TEMAT: MIĘDZY FORMĄ A TREŚCIĄ. POSZUKIWANIA TWÓRCZE I PRZEMIANY W SZTUCE POCZĄTKU XX WIEKU.
Dwudziestolecie międzywojenne jest epoką wyjątkową i to nie tylko w historii literatury polskiej. Jest tak z kilku względów, które trzeba choć pokrótce zakreślić. Do najważniejszych zaliczyć trzeba fakt, że jest to czas twórców, którzy bardzo dobrze pamiętają wydarzenia z I wojny światowej. Miało to ogromny wpływ na świadomość twórców, ale i na sam sposób postrzegania tego, co zwykło się nazywać kulturą, dziedzictwem kulturowym, kultem dla oświeceniowego w swej genezie projektu literatury i sztuki, która w centrum swych zainteresowań stawiał właśnie człowieka, jako istotę najważniejszą, najinteligentniejszą i co najważniejsze etyczną mającą wyrobiony zmysł dobra i zła. Po I wojnie światowej taki obraz został zachwiany. Rozpoczęło się to, co dramatycznie spotęguje się po II wojnie światowej, a mianowicie niewiara w człowieka, jego moc dobra, z której do tej pory wypływała sztuka. Pojawi się pytanie, jak można tworzyć piękno, sztukę, kiedy człowiek jest zdolny do takich okrucieństw. W związku z tymi intuicjami odrzucony zostanie klasycznie pojmowany projekt artystyczny epok przeszłych. Dwudziestolecie stanie się czasem awangard różnego typu. Prądów w sztuce, które będą chciały stworzyć cos nowego odrzucając zastane wzorce.
1. Najważniejsze kierunki sztuki dwudziestolecia międzywojennego to: kubizm, futuryzm, dadaizm, nadrealizm.
KUBIZM - (z łac. kubus - kostka) jest to jeden z najważniejszych kierunków w sztuce początku XX wieku. Nazwa "kubizm" została zastosowana po raz pierwszy przez krytyka L. Vauxcellesa w odniesieniu do pejzaży Braque'a (czyt.Braąue). charakteryzujących się geometrycznym uproszczeniem brył. P. Cézanne zainspirował wielu artystów słowami: „Naturę należy ujmować poprzez kulę, walec i stożek”. Kubizm rozwijał się głównie w malarstwie. Całkowicie zrywał z mimetyzmem i kopiowaniem przedmiotów. Postulował geometryzację sztuki. Kubiści rozkładali przedmioty na bryły i składali je na nowo według różnych punktów widzenia, które odgrywały zasadniczą rolę. Stosowali technikę kolażu. Najsłynniejszym kubistą był Pablo Picasso. Kluczowym obrazem rozpoczynającym nowy, rewolucyjny kierunek, który zrywał z dotychczasowym spojrzeniem na sztukę było dzieło „ojciec” tego sposobu malowania Pabla Picasso (1881 – 1973) zatytułowane Panny z Awinionu (1907) . Novum zaprezentowane na obrazie polegało na ostrym ujęciu łuków oraz linearnym podziale figury. Drugim „ojcem” kubizmu był Georges Braque (1882 -1963). W tym okresie rozwijała się głównie poezja - G. Apollinaire (czyt. giujom apoliner), B. Cendrars, M. Jacob, w Polsce przede wszystkim A. Ważyk. Posługiwał się luźną konstrukcją, pozbawioną przyczynowości czasowo-skutkowej, zestawieniami odległych pojęć, obrazów i metafor, równoległością zdarzeń i obrazów. Kubizm poetycki cechowało: odrzucenie tradycyjnych reguł rozwijania wypowiedzi, luźne zestawienie elementów odległych w czasie lub w przestrzeni, symultanizm.
