POSTĘPOWANIE KARNE – wykład
Prof. A Bulsiewicz
Autor notatek: Czyżu
6.10.2005
ISTOTA I POJĘCIE PROCESU KARNEGO:
Proces – ogólnie: przebieg, powiązany przyczynowo zespół zdarzeń zmierzających do wywołania określonych skutków.
Grupa szczególna procesów: procesy prawne – przewidziany przez prawo zespół działań zmierzających do wywołania określonego skutku prawnego.
Istota procesu – różnie ją definiowano; szereg teorii, w szczególności 4:
· proces karny jako system gwarancji,
· jako forma realizacji działań,
· stosunek prawny,
· sytuacja prawna.
Proces karny jako forma realizacji działań: próba wyjaśnienia istoty procesu (proces – rola pomocnicza dla prawa formalnego).
Sprowadzenie prawa procesowego do katalogu norm technicznych.
Zarzut: autorzy tej teorii nie dostrzegają wielorakich stosunków prawnych zawieranych w ramach procesu i nie doceniają ich roli.
Proces karny jako stosunek prawny: ta teoria uzyskała największe znaczenie.
Widziano rozwinięcie roli stron w procesie oraz zasadę kontradyktoryjności.
Uznanie procesu jako konkretnego przebiegu.
Pogląd niemieckiego cywilisty: proces zjawiskiem dynamicznym; proces jest stosunkiem prawnym rozwijającym się i postępującym w swym rozwoju.
Proces – stosunek prawny stron do siebie.
Koncepcja prawa cywilnego została przyjęta przez prawo karne.
Proces karny jako sytuacja prawna: powiązana ściśle z teorią stosunku prawnego; wywodziła, że proces karny jest pewną sytuacją prawną (Goldsmith).
Istota procesu: w procesowych widokach, możliwościach, ciężarach, uwolnieniu od ciężarów stron.
W procesie chodzi o jakieś korzyści, które może strona uzyskać.
Ta teoria nie zyskała uznania.
Uczony rosyjski (chyba Rozi się nazywał): proces karny można przedstawić jako trójkąt: podstawa – sąd, boki – strony.
Proces – ogół czynności procesowych ß skrytykowane.
Proces – ogół stosunków karno-procesowych zachodzących między uczestnikami procesu.
Prof. Stefan Kalinowski: połączył pojęcie czynności procesowych i stosunków karno-procesowych. Według niego proces karny to ogół czynności podejmowanych przez wszystkich uczestników procesu oraz ogół związanych z tymi czynnościami stosunków procesowych, które są odmianą stosunków prawnych.
Inni autorzy: na proces karny należy spojrzeć z dwojakiego punktu widzenia:
1) działalności,
2) stosunków.
Proces w pierwszym znaczeniu to ogół czynności wykonywanych przez wszystkich uczestników procesu (element ruchu).
W drugim znaczeniu to ogół stosunków zachodzących między uczestnikami procesu w działalności, którą nazywamy procesem.
Abstrakcyjne rozumienie: proces – działalność przewidziana przez obowiązujące przepisy karno-procesowe, w celu wykrycia sprawcy, jego ukarania.
PODSTAWOWE POJĘCIA.
Uczestnik procesu karnego – podmiot (może być to organ procesowy, osoba fizyczna, osoba prawna, instytucja państwowa lub społeczna nie posiadająca osobowości prawnej), który bierze udział w procesie karnym w określonej przez prawo karne procesowe roli.
Podmiot ten posiada prawa i obowiązki, które przyznaje / nakłada na niego prawo karne procesowe.
Grupy uczestników:
· organy procesowe: np. sąd, prokurator, policja;
· strony procesowe: oskarżony, powód cywilny;
· przedstawiciele stron: obrońca, pełnomocnik;
· osobowe źródła dowodowe: świadek, biegły;
· pomocnicy procesowi: tłumacz, specjalista;
· podmiot określony w art. 52 k.k.
Wszyscy uczestnicy wpływają swoim zachowaniem na przebieg procesu.
Nie jest uczestnikiem funkcjonariusz policji, który doprowadza oskarżonego w kajdankach.
Także osoby, które biorą udział w procesie w roli widzów nie są uczestnikami.
Uczestnicy procesu podejmują czynności procesowe.
Czynność procesowa – wszelkie zachowania przewidziane przez prawo karne procesowe.
Zachowanie się uczestnika procesu, z którym prawo karne procesowe łączy określone skutki procesowe, np. wniosek o ściganie, wyrok sądu karnego.
Proces karny powstaje z pierwszą czynnością (z reguły jest to postanowienie o wszczęciu postępowania).
Czynność uczestnika procesu rodzi z reguły kolejną czynność.
Stosunki procesowe – sytuacje prawne między uczestnikami; mają charakter społeczny (między ludźmi) i prawny.
Stosunki procesowe między uczestnikami ulegają zmianom w ciągu procesu i też kiedy proces przechodzi do kolejnego etapu.
