Powstanie i rozwój sejmów
W okresie od XIV w, do schyłku następnego stulecia istniały w Polsce, działające równoległe i alternatywnie, trzy rodzaje zgromadzeń: sejm walny, sejmy prowincjonalne i sejmiki ziemskie. Były one formalnie równorzędne. W wyniku splotu różnorodnych okoliczności zmieniała się pozycja tych zgromadzeń.
Geneza zgromadzeń stanowych
w okresie monarchii stanowej nastąpiła istotna zmiana funkcji i organizacji wieców, co doprowadziło do powstania zgromadzeń stanowych. Wiec – okresowe zjazdy, będące wyrazem udziału czynnika społecznego w sprawowaniu władzy ( XIII w ). W początkach XIV w. zwoływano urzędnicze wiece ogólnopaństwowe, określane niekiedy jako zgromadzenia preparlamentrane. Istnieje wiele teorii próbujących wyjaśnić genezę powstania zgromadzeń stanowych. Tradycyjny pogląd wiąże je z wyrażaniem zgody na nakładanie podatków. Współcześnie – łączenie początków polskiego parlamentaryzmu z procesem emancypacji politycznej szlachty, i kształtowaniem się dwuizbowego sejmu odzwierciedlającego układ polityczny pomiędzy królem, urzędniczym możnowładztwem i średnią szlachtą.
Sejmy walne
Zjazdy ogólnopaństwowe. Pierwsza połowa XV w. sejm walny obejmuje – dostojników należących do rady królewskiej, urzędników ziemskich, szlachta nieurzędnicza, reprezentanci miast. Każdy szlachcic miał prawo osobistego uczestnictwa w tym zgromadzeniu, niekiedy z uwagi na dużą liczebność uczestników szlachta nie uzyskiwała bezpośredniego wpływu na podejmowane decyzje.
Kompetencje : wyrażanie zgody na pobór podatków, dokonywanie elekcji króla ( wyraz wzmocnienia pozycji zgromadzenia ), ustawodawstwo. Pierwszy sejm za bezkrólewia po śmierci Ludwika Węgierskiego, rozwinięcie za panowania W. Jagiełły.
Sejmy prowincjonalne
Obok zjazdów ogólnopaństwowych, istniały zjazdy prowincjonalne. Osobne dla Wielkopolski, Małopolski i Kujaw. Kompetencje ustawodawcze. Istniała równorzędność, alternatywność sejmu walnego i prowincjonalnego – te same sprawy mogły być wniesione pod obrady obu sejmów. Również sejmy prowincjonalne rozwinęły się za rządów W. Jagiełły.
Sejmiki ziemskie
W 1320 r. z wiecu dzielnicowego wyodrębniły się : sąd wiecowy i rada panów ( ustawodawstwo, sprawy lokalne ). Coraz liczniej na zjazdy urzędników zaczęła przybywać ogół szlachty danej ziemi- choć jeszcze w XV w. ważną rolę odgrywała rada panów. W wyniku tych przekształceń powstały sejmiki ziemskie. Sejmik – dobrowolne zgromadzenie członków stanu uprzywilejowanego – szlachty danej ziemi, województwa, czy prowincji – pełnił dwojaką rolę – instytucja samorządu szlacheckiego i sposobów uczestnictwa szlachty w życiu politycznym państwa. Sejmik miał szeroki zakres kompetencji, uchwały- lauda, dotyczyły podatków na potrzeby ziemi lub województwa. Kodyfikowały prawo zwyczajowe, pełniły funkcje sądowe. Obradom sejmików ziemskich przewodniczył marszałek. Sejmiki zwoływał król. Aby obejść to ograniczenie, w XVII w. sejmiki zaczęły stosować odraczanie – limitację obrad, i w ten sposób uzależniły się od władzy centralnej. W 1454 nastąpiło znaczne zwiększenie pozycji sejmików ziemskich, na mocy przywilejów nieszawskich. Sejmiki ziemskie traciły na znaczeniu wraz z formowaniem się dwuizbowego parlamentu. Od drugiej poł XVII ponownie wzrosła ich rola.
Rodzaje sejmików
· sejmik przedsejmowy – wysłuchiwał legacji króla zwołującej sejm walny, wybierał posłów i sporządzał dla nich instrukcje
· relacyjny – wysłuchiwał relacji posłów z sejmu walnego i decydował o przyłączeniu się do jego decyzji, a także ustalał sposób rozdziału podatków uchwalonych na sejmie. Sejmiki relacyjne odbywały się od 1589.
· elekcyjny – wybierał w poczwórnej liczbie kandydatów na wakujące urzędy podkomorzego, sędziego ziemskiego, podsędka i pisarza ziemskiego, a w Wielkim Księstwie Litewskim również na urząd marszałka sejmikowego
· kapturowy – zwoływany na czas bezkrólewia dla wybrania władz konfederacji i sądu kapturowego
· deputacki – wybierał deputatów do Trybunału Koronnego i Litewskiego
· gospodarczy – w XVII wieku w okresie "rządów sejmikowych" zajmował się sprawami gospodarczymi i po 1677 wybierał deputatów do Trybunału Skarbowego Radomskiego
Konfederacje
Szczególna forma organizacji stanowej w średniowieczu. Zawiązywane przez członków jednego lub kilku stanów do realizacji określonych celów – związki czasowe.
Sejm Walny
Od poł. XV w. stopniowo wzrasta rola sejmu walnego. Sejm piotrkowski zwołany w 1493 r. uważany jest za ważny fakt historyczny dający początek dziejom dwuizbowego parlamentu w Polsce. Zgodnie przyjmuje się że okres formowania się struktury sejmu kończy konstytucja z 1505 r. - Nihil Novi. Ukształtowała się hierarchia na której czele stał sejm walny, przed sejmikami prowincjonalnymi i sejmikami ziemskimi. Sejm stał się formą udziału szlachty ( skład sejmu całkowicie szlachecki ) w życiu publicznym.
Dwuizbowy sejm : Senat ( izba wyższa ) i Izba Poselska ( izba niższa ).
Posłowie byli wybierani na sejmikach wojewódzkich i ziemskich, zwoływanych uniwersałem królewskim. Posłowie byli reprezentantami sejmików. Od lat 20 XVI w. sejmiki układały instrukcje poselskie( początkowo swoboda – brak instrukcji ) , do których stosować się mieli ich przedstawiciele. W wypadku niewypełnienia zobowiązań sejmik bezsilny, choć mógł pozbawić poparcia w kolejnych wyborach.
Wybierani na sejmikach posłowie wybierali się na sejmy prowincjonalne( uzgadniali stanowiska prowincji ) i udawali się na sejm. Posłowie otrzymywali diety.
Senat wywodził się z dawnej rady królewskiej. Senatorowie byli wybierani dożywotnio (senatorowie świeccy i duchowni ). Uważa się że za Zygmunta I nastąpiło ustalenie i zamknięcie składu senatu, Obradom senatu przewodniczył Król. Senatorowie nie otrzymywali diet.
Sejm zwykły – miał być zwoływany co dwa lata na 6 tygodni. W okolicznościach nadzwyczajnych zwoływano sejm nadzwyczajny ekstraordynaryjny- na 2 tyg.
Przyjęcie i wydanie konstytucji sejmowych wymagało zgody powszechnej, w postaci jednomyślności. Do poł XVII w. akceptowano nieliczną opozycję. Od 2 poł XVII w. zaczęto coraz rygorystycznej przestrzegać jednomyślności. Coraz więcej sejmów nie dochodziło do skutku. Zrywano je, stosując liberum veto. Wielokrotne zrywanie sejmów doprowadziło do ich paraliżu.
Zasadniczo przyjmuje się że do 2 poł XVII w. sejm polski funkcjonował na ogół sprawnie. Od drugiej poł XVII w. ograniczaniu kompetencji króla towarzyszył wzrost uprawnień sejmu, którego działalność zarazem osłabła. Cześć jego uprawnień przejęły sejmiki, co doprowadziło do decentralizacji państwa.
Stany sejmujące
Senat + Izba Poselska + Król
Relacje między nimi uzależnione od zmieniających się stosunków politycznych i ewolucji instytucji ustrojowych.
Król – jego udział niezbędny do funkcjonowania sejmu, wraz z nim sprawował władzę ustawodawczą , miał inicjatywę ustawodawczą, miał wpływ na kształt Senatu – nominował senatorów. „Król w sejmie” stał się częścią składową szlacheckiego parlamentu, zmiana jego pozycji świadczyła o wzroście roli sejmu, który stał się naczelnym organem państwa.
Zakres ustawodawstwa sejmowego – uchwalanie podatków, ceł, wyrażał zgodę na pospolite ruszenie, decydował o rekrutacji wojsk zaciężnych, prawo nobilitacji, miał prawo łaski i amnestii, pod przewodnictwem króla odbywał się sąd sejmowy, udział w prowadzeniu polityki zagranicznej, prawo wypowiadania wojny, zawierał traktaty pokojowe oraz przymierza, sprawował kontrolę na rządem.
Rządy sejmikowe
Wzrost roli organów władzy lokalnej, wraz z osłabieniem władz naczelnych – rządy sejmikowe . Rozwinęły się one w warunkach upadku władz centralnych, których funkcjonowanie nie było w stanie zapewnić ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego. Pojawiła się konieczność stosowania coraz bardziej szczegółowych instrukcji sejmowych. Jednocześnie posłowie odmawiali dyskusji w sejmie – powołując się na brak poleceń w instrukcji. Od XVII w. sejmiki coraz częściej zamiast sejmów podejmowały decyzję w sprawach skarbowych. Początkowe doraźne zastępowania organów naczelnych utrwaliło się przez przyjmowanie ich uprawnień przez lokalne sejmiki. Od początku XVII w. sejmiki same zaczęły zaciągać tz. Żołnierza powiatowego. Rotmistrze wojskowi było powoływani przez sejmiki i opłacani ze skarbu wojewódzkiego. Ograniczenie rządów sejmikowych następowało od końca lat 60 XVII do 1717.
lilinka971