łac. Patrymonium- ojcowizna
· Zasada Patrymonialna - władca traktuje państwo jak swoją własność, którą otrzymał po przodkach, może więc swobodnie nim dysponować, np. sprzedać jego częśćale potędze kraju decydowała ilość ziemi, więc jej podział nie był wskazany.
· Władca wobec mieszkańców musiał stosować się do prawa prywatnego .
· Władcę ograniczało prawo własności, czyli prawne władztwo nad rzeczą ( musiał postępować tak, aby nie szkodzić innym ludziom). Mimo, iż krępowało go prawo własności monarcha nadal mógł: * sprzedać terytorium lub jego część, ale musiał przy tym uwzględnić prawo bliższości, czyli prawo pierwokupu dla rodziny, prawo retraktu, czyli odkupienia ziemi przez rodzinę w razie zaniechania prawa bliższości *zastawić terytorium na przykład w zamian za pożyczkę, kapitał. Następowało wtedy przeniesienie posiadania- właściciel pozostawał ten sam, ale jeśli nie wykupi go w danym terminie to może przestać nim być. *nadawanie lub rozdawanie dóbr państwowych w pełną własność alodialną (nie w lenno tak jak na zachodzie Europy) konkretnemu człowiekowi lub instytucji państwowejBENIFICJUM- możliwość nadania części terytorium państwa jakiemuś człowiekowi lub instytucji w pełną własność. - Pierwszym takim beneficjentem był Kościół. Kościół finansowany był przez państwo - władca fundował budowę kościołów i klasztorów dlatego monarcha zaczął nadawać im ziemię, aby sami zaczęli się finansować. -Drugim Drużyna książęca.
· Ziemia przechodzi na spadkobierców w drodze dziedziczenia, każdy spadkobierca ma prawo partycypować, dlatego skutkiem tego było rozbicie dzielnicowe.
Dlaczego nie doszło do całkowitego rozbicia dzielnicowego? a) Przyczyny pozaprawne- nielegalne: -usunięcie współspadkobierców siłą np. B. Chrobry wygnał braci i ostatnią żonę Mieszka I - wygnanie - pozbawienie życia np. Krzywousty zabił brata Zbigniewa b) Przyczyny prawne: - zasady prawa spadkowego – dziedziczyć nieruchomości mogli tylko mężczyźni i najbliżsi krewni w lini męskiej, kobiety zaczęły dziedziczyć nieruchomości dopiero w XIII/XIV, ale w zamian tego otrzymywały posag - umowy zawarte między dziedzicami a spadkobiercami – jeden ze spadkobierców zostaje uznany za księcia zwierzchniego PRINCEPSA, który reprezentuje państwo na zewnątrz, udziela pomocy wojskowej - Statut Krzywoustego z 1138 r. 1. Władza zwierzchnia dla najstarszego z rodu Piastów – tzw. SENIORA 2. Senior otrzymuje dzielnicę senioralną, która nie podlega ogólnym zasadą dziedziczenia (Krzywousty wzorował się tu na Jarosławie Mądrym z Rusi Kijowskiej)Rozbicie dzielnicowe i nadanie ziemi w pełną własność alodialną to naturalny skutek stosowania zasady patrymonialnej!DRUŻYNA- od czasów panowania B. Śmiałego nastąpił proces przenoszenia drużynników na ziemię. Stali się oni rycerzami. Otrzymywali ziemię pod warunkiem stawienia się na wyprawy wojenne z własnym uzbrojeniem i pocztem.Skutkiem tego było powstanie duchowieństwa i rycerstwa. Dopiero Statut Aleksandra Jagiellończyka z 1504 zabronił rozdawnictwa ziemi.ORGANIZACJA PAŃSTWA
· Na czele państwa stoi MONARCHA – z gr. Ktoś kto rządzi sam, jednoosobowo, czyli KRÓL lub KSIĄŻE. W Polsce zdecydowanie częściej spotykany był tytuł księcia.
· Zakres władzy książęcej nie różnił się od władzy królewskiej wewnątrz państwa, jednak koronacja monarchy miała znacznie prestiżowe poza granicami kraju. Król odpowiadał tylko przed jedną osobą – Bogiem.
