach układu pokarmowego
- przewlekły nieżyt żołądka
- zapalenie jelit
- stany kurczowe jelita grubego
- stany po wirusowym zapaleniu wątroby
- stany po przewlekłym zapaleniu pęcherzyka żółciowego i dróg złośliwych
- w kamicy pęcherzyka żółciowego
6. W chorobach przemiany materii
- otyłość
7. W chorobach ginekologicznych szczególnie w przewlekłych stanach zapalnych.
8. W chorobach układu moczowego
- zapalenie pęcherza moczowego
- kamica dróg moczowych bez powikłań
9. W chorobach skóry
- trądzik
- łuszczyca
- czyraczność
Zabiegi cieplne o działaniu ogólnym są przeciwwskazane w:
- ostrych okresach choroby
- nadciśnieniu tętniczym
- niewydolności krążenia
- niewydolności wieńcowej
- w stanach pozawałowych
- w miażdżycowym zapaleniu tętnic
- zdolności do krwawień
- gruźlicy
- cukrzycy
- nadczynności tarczycy
- chorobie nowotworowej
- ostrych chorobach przewodu pokarmowego
- ciężkich chorobach psychicznych
- zaburzeniach czucia powierzchownego
- wyniszczenia organizmu, szczególnie w wieku starczym
- większości chorób ośrodkowego układu nerwowego
PRZECIWWSKAZANIA DO STOSOWANIA CIEPŁA W ZABIEGACH MIEJSCOWYCH
- ostre okresy choroby
- urazy kości i stawów
- w zmianach zwyrodnieniowo-zniekształcających stawów, w przypadku odwapnień tkanki kostnej
- w gruźlicy kostno-stawowej
- odmrożeniach
- ostra postać dny moczanowej
W lecznictwie stosujemy ciepło suche i ciepło wilgotne.
Do zabiegów ciepłem suchym zaliczmy ogrzewanie:
- ciepłym powietrzem
- stosowanie ciepłego piasku
- stosowanie termoforu z gorącą wodą
- nagrzewanie przy pomocy poduszek elektrycznych
Ciepło aplikowane tymi metodami przenika dość płytko, nie daje przegrzania głębokiego. Można stosować w warunkach domowych.
Do zabiegów ciepłem wilgotnym zaliczmy:
- stosowanie zabiegów z gorącą wodą stykającą się bezpośrednio ze skórą
- stosowanie ogrzanej pary wodnej, parafiny i borowiny
Zabiegi miejscowe.
- leczenie gorącym powietrzem
Do nagrzewania miejscowego mogą służyć suszarki, odległość od skóry 15cm, czas 15-20min. Można nagrzewać kilka razy dziennie.
- przegrzewanie gorącym piaskiem
Piasek powinien być gruby, najlepiej morski lub rzeczny. Przed zabiegiem podgrzewamy go do 1000C w celu sterylizacji. Miejscowo przykładamy woreczki płócienne z piaskiem o temperaturze 50-550C.
- przegrzewanie poduszką elektryczną
Należy pamiętać aby między poduszkę a skórę włożyć cienką warstwę izolującą z flaneli lub frotte. Nie można przegrzewać zbyt długo. Nie przegrzewa się w czasie snu, łatwo może dojść wtedy do oparzenia.
- przegrzewanie
Zabieg wykonuje się w komorach wypełnionych gorącym powietrzem. Temperatura zabiegu 60-800C. Pacjent znajduje się wewnątrz szafki, głowa na zewnątrz, szyja osłonięta jest ręcznikiem. Powietrze ogrzewane jest grzejnikami elektrycznymi, zabieg rozpoczynamy od temperatury 400C i stopniowo ją podnosimy. Czas zabiegu 15-20min. Wykonuje się co drugi dzień.
W pomieszczeniu ustawione są drewniane ławy na różnych poziomach, powietrze ogrzewane jest grzejnikami elektrycznymi. Temperatura jest tym wyższa, im wyższy jest poziom na którym siedzi pacjent. Ogólny wynosi 400C. Czas zabiegu 10-40min. W pomieszczeniu znajduje się instalacja z zimną wodą, aby pacjent mógł przemyć twarz lub położyć chłodny okład na serce. Po zabiegu wykonujemy letnią kąpiel lub natrysk.
Połączeniem ciepła suchego i wilgotnego jest łaźnia fińska czyli sauna, powszechnie stosowana w celach higienicznych, leczniczych, relaksacyjnych i odnowie biologicznej.
Bodźcem w saunie jest gorące powietrze, uzyskane z rozgrzanych kamieni i para wodna uzyskana w momencie polewania tych kamieni wodą. Kamienie podgrzewane są grzałkami elektrycznymi do temperatury 2000C. W saunie znajdują się drewniane ławy bez gwoździ i części metalowych umieszczone na różnych poziomach. Temperatura na...
baksztag