a104_Jarzabek.pdf

Ptaki (cz´Êç I)

A104

Bonasa bonasia

(L., 1758)

Jarzàbek

Rzàd: grzebiàce, rodzina: g∏uszcowate

Status wyst´powania w Polsce

Nielicznie l´gowy, lokalnie Êrednio liczny na wschodzie

kraju oraz w górach.

Opis gatunku

Jarzàbek jest ptakiem kr´pej budowy, nieco wi´kszym od

kuropatwy. Wymiary: d∏ugoÊç cia∏a Êrednio 37 cm, rozpi´-

toÊç skrzyde∏ Êrednio 55 cm i masa cia∏a 380–480 g.

Upierzenie wierzchu cia∏a jest maskujàce, kolorytem zbli-

˝one do Êció∏ki leÊnej, spód cia∏a jasny z bràzowymi pla-

mami. Na g∏owie znajduje si´ niewielki, stroszony czubek,

ogon jest stosunkowo d∏ugi, z czarnà przepaskà na koƒ-

cu. Wyst´puje s∏abo zaznaczony dymorfizm p∏ciowy,

u samca podgardle czarne, u samicy szarawe, nakrapia-

ne. Dymorfizm wiekowy ma∏o wyrazisty: m∏ode w pierw-

szym upierzeniu podobne do samicy, jesienià 1. roku uzy-

skujà szat´ ostatecznà. Odzywa si´ wysokim i stosunkowo

cichym gwizdem.

Mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi

gatunkami

jarzàbek

W Polsce mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi gatunkami jest nie-

wielka. Jarzàbki wielkoÊcià i kszta∏tem sà nieco zbli˝one

do m∏odocianych osobników cietrzewia Tetrao tetrix

(A409). Koloryt upierzenia jarzàbka jest podobny do s∏on-

ki Scolopax rusticola (A155) czy lelka Caprimulgus europe-

aus (A224), ale jego zupe∏nie odmienna sylwetka i wiel-

koÊç wykluczajà pomy∏k´.

nych terytoriów. Terytoria znakowane sà charakterystycz-

nymi manifestacjami: g∏os – wysokie w tonie gwizdy, pieÊƒ

dwu– trzyzwrotkowa, trwajàca ok. 4 sek. oraz przeloty

z charakterystycznym „burkaniem”, wydawanym przez lot-

ki w trakcie bardzo szybkiego machania skrzyd∏ami.

Gniazdo zak∏adane jest na ziemi, najcz´Êciej pod wykro-

tem lub nawisem ga∏´zi. Zniesienie to 7–14 jaj jasno˝ó∏-

tych, z rdzawym odcieniem i brunatnymi plamami. Jeden

l´g w sezonie (maj–czerwiec), w przypadku utraty jaj l´g

powtarzany. Wysiadywanie trwa 24–25 dni. Okres wodze-

nia m∏odych trwa przez oko∏o 3,5 miesiàca. Terytoria sta-

dek rodzinnych sà wi´ksze ni˝ par. Wzrost m∏odych jest

bardzo szybki, a dojrza∏oÊç somatycznà osiàgajà w wieku

oko∏o 9 tygodni. Dojrza∏oÊç p∏ciowa przed ukoƒczeniem 1.

roku ˝ycia. Szacowane zag´szczenie populacji wiosennej,

w okresach szczytu liczebnoÊci, w Karpatach wynosi

7–9 os./100 ha, a jesiennej 6–18 os./100 ha.

Biologia

Tryb ˝ycia

Gatunek o dziennym trybie aktywnoÊci (poczàtek aktywno-

Êci przed wschodem s∏oƒca, koniec wraz z zachodem).

Przez wi´kszà cz´Êç roku jarzàbki przebywajà w parach,

w okresie wodzenia m∏odych w stadkach rodzinnych m∏o-

de znajdujà si´ pod opiekà obojga rodziców.