· MONARCHA – skupiał w sobie pełną władzę książęcą
1. Funkcję ustawodawczą- stanowił nowe prawo.
2. Funkcję wykonawczą- jako najwyższy urzędnik czuwał nad realizacją prawa na co dzień.
3. Funkcja sądownicza- jako najwyższy sędzia.
4. Zwierzchnik armii- naczelny wódz, drużyna przysięga na wierność wobec panującego.
5. Powoływanie i odwoływanie urzędników oraz swobodne ich przenoszenie w terenie.
6. Ściąga daniny i egzekwuje usługi na rzecz państwa- za pośrednictwem urzędników.
7. Organizuje podział administracyjny. Monarcha nie jest władcą absolutnym!
Ograniczenia władzy Monarchy:
Ad.1 Funkcji ustawodawczejOgraniczenia ze względu na prawo zwyczajowe, monarcha musi liczyć się ze społeczeństwem, które wyraża swoją wolę na wiecach. Wiece odbywały się dla poszczególnych terytoriów, gdyż trudno byłoby zwołać wiec ogólnokrajowy. Panujący musi mieć aprobatę uczestników wiecu( wywodzi się to z demokracji plemiennej gdzie wszystkie decyzje podejmowane były wspólnie).Z czasem wyodrębniły się wiece feudalne- gromadzili się na nich możni, urzędnicy, dostojnicy duchowni, przedstawiciele rodów rycerskich. W tym czasie pojawiają się pierwsze źródła pisane z kancelarii władcy( w jego imieniu). Władca nie mógł podejmować niektórych decyzji bez zgody wiecu.
Ad.2 Funkcji wykonawczejPrawo Oporu – wykształciło się pod wpływem Kościoła, wykształciła się doktryna, że każdy władca musi być sprawiedliwy i działać w imieniu dobra, dlatego nie powinien w rażący sposób narażać praw społeczeństwa. Jeżeli władca naruszałby prawo uporczywie to społeczeństwo ma swoje prawo do usunięcia go z tronu i zstąpienia kimś innym.W średniowieczu trudno było rozróżnić prawo oporu w formie zdetronizowania władcy od buntu. (bunt był przestępstwem).Przykłady prawa oporu: konflikt między królem a biskupem Stanisławem ze Szczepanowa. Według Galla Anonima, który był na utrzymaniu Piastów i pisał na dworze Krzywoustego: „król oskarżył biskupa o organizację buntu” a według Wincentego Kadłubka, który był duchownym i był zaangażowany w politykę kościoła: „Król kazał zabić biskupa” Mieszko III Stary był 3-krotnie usuwany z tronu Krakowa i z dzielnicy senioralnej, bo uporczywie łamał prawa i zwyczaje ziemi krakowskiej.
Ad.3 Funkcje sądownicze
Były dwa rodzaje sądów: 1. Sądy publiczne- słabo rozwinięte 2. Sad monarchy – przestępstwa publiczne przeciw państwu i panującemu np. bunt, zdrada, niestawienie się na pospolite ruszenie, przestępstwa urzędnicze i przeciw urzędnikom Przestępstwa prywatne nie trafiały do sądu bo miały małą wagę np. Kowalski zabił Kwaśniewskiego Monarcha miał prawo wywołania każdej sprawy przed swój sąd. Sadził sam albo z asesorami lub zleca przewodniczenie wyznaczonemu przez siebie urzędnikowi – WOJEWODZIE.
URZĘDY W MONARCHI PATRYMONIALNEJ:
1. URZĘDY CENTRALNE:
· WOJEWODA- „comes palatinus”- hrabia pałacowy, prawa ręka monarchy, zastępował monarchę w dowodzeniu armią, zastępował go w sądzie, doradzał przy obsadzaniu urzędów i w polityce zagranicznej ( wspólnie z kanclerzem).
