Zjawisko niepełnosprawności i jego konsekwencje
1. Niepełnosprawność – pojęcie, definicje.
Podejmując tematykę niepełnej sprawności, należy wyraźnie sprecyzować pojęcie samej niepełnosprawności, ponieważ zarówno w języku potocznym, jak i w wielu opracowaniach fachowych funkcjonuje wiele określeń, używanych dla określenia osób o niepełnej sprawności: niepełnosprawny, inwalida, kaleka, osoba upośledzona. Przez wielu autorów są one używane zamiennie (A. Ostrowska, 1994, s. 13)
Slajd 2
Czasem niepełnosprawność uznawana jest za chorobę. Należy więc sprecyzować pojęcie „zdrowia”. We współczesnej nauce istnieje wiele różnorodnych definicji zdrowia i choroby. Jedne z nich mają charakter ściśle biologiczny, medyczny. Inne kładą nacisk na subiektywne odczucia człowieka. Coraz częstsze zainteresowanie problematyką zdrowia i choroby wśród specjalistów z różnych dziedzin sprawia, że niemożliwe staje się ujmowanie choroby lub zdrowia jedynie w kategoriach biologicznych, a definicje medyczne nie wyczerpują zakresu tych pojęć.
Wcześniejsze ujęcie zdrowia definiowało je jako brak choroby, czyli niejako jako stan „zerowy”.
Slajd 3
Dziś Światowa Organizacja Zdrowia definiuje zdrowie jako „stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko jako brak schorzenia czy dolegliwości”. Choroba przejawia się tym ,iż nasze samopoczucie zmienia się, a także nasz stan biologiczny oraz status społeczny ulega zmianie. Osoba zdrowa jest sprawna życiowo, samodzielna, gotowa podejmować różne role społeczne wybrane przez samą siebie i przypisane przez społeczeństwo.
Slajd 4
Pojęcie normy, normalności bywa niekiedy utożsamiane z pojęciem zdrowia, choć posiada znacznie szerszy zakres znaczeniowy i może być rozpatrywane według różnych kryteriów, np.: statystycznych, epidemiologicznych, rozwojowych oraz w ujęciu adaptacyjnym i społeczno-kulturowym.
W języku potocznym, przenoszonym także na grunt praktyki pedagogiki specjalnej, nieraz próbowano zamiennie stosować pojęcie „zdrowia" i „normalności". Pojecie „normalny", jako znaczeniowo szersze, może odnosić się do trzech podstawowych odmian:
a) kiedy oznacza powszechność, masowość, pospolitość, częstość występowania;
b) kiedy oznacza normatywną zgodność z przyjętymi wzorami, nastawieniami, oczekiwaniami i konwencjami, przepisami („normalne jest to, co być powinno");
c) kiedy jest synonimem wyrażenia „zdrowy psychicznie" i dotyczy tych samych obiektów, w odniesieniu do których sensowne jest użycie przymiotnika „zdrowy", np. człowieka, a już mniej zwierzęcia, lasu, pożywienia (zob. J. Sowa, 1984, s. 22).
Slajd 5
Odchylenie od normy występuje wówczas, gdy jednostka odbiega od typowych, najczęściej występujących w danej populacji (sytuacji) zachowań. Normalność może być adekwatnie charakteryzowana z pewnej perspektywy czasowej, czyli jej wymiar zależy od stadium rozwojowego, w którym znajduje się określona jednostka. Zachowanie człowieka oceniane jest w zależności od kontekstu społecznego, w jakim on żyje, wartościowane jest zależnie od tego, czy i w jakim stopniu spełnia on konstruktywne oczekiwania określonej grupy społecznej; jeśli zaś powstaje i utrwala się przeświadczenie, że dana osoba nie spełnia oczekiwań, mówi się o zachowaniu zaburzonym.
Pojęcie niepełnej sprawności nie jest terminem jednoznacznie rozumianym przez autorów. Łączy się ono z naruszeniem bądź uszkodzeniem sprawności psychofizycznej, która prowadzi do stanu, określonego jako ograniczenie funkcjonalne lub ograniczenie aktywności życiowej człowieka. Nie zawsze stan ten musi współwystępować ze zmianami fizycznymi.
Slajd 6
A. Hulek (1976, s.30) określa osobę z naruszoną sprawnością jako „jednostkę, która na skutek ograniczeń pod względem fizycznym (motorycznym, sensorycznym), somatycznym lub psychicznym ma znaczne trudności w wywiązywaniu się z zadań, jakie stawia przed nią życie codzienne, szkoła, praca zawodowa i czas wolny. Trudności te są zmniejszane lub likwidowane m.in. poprzez rehabilitację oraz kształcenie ogólne i zawodowe.”