L´gi

Jarzàbek jest ptakiem terytorialnym. Terytoria samców,

wielkoÊci kilku do kilkunastu hektarów, sà zamieszkiwane

równie˝ przez samice, termin wyznaczania terytoriów i do-

bierania si´ w pary przypada na jesieƒ (wrzesieƒ, paê-

dziernik), po okresie rozpadu stadek rodzinnych. M∏odo-

ciane samce podejmujà w´drówki w poszukiwaniu wol-

W´drówki

Gatunek osiad∏y, niewielkie przemieszczenia o charakterze

osiedleƒczym obserwowane sà u m∏odych samców jesie-

nià. Sporadyczne stwierdzenia dotyczà jarzàbków obser-

wowanych poza kompleksami leÊnymi.

268

Bonasa bonasia (Jarzàbek)

Zimowanie

Jarzàbek zimuje na terytoriach l´gowych lub w ich najbli˝-

szym sàsiedztwie. Terytoria zimowiskowe sà ma∏e, wielko-

Êci ok. 2 ha. Ze wzgl´du na minimalizowanie strat energe-

tycznych, w trakcie mroênych i Ênie˝nych zim znacznà cz´Êç

doby jarzàbki sp´dzajà w jamkach wygrzebanych pod

Êniegiem.

Rozmieszczenie geograficzne

Gatunek o zasi´gu borealno-górskim w Eurazji. Wyró˝nio-

no kilkanaÊcie podgatunków. Jur´, Alpy, W´gry, S∏owacj´

i po∏udniowà Polsk´ zasiedla podgatunek B. b. styriaca .

Ârodkowà i po∏udniowo-wschodnià Europ´ zamieszkuje B.

b. rupestris – niektórzy autorzy uwa˝ajà, ˝e to ten podga-

tunek wyst´puje np. w Sudetach, a nie B. b. styriaca . Skan-

dynawi´ bez pó∏nocnej Finlandii i pó∏noc europejskiej Ro-

sji (bez skrajnej pó∏nocy) do Uralu zamieszkuje B. b. bona-

sia . Podgatunek B. b. volgensis wyst´puje w krajach nad-

ba∏tyckich, w Bia∏orusi, na Ukrainie, do Êrodkowej cz´Êci

europejskiej Rosji. Inny podgatunek wyst´puje w pó∏nocnej

Szwecji, inny w pó∏nocno-wschodniej Francji, Luksembur-

gu, Belgii i zachodnich Niemczech, inny w pó∏nocnej cz´-

Êci wschodniej Europy, na Syberii a˝ po pó∏nocnà Mongo-

li´ i pó∏noc kraju Amurskiego, a jeszcze inny na P∏w. Ba∏-

kaƒskim. Na wschodzie kontynentu azjatyckiego area∏ wy-

st´powania jarzàbka ciàgnie si´ a˝ do Kamczatki, Sacha-

lina i Pó∏wyspu Koreaƒskiego.

A104

Pokarm

Podstawà pokarmu sà roÊliny. Ptak ten zjada liÊcie, p´dy,

owoce, nasiona, pàczki kwiatowe i liÊciowe wielu gatun-

ków roÊlin, a sk∏ad pokarmu dostosowany jest do lokal-

nych warunków pokarmowych. Gatunkami szczególnie

preferowanymi sà leszczyna, brzoza, buk, je˝yna, malina,

borówka czernica.

W okresie zimowym prawie wy∏àcznym pokarmem ja-

rzàbka sà pàki liÊciowe i kwiatowe drzew i krzewów li-

Êciastych. W okresie przedl´gowym i piskl´cym wa˝nym

sk∏adnikiem pokarmu sà bezkr´gowce (mszyce, prosto-

skrzyd∏e, paj´czaki). AktywnoÊç ˝erowa wykazuje dwa

szczyty: poranny i popo∏udniowy, ptaki zdobywajà po-

karm, ˝erujàc zarówno na ziemi, jak i na ga∏´ziach drzew

i krzewów. Stale uzupe∏niajà poziom gastrolitów, którymi

sà najcz´Êciej ziarna kwarcu.

Rozmieszczenie w Polsce

Obecny area∏ jarzàbka w Polsce obejmuje trzy oddzielone

od siebie regiony: region pó∏nocno-wschodni, w sk∏ad któ-

rego wchodzà: Puszcza Augustowska, Puszcza Bia∏owieska,

Puszcza Piska, Puszcza Borecka, Puszcza Knyszyƒska i lasy

województwa warmiƒsko-mazurskiego, region centralny –

obejmujàcy Góry Âwi´tokrzyskie i ich okolice, oraz region

po∏udniowy z dwoma podregionami: sudeckim i karpackim.