Stosunków procesowych jest wiele: oskarżony ó sąd
oskarżony ó powód cywilny
oskarżony ó oskarżyciel prywatny
sąd ó świadek.
Stosunki te powstają nie tylko między organami procesowymi a uczestnikami, ale też między samymi uczestnikami. Zawiązują się w toku całego procesu.
13.10.2005
Stosunki mogą być wynikiem sporu między określonymi podmiotami (oskarżony – powód cywilny), mogą być wynikiem układu przedstawicielskiego (oskarżyciel prywatny – jego pełnomocnik). Stosunki mogą wynikać z określonych kompetencji władczych organów procesowych (np. organ sądowy procesowy – świadek).
Określona czynność procesowa może być połączona z kilkoma stosunkami procesowymi.
Proces karny to zjawisko społeczne.
Wyróżniamy modele procesu, odpowiadające trzem formom, jakie zna historia prawa procesowego:
· Skargowy – dominacja zasady skargowości. Proces wszczyna i prowadzi się wskutek wniesionej skargi zainteresowanego podmiotu. Zasada kontradyktoryjności – proces prowadzony jest w formie sporu między stronami. Cały szereg zasad procesowych: zasada publiczności (jawności), zasada prawa do obrony, zasada bezpośredniości, zasada swobodnej oceny dowodów, zasada ustności, zasada kolegialności, zasada udziału czynnika obywatelskiego. Taki proces skargowy występował w Rzymie.
· Inkwizycyjny – funkcje rozstrzygania sporu, oskarżania i obrony zostały skupione w ręku organu procesowego (mówi się o zasadzie inkwizycyjności). Nie występują w gruncie rzeczy strony – brak zasady kontradyktoryjności. Proces prowadzony tajnie, w sposób pisemny, bez udziału obrońcy. Oskarżony nie jest podmiotem, ale przedmiotem procesu – nie przysługują mu żadne prawa, stanowi jedynie źródło dowodu. Sędzia wyrokował na podstawie akt sprawy i był związany ustawowymi regułami dowodowymi.
· Mieszany – model współczesny. Ta forma się wyłoniła we Francji w okresie Rewolucji Francuskiej. Elementy skargowe i inkwizycyjne. Rozprawa sądowa ma formę skargową, natomiast postępowanie przygotowawcze i wykonawcze w znacznym stopniu są oparte o inkwizycyjność.
We współczesnym procesie dominuje forma mieszana.
Forma procesu odzwierciedla układ stosunków w państwie: zaostrzenie polityczne – inkwizycja, złagodzenie – skargowość lub forma mieszana.
FUNKCJE PRAWA KARNEGO PROCESOWEGO:
· normuje działalność, przez którą wciela się w życie prawo karne materialne;
· pełni rolę służebną w stosunku do prawa karnego materialnego;
· istnieje stwierdzenie w nauce, że prawo procesowe to zespół norm regulujących postępowanie w sprawach o przestępstwa; takie stwierdzenie uznane zostało przez doktrynę za zbyt mocne i niezbyt ścisłe; prawo karne procesowe dotyczy przecież także wykroczeń; jeżeli po rozpoczęciu przewodu sądowego okazuje się, że czyn oskarżonego stanowi wykroczenie, sąd nie przekazuje sprawy właściwemu sądowi – rozpoznaje ją stosując w dalszym toku sprawy przepisy o wykroczeniach;
· prawo karne procesowe to ogół norm regulujących postępowanie w sprawach o czyny zabronione przez ustawę karną.
1) funkcja porządkująca – skoordynowanie i uporządkowanie poszczególnych czynności i nurtów procesowych tak, aby proces mógł przebiegać sprawnie i bez zahamowań;
2) funkcja gwarancji interesów uczestników procesu – uczestnicy wiedzą z góry o swoich uprawnieniach i obowiązkach, a także ciężarach (bo te obowiązki i ciężary wynikają wyraźnie z uregulowań k.p.k.);
3) funkcja gwarancji celów procesu – a zwłaszcza merytorycznego celu; aby każdy winny był trafnie ukarany, a nikt niewinny nie poniósł odpowiedzialności karnej;
4) funkcja likwidacji konfliktów między jednostkami – ta funkcja występowała także w kodeksie poprzednim z 1969 r.; przejawiała się głównie w formie pojednania i ugody w sprawach prywatnoskargowych, a także ugody w sprawach cywilnych; obecnie postępowanie pojednawcze – art. 489 i art. 490 k.p.k.
Konsensualizm: porozumienia między uczestnikami procesu. Wniosek oskarżonego o wydanie wyroku skazującego – porozumienie.
W nauce możemy spotkać się z innym określeniem funkcji procesowych (w znaczeniu głównych kierunków działalności procesowej) – prof. Kalinowski wyróżnia funkcje: oskarżania, obrony, sądzenia.
Prof. Cieślak wyróżnia następujące funkcje w zakresie odpowiedzialności karnej: funkcję ścigania karnego, obrony karnej, rozstrzygania i wykonania rozstrzygnięcia; w zakresie odpowiedzialności cywilnej: dochodzenie roszczeń cywilnych, obrona przed dochodzeniem roszczeń cywilnych, rozpoznanie i rozstrzyganie w kwestii odpowiedzialności cywilnej.
Odpowiedzialność karna oparta jest na naruszeniu przepisów prawa karnego materialnego. Odpowiedzialność cywilna łączy się ze szkodą, którą doznał pokrzywdzony w wyniku przestępstwa.
W zakresie odpowiedzialności karnej:
§ funkcja ścigania przestępców – wykonywana jest w toku śledztwa w postępowaniu przygotowawczym, a także przed sądem w ramach oskarżania; ściganie karne jest działalnością celową, zmierzającą do wykrycia rzeczywistego sprawcy przestępstwa, co oznacza, że organ musi poszukiwać i wykrywać okoliczności (zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego) – art. 4 k.p.k.;
§ obrona karna – reakcja na ściganie karne, mająca na celu obronę interesu oskarżonego; jest składnikiem stosunku sporności; występuje we wszystkich stadiach procesu; obrona przede wszystkim przez samego oskarżonego, także przez jego obrońcę; przejawia się także w działaniach innych jeszcze podmiotów – np. oskarżyciel publiczny ma prawo działać także na korzyść oskarżonego (art. 425 § 4 k.p.k.);
§ funkcja rozstrzygania – polega na podejmowaniu decyzji o głównym przedmiocie procesu; spełnia ją podmiot kierujący postępowaniem na tym etapie procesu;
§ wykonanie rozstrzygnięć – celem jest realizacja wydanego rozstrzygnięcia, chyba że decyzja nie zawiera rozstrzygnięcia nadającego się do wykonania (np. wyrok uniewinniający);
W zakresie odpowiedzialności cywilnej:
O roszczeniu cywilnym może rozstrzygać sąd z urzędu – art. 415 § 4 k.p.k.
Art. 46 k.k. – obowiązek naprawienia szkody.
Obrona przed dochodzeniem roszczeń cywilnych – osobiście lub przez obrońcę oskarżonego.
PRZEPISY KARNO-PROCESOWE.
Przepis karny – pewna elementarna dyrektywa zachowania wyrażona wprost w ustawowym tekście.
Przepis karno-procesowy – przepis odnoszący się do procesu karnego, przynależny do zespołu norm prawa karnego procesowego.
Przepisy karno-procesowe znajdują się przede wszystkim w usystematyzowanym zbiorze norm karno-procesowych – k.p.k.
Do tej pory mieliśmy w Polsce 3 kodeksy postępowania karnego: k.p.k. z 19.03.1928, k.p.k. z 19.04.1969, k.p.k. z 6.06.1997.
Ale nie tylko w kodeksie zawarte są przepisy karno-procesowe. Poza kodeksem postępowania karnego istnieją ustawy karno-procesowe zwane dodatkowymi (kodeks z 1928 r.: rozporządzenie Prezydenta RP z 19.03.1928 r. o postępowaniu doraźnym, było to rozporządzenie z mocą ustawy; obecnie: ustawa z 25.06.1997 o świadku koronnym). Również w innych aktach prawnych: kodeks karny – przepisy, które posiadają częściowo charakter procesowy, np. przepisy dotyczące sposobu ścigania; kodeks karny wykonawczy.
Są przepisy karno-procesowe, które przewidują nakazy i zakazy – np. art. 196 § 1 k.p.k.: nie mogą być biegłymi osoby powołane w charakterze świadka; art. 10 § 1 k.p.k.: oskarżyciel publiczny i inne organy ścigania mają obowiązek wszcząć postępowanie o przestępstwo ścigane z urzędu.
Adresatami norm procesowych są uczestnicy procesu. To właśnie ich prawa i obowiązki oraz całą działalność procesową normują przepisy karno-procesowe. Wyjątkowo spotkać można normy skierowane do wszystkich obywateli – np. art. 304 § 1 k.p.k.: społeczny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie ściganym z urzędu..
Podziały przepisów karno-procesowych:
Kryterium adresata: przepisy skierowane do uczestników procesu lub pewnej grupy uczestników – np. art. 425 § 1 k.p.k.; przepisy skierowane do uczestników procesu dzielimy na:
§ skierowane do organów procesowych (sądu, prokuratora);
§ skierowane do stron procesowych i ich przedstawicieli;
§ skierowane do innych uczestników procesu, np. biegłego, świadka.
Przepisy materialno-procesowe. O tym, czy dany przepis ma charakter materialno-procesowy rozstrzyga jego treść i materia, którego dotyczy, a nie ustawa. Zaliczamy do nich: normy dotyczące przedawnienia; art. 552 k.p.k. dotyczący roszczeń o odszkodowania za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie.
Przepisy o charakterze ustrojowo-procesowym. Zamieszczone są w k.p.k. oraz ustawach ustrojowych.
Kolejny podział norm karno-procesowych:
· przepisy stanowcze – nie zachowanie takiego przepisu powoduje bezskuteczność czynności procesowych (art. 122 § 1 k.p.k. –...
Joanat