FUTURYZM - kierunek artystyczny powstały we Włoszech. Jego program został zawarty w manifeście Filipa Marinettego, który ukazał się w 1909 r. w "Le Figaro". Pisał m.in.:
(…) oświadczamy, że wspaniałość świata wzbogaciła się o nowe piękno : piękno szybkości ! Samochód wyścigowy ze swoim pudłem zdobnym w wielkie rury podobne do wężów w ognistym oddechu…ryczący samochód, który zdaje się pędzić po taśmie karabinu maszynowego, jest piękniejszy niż Nike z Samotraki
Futuryści odcinali się od przeszłości i tradycji. Prekursorami ruchu futurystycznego byli: Giacomo Balla, Umberto Boccioni, Carlo Carra, Luigi Russolo, Gino Severini. Uważali, że należy wypracować nową estetykę. Fascynowali się techniką i nowoczesnością. Opowiadali się za nowym, wyzwolonym z wszelkich zasad ortograficznych, interpunkcyjnych i gramatycznych językiem poetyckim. Zrywali z nastrojowością. Przedstawicielami futuryzmu w literaturze polskiej byli m. in. Władimir Majakowski, Bruno Jasielski, Tytus Czyżewski.
DADAIZM - (z franc. dada - zabawka w języku dziecięcym). Kierunek w sztuce, który ukształtował się w czasie I wojny światowej w Szwajcarii. Inspiracją do powstania dadaizmu był sprzeciw wobec I wojny światowej oraz ruch przeciw kulturze mieszczańskiej. Teoretykiem dadaizmu był Tristan Tzara. W manifeście dadaistycznym z 1918 roku pisał:
(…) Słowo „dada” wyraża najbardziej prymitywny stosunek do otaczającej rzeczywistości; wraz z dadaizmem dochodzi do głosu nowa rzeczywistość. Życie przedstawia się jako plątanina dźwięków barw i rytmów duchowych, która z dnia powszedniego i w całym brutalnym realizmie wiernie przyjmuje sztuka dadaistyczna ze wszystkimi sensacyjnymi wybuchami oraz rozgorączkowaniem swej zuchwałej psyche.
Według dadaistów główną zasadą twórczą była destrukcja. Dadaiści negowali przyjęte powszechnie wartości moralne, estetyczne i społeczne. Większość z nich dawała wyraz swojemu rozgoryczeniu, ze zwątpienia w wartości humanistyczne tj.: honor, ojczyzna, moralność, religia etc. Uważali, że artystom wszystko wolno ("totalna wolność"), więc powinni oni odrzucać wszelkie normy i tradycję. Pochwalali anarchię i nihilizm. Przedstawiciele tego kierunku artystycznego sięgali po szokujące materiały i techniki, często posługiwali się czarnym humorem, fascynowali się tym, co śmieszne, wulgarne, nieprzewidzialne. Kpili ze wszystkiego, nawet z własnej twórczości. Za dadaistów uważali się m. in. Francis Picabia i Marcel Duchamp, Jean Cocteau (czyt. żą kokto), Hugo Ball; w Polsce Tytus Czyżewski i Stanisław Młodożeniec.
SURREALIZM (NADREALZIM) - kierunek artystyczny powstały pod wpływem dadaizmu. Jego założenia przedstawił Andre Breton w manifeście surrealizmu. Surrealiści, podobnie jak dadaiści, opowiadali się za wolnością twórczą oraz odrzuceniem realizmu i racjonalizmu. Dążyli do wyzwolenia psychiki i, próbując dotrzeć do podświadomości, sięgali do oniryzmu i psychoanalizy - pragnęli ujawnić w sztuce podświadome pragnienia, marzenia, lęki. Posługiwali się absurdem, groteską, nonsensem, poetyką baśni i snu, czarnym humorem wprowadzili kolaż i dekalkomanię. W literaturze opowiadali się za tzw. pisaniem automatycznym (strumień świadomości). Najwybitniejszym przedstawicielem surrealizmu w malarstwie jest Salvador Dali oraz Max Ernst, Rene Magritte, Joan Miro, Marc Chagall (czyt.: Mark Szagal). W litereaturze: Guillaume Appollinaire (czyt. giujom apoliner), , Andre Breton. W Polsce surrealizm oddziałał m.in. na twórczość poetów awangardy krakowskiej, na dramaty Stanisława Ignacego Witkiewicza, prozę Brunona Schulza, malarstwo Kazimierza Mikulskiego, Tadeusza Kantora, Jerzego Nowosielskiego, Tadeusza Brzozowskiego.