Rozsiedlenie pionowe jarzàbka w Polsce si´ga od ni˝u, a˝

po górnà granic´ lasu (w Tatrach do 1555 m n.p.m.). Izo-

lowane stanowiska jarzàbka spotykane sà i w innych cz´-

Êciach kraju, np. na Pomorzu Zachodnim, Pomorzu Ârod-

kowym, w Wielkopolsce i na Zamojszczyênie.

Wyst´powanie

Siedlisko

Ptak leÊny. Preferuje lasy iglaste i mieszane o zró˝nicowa-

nym charakterze roÊlinnoÊci, z bogatym runem i podszy-

tem. W górach si´ga górnej granicy lasów. Wi´kszoÊç po-

pulacji jarzàbka ˝yje w tajdze. Jako gatunek lasów boreal-

nych, w Europie Ârodkowej i Zachodniej zamieszkuje lasy

górskie oraz lasy nizinne o charakterze puszczaƒskim. Za-

siedla te˝ niewielkie, izolowane kompleksy leÊne. Preferuje

lasy o wysokim stopniu zró˝nicowania, zarówno pod

wzgl´dem sk∏adu gatunkowego roÊlin, jak i zró˝nicowania

wiekowego drzewostanów. Na niewielkich terytoriach,

miejscach sta∏ego wyst´powania, znaleêç musi zarówno

warunki do ukrycia, jak i mo˝liwoÊç zdobycia pokarmu.

Funkcj´ os∏onowà w siedlisku pe∏nià najcz´Êciej m∏odsze

klasy wiekowe drzewostanów iglastych, a pokarmowà –

zró˝nicowane gatunkowo drzewostany liÊciaste, z silnie

rozwini´tà pi´trowoÊcià.

Status ochronny

Ochrona w Polsce: gatunek ∏owny (Dz U z 2001 r. Nr 43,

poz. 488 z póên. zm.; Dz U z 2004 r. Nr 76, poz. 729)

Status zagro˝enia w Europie: S gatunek niezagro˝ony, któ-

rego status ochronny jest prawdopodobnie odpowiedni

BirdLife International: SPEC -

Dyrektywa Ptasia: Art. 4.1, za∏àcznik I

Konwencja Berneƒska: za∏àcznik III

Siedliska z za∏àcznika I Dyrektywy

Siedliskowej, które mogà byç istotne

dla gatunku

9110 KwaÊne buczyny (Luzulo-Fagenion)

9130 ˚yzne buczyny (Dentario glandulose-Fagenion, Galio

odorati-Fagenion)

9170 Gràd Êrodkowoeuropejski i subkontynentalny

(Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum)

9410 Górskie bory Êwierkowe ( Piceion abietis cz´Êç – zbio-

rowiska górskie)

Wyst´powanie gatunku

na obszarach chronionych

Wyst´puje we wszystkich leÊnych parkach narodowych

o charakterze górskim oraz ni˝owym na wschodzie Polski.

Rozwój i stan populacji

WielkoÊç europejskiej populacji jarzàbka szacuje si´ na

1 500 000–11 000 000 p. Prawdopodobnie najwi´ksza

populacja wyst´puje na terenie Rosji, bardzo szacunkowe

269

Ptaki (cz´Êç I)

A104

dane okreÊlajà jej wielkoÊç na 1 000 000–10 000 000 p.

Du˝e populacje zasiedlajà równie˝ obszar Finlandii

(200 000–300 000 p.), Szwecji (90 000–140 000 p.)

i Bia∏orusi (50 000–65 000 p.). Gatunek wykazuje zna-

czàce wahania liczebnoÊci, uk∏adajàce si´ w cykle wielolet-

nie. Zag´szczenie w latach szczytów liczebnoÊci jest kilka-

krotnie wy˝sze ni˝ w fazach spadku. Roczna prze˝ywalnoÊç

wynosi oko∏o 40%, a Êredni udzia∏ m∏odych ptaków jesie-

nià – 60% populacji.