· KANCLERZ- zajmował się głownie polityką zagraniczną, prawo zwyczajowe czyniło kanclerzem biskupa, kanclerz prowadził kancelarię, opiekował się dokumentami polityki zagranicznej, musiał umieć czytać i pisać (jako jedyny z urzędników), dlatego funkcje kanclerzy i podkanclerzy pełnili duchowni a później mieszczanie i dzieci rycerskie, był odpowiedzialny za korespondencje i wewnętrzny obrót dokumentów, bo w XIII wieku wprowadzono przywilej ze każdy obrót nieruchomościami musi zostać potwierdzony dokumentem z kancelarii. „Państwowe Biuro Notarialne”
· MARSZAŁEK- dbał o porządek i bezpieczeństwo na dworze panującego i jego otoczenia, powstał później bo w XI/XII, władza ruchoma bo podróżuje wraz z królem i działa w terenie, władza policyjna marszałka obejmuje 5 mil w obrębie posiadłości lub pobytu króla. Marszałek stał się później najważniejszym urzędnikiem obok monarchy.
· KONIUSZY, CZEŚNIK, ŁOWCZY, STOLNIK- pełnili różne funkcje we dworze.
2. URZĘDY TERENOWE:
· KASZTELAN- „comes Castellani” hrabia grodowy, zarządza kasztelaniami (okręg grodowy), zajmował się administracją, skarbem, woskiem i sądem w kasztelani, było około 100 kasztelani w Wielkopolsce, „ramie króla w kasztelani”, Kasztelan sądził sam lub mianował przez siebie sędziego.
· STAROSTA- namiestnik króla na danej ziemi, „ramie króla”
od 1320 do 1454 / 1505
PODSTAWOWE ZASADY USTROJOWE:
1. KORONA KRÓLESTWA POLSKIEGO (instytucja)
- przyjęcie fikcji prawnej, że w koronie jako symbolu państwa skupiają się prawa należące do tego państwa, a król, który nosie te koronę realizuje prawa należące do tej instytucji publiczno- prawnej i nie może się ich wyzbyć ani ich łamać
- pojęcie korony powstało najwcześniej w Anglii, potem we Francji, na Węgrzech i w Polsce. Instytucja korony będzie funkcjonowała również w państwie absolutnym.
-cechy praw skupionych w koronie:
· Zasada niezbywalności i niepodzielności władzy
· Zasada niezbywalności terytorium państwa- państwo jest własnością korony a nie monarchy
· Zasada suwerenności państwa polskiego na zewnątrz- król nie może w żadnym traktacie uznać się za władcę podległemu komukolwiek, sam może być zwierzchnikiem, ale nie może być nikomu poddany.
- realizacja praw skupionych w Koronie:
· Zasada niezbywalności i niepodzielności terytorium trwała pomimo tego, że Kazimierz Wielki wbrew umowie z Andegawenami zapisał część królestwa wnukowi Kazimierzowi Słupskiemu, i nie wycofał się z tego testamentu mimo protestów(jednak on szybko zginął). - Nosicielem korony miał być tylko jeden człowiek.- Zasada dziedziczności tronu została zastąpiona WOLNA ELEKCJĄ za sprawą:*przywileju w Budzie 1335- tron objął Ludwik Węgierski ponieważ K. Wielki nie miał potomka męskiego,*przywilej w Koszycach- tron obejmuje Jadwiga ponieważ L. Węgierski również nie ma potomka męskiego, a po jej śmierci Jagiełło, ale bez dziedzicznych praw do tronu. Po jego śmierci Stany miały wybrać na króla któregoś z jego synów-> K. Jagiellończyka i Wł. Warneńczyka.
- w przypadku braku monarchy władze sprawowała Rada Królewska przy pomocy Zgromadzenia Narodowego.
· Zasada niezbywalności terytorium państwa zakładała przyłączenie do Korony ziem utraconych (m.in. Ziemi Chełmińskiej, Pomorza Gdańskiego- Krzyżacy), ponieważ zobowiązanie przyłączenia ziem weszło w skład przysięgi koronacyjnej.
· Utrzymano zasadę zewnętrznej suwerenności państwa.
2. PODZIAŁ NA STANY:
Stan- grupa społeczna, mająca jako całość pewne wspólne prawa i obowiązki wobec państwa.
Występowały 3 stany:
1. Szlachecki
2. Duchowny
3. Rycerski
*mówi się o 4 stanie- włościańskim, ale nie miał on prawa do reprezentowania swoich interesów w zgromadzeniu stanowym, zmieniły to nieznacznie Statuty Kazimierza Wielkiego.