2. Zasadnicze różnice między kierunkami w sztuce w dwudziestoleciu międzywojennym ?
Podsumowując:
KUBIZM - PRZEDSTAWICIELE: Pablo Picasso, Georges Brague (czyt.Braąue), Juan Gris (czyt. Juan Gri) CECHY KUBIZMU:- bunt przeciw perspektywie i odmienny sposób jej postrzegania - zerwanie z mimetyzmem i kopiowaniem przedmiotów- skupianie się na formie- rozbicie przedmiotu na figury geometryczne - geometryzacja- malowanie martwej natury- z kubizmu powstaje kolaż[pokaz obrazów najwazaniejszych przedstawicieli kierunku]
FUTURYZM - PRZEDSTAWICIELE: Giacomo Balla, Umberto Boccioni, Carlo Carra, Luigi Russolo, Gino Severini. CECHY FUTURYZMU: - odcięcie od przeszłości i tradycji; - fascynacja techniką i nowoczesnością. - gwałtowność, agresywność, kult przemocy, wojny: "chcemy sławić wojnę, jedyną higienę świata". [pokaz obrazów najwazaniejszych przedstawicieli kierunku]
DADAIZM - PRZEDSTAWICIELE: Marcel Duchamp, Francis Picabia CECHY DADAIZMU: - "totalna wolność", - odrzucenie wszystkich norm i tradycji. - łączenie technik i tworzenie nowych - stosowanie techniki kolażu i fotomontażu [pokaz obrazów najwazaniejszych przedstawicieli kierunku]
SURREALIZM - PRZEDSTAWICIELE: Salwador Dali, Rene Magritte, Joan Miro, Marc Chagall (czyt.: Mark Szagal)CECHY SURREALIZMU (NADREALIZMU) : - wolność twórcza, odrzucenie racjonalizmu i realizmu; dążenie do wyzwolenia psychiki - Metoda odmiennego postrzegania światła- Dążenie do wywołania skojarzeń u odbiorców- Sceny zaczerpnięte ze snu i marzeń- Swobodne kontrastowe plamy błękitu, fioletu, czerwieni, zieleni, żółci [pokaz obrazów najwazaniejszych przedstawicieli kierunku]
3. Analiza dzieła. - Salvador Dali "Płonąca żyrafa".
Płonąca żyrafa – obraz olejny hiszpańskiego malarza surrealisty Salvadora Dalí.
Salvador Dali - hiszpański malarz, grafik i teoretyk malarstwa, czołowy przedstawiciel surrealizmu. Postrzegany bywał jako skrajny ekscentryk, wymyślił własną metodę "paranoiczno-krytyczną". Jego sztukę charakteryzuje naturalistyczna technika skojarzona z surrealistyczną treścią – Dali pragnął przedstawić wizje rodem z innego świata jako zjawisko rzeczywiste i namacalne. W swej twórczości opierał się na teorii psychoanalizy Freuda, wykorzystując marzenia senne, halucynacje i przypadkowe zestawienia przedmiotów. Do najbardziej znanych jego prac należą: „Uporczywość pamięci", „Płonąca żyrafa", „Ostatnia wieczerza". Nie ulega wątpliwości, że był swego rodzaju fenomenem. Jego grafika jest zjawiskiem unikatowym. Fakt ten połączony z szaloną autoreklamą nie mógł nie przynieść sukcesu. Jego postępowanie budziło wiele kontrowersji, nawet po śmierci. Oprócz tworzenia swoich obrazów był współtwórcą wielu filmów, m.in. „Psa andaluzyjskiego”, wydał dwie książki biograficzne „Sekretne życie Salvadora Dali” i „Dziennik Geniusza”. Dali był także autorem wielu artykułów oraz poetą. Rysował komiksy dla wytwórni filmów rysunkowych Walta Disney’a. Salvador Dali był autorem libretta oraz dekoracji do "Baletu Gali". Był również autorem licznych scenariuszy filmowych, z których wiele nie doczekało się realizacji.
Co więcej Dali nie zaistniałby jako światowy artysta, gdyby nie poznał Gali - swojej muzy. Naprawdę nazywała się Helena Dmitriewna Diakonowa i wiodła burzliwe życie u boku męża, poety Paula Eluarda. Zrobiła na trochę nieśmiałym Salvadorze piorunujące wrażenie. Stanowiła całkowite jego przeciwieństwo. Była kobietą porywczą, zaborczą, pozbawioną hamulców seksualnych. Miała 35 lat, o 11 więcej od niego.
- Kocham Galę bardziej niż własną matkę, bardziej niż własnego ojca, bardziej niż Picassa i bardziej niż pieniądze - ogłosił światu Dali. W ustach człowieka, któremu współcześni dali przydomek „Avida dollars" (chciwy dolarów), to ważna deklaracja. Gala stała się absolutną królową jego życia. Nie potrafił bez niej malować. Inspirowała go, korygowała dzieła, czasem coś dodawała albo skreślała. Miała niebywałe wyczucie sztuki.
-------------------------------------------------
Andy Warhol uważał, że każdy może być gwiazdą przez 15 minut. Salvador Dali był nią przez całe życie, choć twierdził, że przyciągnięcie uwagi widza na dłużej niż pół godziny jest piekielnie trudne. Jeśli nawet nie był wielkim malarzem, jak twierdzą niektórzy, był geniuszem autoreklamy. Nader często bulwersował opinię publiczną.
"Płonąca żyrafa" Salvadora Dali jest symbolem zagrożenia ładu świata przez wrogie mu siły. Estetyka dzieła zgodnie z konwencją surrealistyczną, naśladuje projekcję marzeń sennych, procesy podświadomości, przedstawia wizję wielowarstwową, nie podlegającą jednoznacznej interpretacji.
OPIS OBRAZU "Płonąca żyrafa" powstała około roku 1935 i jest jednym z obrazów z cyklu "Okna". Obraz jest niewielki, wtłoczony w ciasne ramy. Obraz przedstawia wczesny wieczór z niebieskim pastelowym niebem. Na pierwszym planie znajduje się irracjonalna postać kobiety (Wenus - powtarzający się motyw w dziełach Dalego) umiejscowiona na zalanym niebieskim światłem pustkowiu. Kościste ciało oblepione cienką tkaniną wydaje się znajdować w stanie rozkładu, z jej pleców wystają dziwne maczugi o fallicznym kształcie podparte inwalidzkimi kulami. Wyciągnięte ręce o pozbawionych skóry dłoniach szukają oparcia w przestrzeni - mogą one wyrażać potrzebę kontaktu ze światem. Jej nogi sprawiają wrażenie ruchu. Człowiek jednak utracił możliwość związku z otaczającą rzeczywistości, utracił możliwość ruchu. Pozostał mu jedynie ból odpadających od konstrukcji mięśni i kończyn. To symbol niemocy ludzkiej i zdania się na los, uzależnienia od niego. W lewej nodze i pod klatką piersiową widać wystające półotwarte, puste szuflady – są to ludzkiej duszy, które charakteryzują pewne różniące ludzi szczegóły, sekrety, tajemnice, obawy i lęki.
Na drugim planie, w głębi pustkowia stoi inna żeńska postać zbliżona wyglądem do pierwszej. Z jej pleców również wystaje szereg tajemniczych maczug, a z głowy wyrastają jarzące się gałęzie. W prawej ręce kobieta ma czerwoną szarfę, uniesioną do góry jakby na znak zwycięstwa.
Tytułowa płonąca żyrafa stoi na dalszym planie z lewej strony, płomienie unoszące się z jej ciała rzucają długie cienie, które podkreślają niesamowitość sceny i jałowość krajobrazu. Stanowi ona komentarz do tego, co zostało przedstawione w centrum obrazu. Zwierze to płonie, nie ma dla niego ratunku. Tak spala się życie człowieka, a raczej wypala. Odruchem palącego się człowieka w przypadku pożaru jest szukanie wody, aby zagasić pożar. Podobnie inni widząc palącego się, próbują go gasić. Dewastujący wszystko ogień, wypalający każdą materię wyraża grozę, żywioł zniszczenia lecz także błogosławieństwo oczyszczenia i odrodzenia. Obok obojętnej na płomienie żyrafy znajduje się jeszcze jedna niewielka postać - człowiek, która podobnie jak pozostałe zdaje się nie zauważać tego, co wokół nich się dzieje. Na obrazie Dali nie ma takich odruchów ludzkich. Postaci nie mają żadnej alternatywy, nikt i nic nie jest w stanie ich uratować. To bardzo przykra konkluzja i adekwatna w odniesieniu do śmierci. Na końcu życia każdego z ludzi są momenty, w których już nic nie jest w stanie zmienić losu i nadchodzi śmierć.