Slajd 7
Dla potrzeb analizy, prowadzonej przez Główny Urząd Statystyczny w roku 1997, w której kategorię „niepełnosprawność” przyjęto za wyznacznik stanu zdrowia społeczeństwa, zdefiniowano pojęcie osoby niepełnosprawnej jako osoby, „której stan fizyczny lub/i psychiczny trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia wypełnianie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z przyjętymi normami prawnymi i społecznymi” (GUS, 1997, s. 54).
Slajd 8
Nie wszystkie stany niepełnej sprawności można rozumieć jako naruszenie lub ograniczenie aktywności życiowej na skutek ograniczonej sprawności. Marian. Weiss (1976, s. 127) wyróżnia dwie kategorie niepełnosprawności :
1. dysfunkcję, rozumianą jako kalectwo fizjologiczne lub psychologiczne uszkodzenie lub stan nienormalny, nabyty bądź wrodzony
2. ograniczoną sprawność, czyli ograniczenie jednej sprawności albo większej ich liczby, które przy uwzględnieniu wieku, płci i roli społecznej zainteresowanej jednostki uniemożliwia jej wykonywanie podstawowych czynności życia codziennego.
Slajd 9
Na tej podstawie M. Weiss (1976, s. 127) wyróżnia cztery kategorie osób:
1. osoby bez dysfunkcji i z pełną sprawnością
2. osoby z dysfunkcją, ale bez ograniczonej sprawności
3. osoby bez dysfunkcji, jednak z ograniczoną sprawnością
4. osoby z dysfunkcją i ograniczona sprawnością
W świetle tej klasyfikacji, do kategorii osób niepełnosprawnych w ścisłym znaczeniu zaliczają się osoby, u których obok dysfunkcji występuje również ograniczenie sprawności. Można zaryzykować twierdzenie, że osoby te traktują siebie jako niepełnosprawne i tak też są spostrzegane przez innych. Rozumienie takie podkreśla charakter „czucia się” niepełnosprawnym.
Slajd 10
Podobny charakter miało określenie „inwalidztwo biologiczne”, zastosowane w Narodowym Spisie Powszechnym (NSP, 1978, s. 5). Za inwalidów biologicznych uznano osoby, które oceniały swój stan zdrowia jako całkowicie lub poważnie uniemożliwiający wykonywanie podstawowych czynności życiowych, związanych z wiekiem. Wyznacznikiem niepełnosprawności w tym ujęciu jest zdolność wykonywania czynności życiowych, uzależniona od stanu zdrowia, będącego następstwem kalectwa lub chorób. Istotne przy tym jest odczuwanie przez inwalidę własnego stanu zdrowia i swoich możliwości psychofizycznych, czyli subiektywne odczucia badanych osób.
Istnieje ponadto jeszcze jeden wymiar niepełnosprawności – wymiar środowiskowy, wiążący się z uznaniem przez środowisko społeczne jakiegoś stanu za ograniczenie sprawności i przyznanie człowiekowi statusu niepełnosprawnego.
Slajd 11
W. Dykcik uważa, że „osoba niepełnosprawna to taka osoba, której stan fizyczny lub/i psychiczny trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza albo uniemożliwia wypełnienie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z normami prawnymi i społecznymi” (1998, s.15).
Slajd 12
Definicja niepełnosprawności podana przez J. Sowę jest podobna, natomiast dodaje nowe, istotne czynniki. Jego zdaniem „osoba, u której uszkodzenie i obniżony stan sprawności organizmu spowodował utrudnienie, ograniczenie lub uniemożliwienie wykonywania zadań życiowych i zawodowych oraz wypełniania ról społecznych, biorąc pod uwagę jej wiek, płeć oraz czynniki środowiskowe, społeczne i kulturowe, to osoba niepełnosprawna” (1997, s. 19).
Slajd 13
Będącą obecnie w powszechnym użyciu jest definicja zawarta w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, która brzmi:
„Niepełnosprawnymi są osoby, których stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza bądź uniemożliwia wypełnianie ról społecznych, a w szczególności ogranicza zdolności do wykonywania pracy zawodowej” (Ustawa z dnia 27. sierpnia 1997 o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych). Definicja ta daje podstawy do określenia trzech stopni niepełnosprawności, a mianowicie: stopień lekki, znaczny i umiarkowany. Każdy z tych stopni określa stan zdrowia z uwzględnieniem kryterium zawodowego.
Slajd 14
Karta Praw Osób Niepełnosprawnych, ratyfikowana przez Polskę 1.08.1997r. zawiera definicję niepełnosprawności, sformułowaną przez same osoby niepełnosprawne określa, iż osoby niepełnosprawne to „osoby, których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi” ((M.P. z 13.08.1997 r. Nr 50 poz. 475).
2. Klasyfikacje niepełnosprawności
Slajd 15
W literaturze przedmiotu odnaleźć można wiele różnych klasyfikacji niepełnosprawności.
Pierwszą z klasyfikacji niepełnosprawności podaje H. Hanselmann. Według niego osoby niepełnosprawne można podzielić na:
1. Osoby z zaburzeniami percepcji (zmysłów) – dysfunkcja wzroku, słuchu;
2. Osoby z zaburzeniami asocjacji (centralnego układu nerwowego i mózgowia) - upośledzenia centralnego układu nerwowego, endokrynologiczne i zahamowania rozwoju (upośledzenie umysłowe, trudności wychowawcze na tle zaburzeń układu centralnego);
3. Osoby z zaburzeniami ekspresji (mowy, mimiki, poruszania się i postawy) - uszkodzenia motoryczne – przewlekłe schorzenia i kalectwo, zaburzenia mowy (za: A Hulek, 1980, s. 47).
Slajd 16
Klasyfikacja według Marii Grzegorzewskiej:
1. niewidomi i niedowidzący:
· niewidomi od urodzenia,
· ociemniali,
· niewidomi i ociemniali z dodatkowym kalectwem ,
· niewidomi i ociemniali z upośledzeniem umysłowym ,
· niedowidzący,
· słabo widzący w wysokim stopniu;
2. głusi i niedosłyszący:
· głusi od urodzenia,
· ogłuchli mówiący,
· głusi z upośledzeniem umysłowym,
· głusi z dodatkowym kalectwem,
· głusi z resztkami słuchu,
· niedosłyszący;
3. głuchoniewidomi;
4. upośledzeni umysłowo:
· w lekkim stopniu,
· w umiarkowanym stopniu,
· w znacznym stopniu,
· w głębokim stopniu;
5. przewlekle chorzy:
· grupy ze względu na rodzaj schorzenia,
· grupy ze względu na formę leczenia;
6. osoby z uszkodzeniami narządu ruchu:
· amputacje lub braki i deformacje wrodzone,
· uszkodzenia kręgosłupa i narządu ruchu,
· dysfunkcje kończyn ,
· porażenia;7. osoby z trudnościami uczenia się wskutek dysharmonii rozwoju;
8. społeczne niedostosowanie wskutek:
· zaniedbań i błędów wychowawczych oraz konfliktów z normami społeczno-moralnymi,
· zaburzenia wyższych czynności nerwowych.
Slajd 17
We współczesnej literaturze istnieją różne klasyfikacje osób niepełnosprawnych oraz rodzajów niepełnosprawności. Dokonanie jednoznacznego podziału jest zadaniem niezwykle trudnym ze względu na wielość możliwych do zastosowania kryteriów oraz współzależność działania różnych narządów człowieka. Najczęściej spotykane klasyfikacje to podział ze względu na kryterium czasu trwania, psychologiczne, pedagogiczne, społeczne i kliniczne (A. Wyszyńska, 1987, s. 9).
Według kryterium czasu trwania osoby niepełnosprawne można podzielić na osoby z ustabilizowaną dysfunkcją (niewidomi, głusi, osoby z uszkodzeniem narządu ruchu) oraz nieustabilizowaną (z chorobami przewlekłymi).
Kryterium psychologiczne dotyczy indywidualnego stopnia odczucia niepełnosprawności i jej świadomości, czyli ma charakter subiektywny.
Kryterium pedagogiczne związane jest z systemem oświaty i typami placówek oświatowych i wychowawczych. Kryterium to obejmuje następujące zakresy uszkodzeń u osób niepełnosprawnych
1. kanały informacyjne, które zostały uszkodzone lub zachowane,
2. możliwość kontaktów społecznych – samodzielność poruszania się, stopień agresji w stosunku do otoczenia, poczucie zagrożenia.
W ocenie możliwości rozwojowych i edukacyjnych osób traktowanych podmiotowo nie uwzględnia się już stosowanych kiedyś kryteriów wyćwiczalności, wyuczalności i wychowalności, gdyż straciły one współcześnie swój sens oraz znaczenie prognostyczno-pedagogiczne i społeczne. Granice rozwoju możliwości tych procesów zarówno w działaniu praktycznym, jak i naukowo-poznawczym są umowne. Edukacja specjalna oparta jest na optymistycznych założeniach, że można i trzeba uczyć się bez granic.
Kryterium kliniczne dotyczy etiologii uszkodzenia (wrodzone i nabyte), jego lokalizację (uszkodzenie systemu nerwowego, narządów zmysłowych, układu kostno - stawowego, krwionośnego, dokrewnego itp.), dotyczy zakresu (zaburzenia jednorodne lub sprzężone) oraz stopnia uszkodzenia (defekty lekkie, ciężkie lub głębokie).
Slajd 18
Ogólny podział kliniczny obejmuje następujące rodzaje niepełnosprawności:
1. osoby upośledzone umysłowo;
...
katarzynkaa87