1. STAN SZLACHECKI
· Kształtował się przez cały XIII wiek na mocy przywilejów i praw rycerskich, a od czasów Przemyślidów już oficjalnie istnieje stan szlachecki, czyli w XIV, kiedy przyjęto fikcję prawną, że wszystkie dobra rycerskie objęte są immunitetem sądowym i ekonomicznym.IMMUNITET- przywilej dla kogoś, który chroni jego posiadacza *sądowy-panujący zrzeka się w imieniu państwa na sprawowanie sądownictwa na danym terenie na rzecz właściciela terenu. *ekonomiczny- panujący rezygnuje z większości dochodów z terytorium objętym immunitetem, nadwyżka należy do właściciela terenu
· Powstaje z dwóch grup- rycerstwa i możnych (elita, dawna rada królewska).
· Wykształciło się prawo rycerskie – obowiązki rycerza względem państwa i vice versa.
· Stan otrzymał przywileje ekonomiczny i zapewnienie, że tylko szlachta będzie obejmować urzędy w państwie ( szlachta osiadła).
· Najbardziej wpływowa grupa.
· Stan zamknięty- członkiem można było zostać jedynie przez urodzenie w tym stanie. Początkowo tylko ojciec musiał być szlachcicem, później od Sejmu Radomskiego w 1505 (wydano na nim tez
Nihil Novi), zatwierdził, że matka również musi być szlachcianką.
· Monarcha mógł nadać prawa szlacheckie – „NOBILES”- nobilitacja za zasługi na polu wojny lub za umorzenie pożyczki u mieszczan albo drogą nielegalną za pomocą NAGANY SZLACHECKIEJ- sąsiad pozywał kogoś, że wątpi w jego pochodzenie szlacheckie, trzeba było podać świadka, dlatego ludzie kupowali sobie osobę, która ich pozwie i osobę, która poświadczy ich pochodzenie. Później sejm nobilitował.
· Stan niejednolity prawnie i majątkowo: magnaci i możni, posesjonaci i szlachta gołota.
· PRZYWILEJE SZLACHECKIE:
1. Piotrkowski- utworzenie prawa rycerskiego
2. Czerwiński 1422- zakaz konfiskaty majątku szlachcica bez wyroku sądu, szlachcica należy sądzić według prawa pisanego, nietykalność majątku szlacheckiego.
3. Jedleńsko- Krakowski 1430-1433- nietykalność osobista bez wyroku sądu
4. Nieszawski 1454- król nie może bez zgody szlachty – sejmików nakładać nowych ciężarów, zwoływać pospolitego ruszenia, szlachta współtworzy prawo.
2. STAN DUCHOWNY
· Wyodrębnił się najwcześniej, bo w XII wieku, wraz z wydaniem w 1180r przywileju Łęczyckiego wedle którego stan duchowny uzyskał oddzielne sądownictwo według prawa kanonicznego,
· Stan najmniej liczny,
· Stan otwarty – można było wstąpić przez „powołanie”,
· Stan zróżnicowany majątkowo i ściśle schierachizowany,
· Duchowni mogli rozstrzygać spory w sądach duchownych wedle prawa kanonicznego a nie polskiego,
· Nakładanie nowych podatków na duchowieństwo odbywało się jedynie za jego zgodą,
· Instytucje kościele były pierwszym beneficjentem immunitetów ekonomicznych i sądowych- rezygnacja państwa z zysków płynących z tych dóbr i sądzenia ludności zamieszkałej na ziemiach należących do kościoła,
· Książęta stracili wpływ na obsadę nominacji biskupich, wystąpił spór o inwestyturę- wyjątkiem był Kazimierz Jagiellończyk, który miał prawo mianowania biskupów,
· Ogólnopaństwowe przywileje z XIV wieku- budziszyński i koszycki były adresowane głównie do duchowieństwa, Kościół zachował sporą część przywilejów po przywilejach Nieszawskich, gdyż duchowni zawsze zasiadali w Radzie Królewskiej, a później w Senacie Królestwa Polskiego.
3. STAN MIESZCZAŃSKI
...
lilinka971