Do koƒca XIX w. jarzàbek wyst´powa∏, choç nierównomiernie,

na terenie ca∏ego obszaru dzisiejszej Polski. Regres populacji

objà∏ tereny zachodnie i centralne w zwiàzku z tendencjami

do ówczesnego zagospodarowania lasów. Wed∏ug tzw. szko-

∏y niemieckiej obecnoÊç jarzàbka w lesie Êwiadczy∏a o wadli-

wej, nieuporzàdkowanej gospodarce. Z lasów Polski central-

nej i Pomorza jarzàbek wycofa∏ si´ ok. roku 1870, z Wielko-

polski ok. roku 1910, a z Borów GórnoÊlàskich w latach 30.

LiczebnoÊç jarzàbka jest obecnie ustabilizowana, z charakte-

rystycznymi dla gatunku wahaniami. LiczebnoÊç populacji,

∏àcznie dla Karpat i Podkarpacia, szacowaç trzeba na ok.

35 000 ptaków wiosnà i ok. 45 000 jesienià. Przyjàç nale˝y,

˝e co najmniej drugie tyle wyst´powaç mo˝e w pozosta∏ych

rejonach Polski, tak wi´c ca∏kowità populacj´ krajowà mo˝na

oceniç na ok. 70 000 ptaków wiosnà i 90 000 jesienià.

Ustabilizowanie si´ liczebnoÊci wiàzaç mo˝na ze zmianà sys-

temu zarzàdzania lasami, w którym g∏ówne, sprzyjajàce dla

jarzàbka za∏o˝enia, to zaniechanie wielkoobszarowej r´bni

zupe∏nej na rzecz zr´bów lokalnych, np. gniazdowych, i wpro-

wadzanie zró˝nicowanego sk∏adu gatunkowego drzew dosto-

sowanego do typu siedliskowego lasu.

Ze wzgl´du na trudnoÊç oceny liczebnoÊci gatunku istnieje

niewiele danych odnoszàcych si´ do konkretnych terenów.

Niektóre oceny podawane sà w liczbach par, inne w licz-

bach osobników. Najliczniej jarzàbek notowany by∏ w Ta-

trach (70–200 p.), w Gorcach (80–90 os.), w Beskidzie Ni-

skim (100–200 p.) i na Babiej Górze. Na ni˝u jarzàbek by∏

notowany najliczniej w Puszczy Bia∏owieskiej (ponad

1000 p.), w Puszczy Boreckiej (ok. 300 p.), w Puszczy Ro-

minckiej (ok. 120 p.) i w Lasach Skaliskich (liczny). Poza

wymienionymi terenami w wi´kszej liczbie zanotowano ja-

rzàbka w Górach Âwi´tokrzyskich – powy˝ej 100 p. (wg

ró˝nych ocen 450–600 p. lub ok. 120 p.).

• presja drapie˝ników wyspecjalizowanych, polujàcych na

osobniki doros∏e – go∏´biarza, puszczyka uralskiego, li-

sa, kuny leÊnej, a tak˝e niszczàcych l´gi dzika i kruka.

Propozycje odnoÊnie do zarzàdzania

Na terenach wyst´powania jarzàbka nale˝y:

• utrzymaç zasad´ odtwarzania lasu metodami wzorowa-

nymi na sukcesji naturalnej;

• w trakcie prac leÊnych pozostawiaç znaczàce obszary wy-

∏àczone z gospodarowania w postaci tzw. kulisów, z któ-

rych jarzàbki b´dà mog∏y rekolonizowaç odrastajàcy las;

• w ramach programu podniesienia poziomu lesistoÊci

Polski uwzgl´dniç w nasadzeniach gatunki atrakcyjne

dla jarzàbka;

• w parkach narodowych i rezerwatach pozostawiaç bez-

wzgl´dnie bez interwencji obszary tzw. kl´sk ˝ywio∏o-

wych (wiatro∏omy, Êniego∏omy, skutki gradacji owadów);

• zachowaç gatunek na liÊcie zwierzàt ∏ownych, zobowià-

zaç organizacje ∏owieckie do prowadzenia rzetelnej kon-

troli liczebnoÊci jarzàbków i regulacji drapie˝ników;

• w miejscach znacznej koncentracji jarzàbków wyznaczyç

ostoje, gdzie nale˝y utrzymywaç populacj´ dzików na

bardzo niskim poziomie.