INTERPRETACJA Obraz Płonąca żyrafa reprezentuje typową dla surrealizmu próbę zgłębienia najciemniejszych obszarów podświadomości człowieka. Dzieło jest niejednoznaczne, a interpretacja treści może przebiegać wielowarstwowo. Przedstawione istoty ulegają procesowi destrukcji, który może oznaczać nietrwałość ludzkiego życia, fascynację śmiercią, czy też typowe dla autora przekonanie, że cywilizacja ludzka osiągnęła stadium upadku i rozpadu. Demoniczne maczugi wystające z pleców żeńskich postaci podparte są inwalidzkimi kulami, które są częstym rekwizytem w twórczości artysty. Dali jako dziecko miał erotyczne fantazje związane z kulami i stanowiły one dla niego swoisty fetysz. Pozbawiony roślinności krajobraz nawiązuje do faktycznych krajobrazów północnej Hiszpanii, a wystające z ciała pierwszoplanowej postaci szuflady są oczywistym nawiązaniem do freudowskiej psychoanalizy.
Według krytyka Williama Rubina, Dalí uporczywie i przesadnie doszukuje się w głębi własnej podświadomości męskich obaw przed kastracją, impotencją, onanizmem czy nawet koprofilią. Sam twórca mówił o upiornym seksapilu rozczłonkowanych kobiet i widział w swoich obrazach alegorię psychoanalizy. Pisał: z jakąż narcystyczną satysfakcją wyczuwamy niezliczone wonie, jakie wydobywają się z naszych szuflad czy tajemnych schowków, a swoją żyrafę nazwał męskim, kosmicznym potworem apokalipsy.
PODSUMOWANIE: "Płonąca żyrafa" - szokujący obraz ludzkiego bytu, w którym człowiek jest po prostu bezwolną bryłą mięsa poddaną różnym procesom, zależnie od potrzeb życia i historii. Chociaż często człowiekowi zadaje się ból lub niszczy go biologicznie, sztandarowym hasłem jest jego dobro i obrona jego interesów.
KOMPOZYCJA Kompozycja obrazu jest zamknięta, dynamiczna - oś obrazu jest łatwo wyznaczyć; oparta jest na liniach skośnych, widoczne są również linie poziome i pionowe które wprowdzają swojego rodzaju porządek w obrazie. W obrazie "Płonąca żyrafa" Salvador Dali zrównoważył ciężar postaci przedstwionej na pierwszym planie mniejszymi postaciami po jej obu stronach. W obrazie artysta użył głównie brył takich jak kwadrat, prostokąt, trójkąt. Na nich oparte są przede wszystkim postacie. Można zauważyć również koło - paląca się głowa pierwszoplanowej postaci. Trójkąty - góy przedstawione w tle, części tułowia postaci. Mała ilość światła w obrazie. Występuje dwuplanowość - na pierwszym planie duża postać zajmująca, prawie całą powierzchnię, po obu stronach dwie mniejsze - zamykają one kompozycje. Zostały zastosowane odpowiednie proporcje.
TECHNIKA MALARSKA I KOLORYSTYKA Technika malarska - olej na płótnie
Obraz zawiera głównie ciemne barwy - odcienie koloru niebieskiego - granat, błękit oraz czerń, ciemny brąz. Są to barwy chłodne, działają depresyjnie. W obrazie zostały też narzucone pewne akcenty barw ciepłych - czerwieni czy kolor żółci. Dodają one wyrazu, ocieplają obraz. Całość współgra ze sobą i tworzy zgraną całość.
4. Ekfraza obrazu Salvador'a Dali w wierszu Stanisława Grochowiaka "Płonąca żyrafa"
*EKFRAZA - szczegółowy opis dzieła sztuki w poezji.
STANISŁAW GROCHOWIAK - PŁONĄCA ŻYRAFA
Tak To jest coś Biedna konstrukcja człowieczego lęku Żyrafa kopcąca się pomaleńku Tak To jest coś Coś z tamtej ściany z aspiryny i potu Ta mordka podobna do roztrzaskanego kulomiotu Tak To jest coś Czemu próchniejecie od brody do skroni Jaki wam ząbek w pustej czaszce dzwoni Tak To jest coś Coś co nas czeka Użyteczne i groźne Jak noga Jak serce Jak brzuch i pogrzebacz Ciemna mogiła człowieczego nieba ...
Anne131