Propozycje badaƒ

Nale˝y zbadaç:

• rozmieszczenie i liczebnoÊç krajowej populacji l´gowej;

• wybiórczoÊç siedliskowà;

• wp∏yw struktury krajobrazu i siedliska na liczebnoÊç.

Monitoring

• ocena liczebnoÊci metodà transektowà, prowadzona co

3 lata, w okresie toków rzeczywistych (wiosnà) i toków

pozornych (jesienià). Metoda do ustalenia.

Bibliografia

BAZA DANYCH OSO – NATURA 2000. Zak∏ad Ornitologii PAN.

BAZA DANYCH POLSKIEGO ATLASU ORNITOLOGICZNEGO.

Zak∏ad Ornitologii PAN.

BERGMANN H., KLAUS S., MÜLLER F., SCHERZINGER W., SWEN-

SON J., WIESNER J.1966. Die Haselhühner. Die Neue

Brehm-Bücherei Bd. 77. Magdeburg, 278 s.

BIRDLIFE INTERNATIONAL / EUROPEAN BIRD CENSUS COUN-

CIL. 2000. European bird populations: estimates and trends.

Cambridge, 160 s.

BONCZAR Z. 1992. Karpacka populacja jarzàbka Bonasa bona-

sia (L., 1758) i mo˝liwoÊci oddzia∏ywania na nià. Rozprawa

habilitacyjna nr 166. Zesz. Nauk. Akademii Rol. Kraków, 97 s.

BONCZAR Z., SWENSON J. 1992. Geographical variation in spotting

patterns of Hazel Grouse Bonasa bonasia primary feathers: con-

sequences for age determination. Ornis Fenn. , 69: 193–197.

Zagro˝enia

Zagro˝enie dla gatunku stanowià:

• zubo˝enie (ujednolicenie) struktury gatunkowej i wieko-

wej drzewostanów;

• usuwanie z lasów martwego drewna, szczególnie le˝à-

cego, którego obecnoÊç zapewnia jarzàbkowi niezb´d-

ne dla niego, przestrzenne zró˝nicowanie siedliska;

• silna penetracja lasów (szczególnie w lasach górskich)

w pobli˝u miejsc wyst´powania jarzàbka przez ludzi (lo-

kalnie ˝ywio∏owy, niekontrolowany rozwój turystyki,

w tym rozwój narciarstwa zjazdowego);

270

Bonasa bonasia (Jarzàbek)

BONCZAR Z., WRÓBEL R. 1990. Sk∏ad pokarmu i aktywnoÊç ˝erowa

jarzàbka Tetrastes bonasia . Acta Agr. et Silv. Ser. Zoot. , 29: 3–11.

CZUCHNOWSKI R., WASILEWSKI J., BONCZAR Z., KULCZYCKI A.,

STÓJ M., PIKUNAS K. 2003. Awifauna l´gowa Magurskiego

Parku Narodowego. Parki Nar. Rez. Przyr. , 22 (3): 449–471.

JAMROZY G. 1988. O pozyskaniu zwierzàt przez myÊliwych w re-

jonie karpackim. Ptaki. Przegl. Zool. , 32 (4): 561–567.

JOHNSGARD P. 1983. The Grouse of the World. London,

Canberra, 413 s.

SWENSON J. 1991. Is the Hazel Grouse a pour disperser? Maszynopis.

SWENSON J., JANSSON G. 1996. Efects of habitat isolation in

Hazel Grouse (Bonasa bonasia) . Mscr.

SWENSON J., SAARI L., BONCZAR Z. 1994. Effects of weather

on Hasel Grouse reproduction: an allometric perspective.

J. Avian Biol. , 25: 8–14.

TOMIA¸OJå L., STAWARCZYK T. 2003. Awifauna Polski. Roz-

mieszczenie, liczebnoÊç i zmiany. Wroc∏aw, 870 s.

WATSON A., MOSS R. 1979. Population cycles in the Tetraoni-

dae . Ornis Fenn. , 56 (2–3): 87–109.

WILTOWSKI J. 1968. Rozmieszczenie i liczebnoÊç jarzàbka Te-

trastes bonasia w po∏udniowej Polsce w roku 1966. Acta

zool. cracov ., 13 (11): 265–276.

A104

Zbigniew Bonczar

271

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: