1. Państwo europejskie. Definicja i zasięg. Periodyzacja.
Teoria współczesnego państwa ukształtowała się dopiero między XVIII a XIX wiekiem
Dziś: Państwo jest polityczną organizacją społeczeństwa wyposażoną w suwerenną władzę jest też organizacją terytorialną i przymusową. Na państwo składają się takie elementy jak: Terytorium Ludność (społeczeństwo)Władza, Kultura Prawo Język, Terytorium państwa zakres sięgania władzy państwowej na określonym terenie (jest to zarówno obszar lądowy i w głąb ziemi jak i wody przybrzeżne strefa powietrzna nad obszarem państwa statki wodne i powietrzne należące do tego państwa )Pierwotnie Państwo jako wytwór woli boskiej a władza monarsza jest odbiciem woli boskiej Do IX X wieku państwo miało charakter osobowy dopiero później zasięg terytorialny Korzenie państwowości europejskiej wywodzą się od kilku czynników Tradycja ludów wędrownych Podstawową jednostką organizacji stanowił ród, kilka rodów składało się na plemię, które tworzyły państwa szczepowe (plemienne) których ustrój nazywany jest demokracją wojenną. Kultura antyczna (Grecja Rzym) Kultura jude o-chrześcijańska. Periodyzacja: Państwo plemienne, Państwo feudalne, Monarchia.
2. Dwór w państwie europejskim jako ośrodek władzy i zarządu
Ośrodkiem zarządu kraju był dwór królewski, w którym skupiała się grupa urzędników nadwornych, kierujących określonymi gałęziami zarządu państwa. Wywodzili się oni od dawnych urzędników frankońskich. frankońskich
1Seneszal-stał na czele wojska i miał szerokie uprawnienia sądowe
2. Kanclerz, z reguły duchowny, stał na czele kancelarii królewskiej, miał wpływ na sprawy państwowe, wymagające pisemnego załatwienia.
Do dygnitarzy koronnych należeli też:
Konstabl
Cześnik
Dygnitarze ci zazwyczaj dziedziczni reprezentowali interesy swej klasy i ograniczali wł. Król.
Wszelkie akty królewskie wymagały ich zgody.
W 1191 Filip August zlikwidował urząd seneszala, który zaczął zagrażać wł. Królewskiej. Jego funkcje wojskowe przejął konstabl, a sądowe kanclerz.
W XIII w. władcy zredukowali funkcje wielkich dygnitarzy, poza urzędem kanclerza i konstabla-którzy utrzymali się w niezmienionym kształcie do XVIII w.
Niemcy przejęli także z pań.frankońskiego sztab urzędów nadwornych-kanclerza, cześnika, marszałka itd. Urzędy z czasem zmieniły się w dziedziczne lenna i stały się godnościami tytularnymi. Funkcje nadworne sprawowali też ministeriałowie.
W Anglii spotykamy:
-seneszala
-komornika
Także i tu urzędy te z czasem nabrały charakteru tytularnego.
tytularnego Anglii do pocz. XIII w. najważniejszą funkcję odgrywał wielki justycjariusz- główny pomocnik i zastępca króla. Urząd ten zniesiono bo zaczął zagrażać wł. Król.
Później na czoło wysunął się kanclerz-sprawował kontrolę nad dokumentami wychodzącymi z kancelarii. Powierzono mu także sąd kanclerski.
3. Państwo związków osobowych
4. Prawa i podstawy władzy monarszej w państwach europejskich w okresie wczesno-nowożytnym
5. Unie państwowe w ustroju państw europejskich do XVIII w.
6. Wpływ reformacji na rozwój europejskiej koncepcji państwa
7. Rola dynastii i praw sukcesyjnych na rozwój i funkcjonowanie państw w Europie do XVIII w.
8. Absolutyzm oświecony
Okres monarchii absolutnej stanowi okres przejściowy od państwa feudalnego do kapitalistycznego. Wiązało się to ze zmianami (już od XV w.) jakie zachodziły w monarchii stanowej, która przestała być państwem patrymonialnym, a instytucją publiczno- prawną. Podstawy polityczne powstania tego ustroju to ograniczenia uprawnień nabytych przez stany i znoszenie zgromadzeń stanowych przez władców. Podstawy gospodarcze, to rozwój gospodarki towarowo- pieniężnej i rozkład gospodarki feudalnej. Nastąpił wzrost pozycji mieszczaństwa i akumulacja kapitału miejskiego- ta grupa społeczna zdoła popierać silną władzę królewską. Silnym czynnikiem była także w XVI w. reformacja, doprowadziło to do zmian społecznych, wojen wewnętrznych i zmiany pozycji króla (jako obrońcy zmęczonego społeczeństwa).
Główne cechy:
- publiczno- prawny charakter państwa
- nieograniczona władza monarchy- „z łaski Bożej” , a następnie jako pierwszego sługi państwa
- zarząd państwa oparty na centralizmie i biurokratyzmie- zarówno na szczeblu centralnym i lokalnym, kierowany przez zawodowych, nominowanych urzędników
- rozbudowa armii (coraz częściej stałej i zawodowej)
- w strukturze społecznej nadal dominowała szlachta, lecz swoje uprawnienia rozszerzyło mieszczaństwo
- starano podporządkować religię państwu, Kościoły miały służyć państwu
Anglia:1485 r. (rządy Tudorów)- 1649 r. (ścięcie Karola I)
Cechy absolutyzmu angielskiego:
- utrzymanie się parlamentu (w innych państwach likwidowano reprezentacje stanowe), który rezygnował ze swych głównych uprawnień i poparł rządy absolutne
- nie doszło do rozbudowania centralistycznego aparatu państwowego, głównym narzędziem była zreformowana Rada Królewska- Tajna Rada
- w 1487 r. z Rady Królewskiej wyłonił się Sąd Izby Gwiaździstej, który rozpatrywał przestępstwa przeciw bezpieczeństwu państwa ( było to narzędzie walki króla z przeciwnikami politycznymi)
- zarwanie z Rzymem i powstanie Kościoła anglikańskiego, na czele z królem
- rozwój gospodarczy- przemysł (np. sukienniczy), udoskonalenie technik rolnych; organizacja przemysłu oparta na manufakturach, polityka merkantylizmu, rozwój handlu- kampanie handlowe, kapitalizm
XVI- XVIII w. (1789- wybuch rewolucji)Cechy absolutyzmu francuskiego:
- do powstania monarchii absolutnej podobnie jak w Anglii przyczynił się sojusz króla z mieszczaństwem
- nieograniczona władza króla(poza prawami boskimi), która obejmowała wszystkie dziedziny życia społecznego
- państwo nabrało charakteru policyjnego
- zarząd państwa oparty na centralizmie i biurokratyzmie( organy doradcze miały tylko głos doradczy dla króla) oraz fachowo wykształcony aparat urzędniczy
- król rządził w oparciu o ministrów (kanclerz+ 4 sekretarzy+ generalny kontroler finansów), którzy byli odpowiedzialni tylko przed nim; i Rady Królewskie (wywodzące się ze średniowiecznych kurii; Rady: Prywatna, Stanu, Depesz, Finansowa)
- zanik Stanów Generalnych- od 1614
- nowe urzędy lokalne: gubernatorzy i intendenci
- jako, iż królowi przysługiwała pełnia władzy sadowniczej, główną rolę odgrywały sądy królewskie
- podporządkowanie Kościoła państwu
- gospodarka: polityka merkantylistyczna, zakładanie manufaktur, gospodarka całego kraju miała być podporządkowana i służyć państwu
- „prawa fundamentalne” – obowiązujące nawet króla
Rosja:
Poł. XVII w.- XVIII w.
Okres monarchii absolutnej w Rosji to okres przełomowy- wyjście tego państwa z zacofania i wkroczenie na drogę potrzebnych reform:
- Rosja stała się cesarstwem po ogłoszeniu w 1721 r. Piotra I cesarzem (imperatorem) Wszech Rosji
- cesarz stanął nie podlegał żadnemu prawu (nawet sukcesji tronu- mógł nominować swojego następcę
- cesarz stanął na czele Kościoła prawosławnego i dla zarządu cerkwią powołał Święty Synod
- aparat państwowy oparty na zasadach centralizmu i biurokratyzm (powołał w 1711 r. Senat Rządzący- organ doradczy cesarza, kolegia)
- podział administracyjny na gubernie, prowincje, dystrykty
- powszechny obowiązek służby wojskowej
- reformy gospodarcze: budowa manufaktur, okręgów przemysłowych, merkantylna polityka, rozwój handlu
- zmiany społeczne- polepszenie pozycji mieszczaństwa
9. Europejskie państwa złożone w Europie do końca XVIII w.
pojawiły się w związku z rozwojem różnego rodzaju kształtów federalizmu
federalizm istnieje:
a) w państwie złożonym tzn. niejednolitym, nie unitarnym
b) w państwie w którym szeroko rozwinięta jest decentralizacja zarządu terytorialnego
Unia personalna to połączenie dwóch odrębnych państw osobą wspólnego monarchy; każde państwo zachowuje pełną niezależność oraz odrębne urzędy państwowe; mogła prowadzić do trwałej unii realnej, np. Unia Anglii ze Szkocją 1707r.
Unia realna to trwałe połączenie państw osobą monarchy, oraz wspólnych instytucji takich jak wspólny parlament czy rząd; przejawiała się tym, że państwa związane unią realną traciły swoją suwerenność na rzecz państwa zjednoczonego lub jedno z państw było wchłaniane przez drugie
Konfederacja(związek państw) to połączenie suwerennych państw w celu realizowania ogólnych, ściśle określonych i ograniczonych wspólnych celów; nie ma znamion odrębności państwowej; opiera się na umowie międzynarodowej i normach prawa międzynarodowego; decyzje podejmowano jednomyślnie;
Federacja(państwo związkowe) państwa delegują część swej suwerenności nowemu, powołanemu przez siebie państwu federalnemu; ma charakter rzeczywistego, suwerennego państwa; może posiadać własną Konstytucję i wspólne urządzenia państwowe do spraw wspólnych; federacja jest państwem, którego ustrój opiera się na normach prawa wewnętrznego konstytucyjnego; w sprawach wspólnych decyzje podejmowane są większością głosów;
Na ziemiach niemieckich à
Do 1806r. konfederacja I Rzesza Niemiecka;
od 1806 kolejna konfederacja Związek Reński (bez Prus i Austrii) pod protektoratem Napoleona(upada w 1815r.);
1815 1867 Związek Niemiecki III konfederacja utworzona na mocy Kongresu Wiedeńskiego, części składowe Austria i Prusy; 1867 nadanie konstytucji dla Związku Północnoniemieckiego kres Związku Niemieckiego, początek Związku Północnoniemieckiego (1866/67 1871 w jego skład nie wchodzi Austria; kanclerz Prus Bismarck główny inspirator utworzenia federacji; konstytucja Związku Północnoniemieckiego z 1877 (wzorem Karta Konstytucyjna z 1814); szeroka władza dla przewodniczącego)
Wielka Brytania à Nazwa wprowadzona została przez akt prawny na początku XVIII Ustawa o unii ze Szkocją z 1706 z mocą obowiązywania od 1707 (jako rozwinięcie unii personalnej z 1603r.)
10. System parlamentarno-gabinetowy w państwach europejskich
Kształtowanie się systemu parlamentarno – gabinetowego najlepiej prześledzić na przykładzie kraju, który uznawany jest dziś za model tego systemu – Anglii.
W XVII i XVIII wieku doszło w Anglii do poważnych zmian ustrojowych, które przyczyniły się do powstania tzw. rządów parlamentarno – gabinetowych.
System ten zapewnił parlamentowi pełną kontrolę nad władzą wykonawczą nie krępując jednocześnie sprawności jego funkcjonowania.
Zasady funkcjonowania angielskiego systemu parlamentarno – gabinetowego:
- gabinet przejął władzę wykonawczą i stał się organem władzy parlamentu. Aby to ugruntować posłużono się zasadą, że „król nie może czynić źle” czyli że jest nieodpowiedzialny – jego akty wymagają kontrasygnaty premiera lub odpowiedniego ministra. Pozbawiło do angielskiego monarchy możliwości samodzielnego sprawowania rządów.
- „król panuje, ale nie rządzi” – jego funkcja przypomina raczej funkcję reprezentacyjną
- odpowiedzialność solidarna gabinetu – polegająca na tym, że w przypadku zakwestionowania polityki lub postępowania któregokolwiek z ministrów ustępuje cały gabinet.
Geneza systemu parlamentarno gabinetowego
Geneza tego systemu sięga czasów rządów dynastii Stuartów sprawujących władzę poprzez swoich urzędników w tzw. Tajnej Radzie. Znaczna ilość członków tej rady czyniła ją niezdolną do wydajnego funkcjonowania – powołano więc w ich miejsce ministrów, który zbierali się w gabinecie królewskim (stąd nazwa gabinetu i rządów parlamentarno – gabinetowych). Jednakże różnice zdań pomiędzy ministrami różnych orientacji politycznych utrudniały zawarcie consensusu, toteż zaczęto powoływać (od czasów panowania Wilhelma Orańskiego) ministrów należących do jednego tylko ugrupowania (ugrupowania Wigów lub Torysów) zależnie od tego, które z tych ugrupowań miało większość w izbie gmin. Przewodnictwo gabinetu obejmował tzw. pierwszy minister (stąd ogólnie przyjęta dziś anglojęzyczna nazwa funkcji naczelnika rządu – prime minister).
Najważniejszą rolę na ukształtowanie się tego systemu miały dwie ustawy:
* Bill of Right – 1689, znacznie rozszerzająca uprawnienia parlamentu (m.in. zakaz nakładania podatków bez zgody parlamentu i postulat częstego jego zwoływania)
Ustawa Sukcesyjna – 1701 (The Act of Settlement) – podkreślała że monarcha związany jest powszechnie obowiązującym prawem, wprowadziła w sposób pośredni zasadę konstytucyjnej odpowiedzialności ministra za króla.
11. Monarchia konstytucyjna w tradycji europejskiej
Pierwszą monarchią konstytucyjną, choć o specyficznej jedynie materialnej, a nie formalnej konstytucji była monarchia konstytucyjna z rządami parlamentarnymi w Anglii. Opierała się ona przede wszystkim na aktach z lat: 1215 (Wielka Karta), 1628 (Petycja Prawa), 1641, 1679 (Habeas Corpus Act), 1689 (Bill of rights) i 1701 (Ustawa sukcesyjna). Anglia rozwijała się w pewnej izolacji od kontynentu i od powstających na niej wzorców konstytucyjnych, sama natomiast wpływała na rozwijający się od końca XVIII w. europejski konstytucjonalizm. Tak więc przemiany ustrojowe zachodziły tu stopniowo i jak na europejskie standardy raczej spokojnie (nawet rewolucja cromwellowska nie zmienia tego faktu). Konstytucja angielska rozwijała się i rozwija się nadal w drodze ustawodawczej oraz w drodze zwyczajów i praktyki konstytucyjnej. Praktyka i zwyczaj konstytucyjny w Anglii miała większe znaczenie niż to miało miejsce na kontynencie. Tak na przykład choć instytucja i nazwa premiera oraz gabinetu powstała w XVIII w. to stwierdzona w akcie normatywnym została dopiero w 1905 r. (premier) i w 1937 r. (gabinet). To przywiązanie do zwyczaju i tradycji oraz fakt, że przemiany nie zachodziły w warunkach tak drastycznych jak na kontynencie doprowadziło do tego, że Anglia nie tylko jako pierwsze państwo została monarchią konstytucyjną, ale była nią przez cały wiek XX i jest nadal.
Poza Anglią pierwszym państwem konstytucyjnym (1791 r.), a dokładniej konstytucyjną monarchią ograniczoną była Francja. Rok ten zapoczątkował również okres, w którym Francja przechodziła bardzo szybko i gwałtownie zmiany ustrojowe. Do roku 1814 była: jak już wspomniałem konstytucyjną monarchią ograniczoną, republiką dyrektorialną bez rządów parlamentarnych, republiką demokratyczną, następnie dyktatura kryjącą się pod pozorami republiki, a od 1804 r. monarchią konstytucyjną, która nadal pasowała bardziej na dyktaturę.
Okres 1804-1814 był również okresem, w którym za pośrednictwem Francji (Napoleona) zostały oktrojowanie liczne konstytucje w całej Europie; wszędzie tam gdzie sięgały wpływy francuskie powstawały monarchie konstytucyjne. Jedną z takich monarchii było Księstwo Warszawskie, którego konstytucja została nadana w 1807 roku. Konstytucja francuska z 1804 r. jak i wszystkie konstytucje powstające w tym okresie opierały się w mniejszym lub większym stopniu na Deklaracji praw człowieka i obywatela oraz na zawartej w niej zasadzie monteskiuszowskiej trójpodziału władzy. Jednak tak konstytucja z 1804 r. jak i wzorowane na niej inne konstytucje europejskie przewidywały brak równowagi w trójpodziale władzy na korzyść władzy wykonawczej – monarchy. Warto również zaznaczyć, że konstytucja Księstwa Warszawskiego nie była pierwszą polską konstytucją. Pierwsza polska ustawa zasadnicza powstała 3 maja 1791 r. i była drugą europejską konstytucją pisaną, zaraz po francuskiej. Rzeczypospolita na jej mocy stawała się monarchią konstytucyjną z przewagą władzy ustawodawczej; wyrażało się to w specyficznym jak na Europę dorobku politycznym i ustrojowym państwa polskiego.
Era konstytucjonalizmu w Europie zakończyła się na pewien czas wraz z porażką Napoleona, dokładniej na podstawie ustaleń Kongresu wiedeńskiego obradującego w latach 1814-15. Nastąpiła era restauracji monarchii oraz przywrócenie zasady legitymizmu (monarcha panował z woli boskiej, a nie z woli ludu). Niektóre państwa zachowały konstytucje, lecz
Francja już w 1830 r. przeżyła kolejną rewolucję; została oktrojowana nowa konstytucja, lecz Francja pozostała monarchią konstytucyjną. W roku 1848 do 1852 stała się republiką, a następnie do 1870 ponownie monarchią konstytucyjną – cesarstwem. Po tym osiemnasto letnim okresie Francja powróciła do republiki i już tej formy ustrojowej nie zmieniała.
Inaczej rzecz się miała z państwami bardziej posuniętymi w absolutyzmie, które dłużej broniły się przed wprowadzaniem konstytucji, czyli z Prusami, z Austrią i Cesarstwem rosyjskim. Prusy z państwa absolutnego i policyjnego stały się monarchią konstytucyjną dopiero w 1850 r. na co znaczący wpływ miała Wiosna Ludów. Prusy doby monarchii konstytucyjnej nie różniły się znacznie od Prus przed 1850 r., lecz ważne było, że państwo to weszło na nową drogę rozwoju, korzystając z nowych rozwiązań ustrojowych i ekonomicznych co pozwoliło na szybki jego rozwój. Kolejną konstytucją była konstytucja II Rzeszy, na czele której stał król pruski, a zarazem cesarz niemiecki. Była to ostatnia pruska monarchia konstytucyjna, ponieważ kolejna konstytucja z 1919 r. wprowadzała republikę, a kolejne zmiany ustrojowe nie przywróciły monarchii.
Innym państwem niemieckim, które długo broniło się przed wprowadzeniem konstytucji było cesarstwo austriackie. Chwilowy kryzys i szybko cofnięta konstytucja nastąpiły w 1848 r., kolejny krok na przód to rok 1861, czyli patent lutowy. Lecz przełom nastąpił dopiero w 1867 r., kiedy to z cesarstwa austriackiego powstała monarchia dualistyczna Austro-Węgierska, która opierała się na dwóch konstytucjach: konstytucji królestwa węgierskiego oraz na konstytucji cesarstwa austriackiego. Monarchia tak jak to miało miejsce w Prusach przetrwała do zakończenia I Wojny Światowej.
Najdłużej przemianom opierało się imperium rosyjskie, stało się monarchią konstytucyjną dopiero w 1906 r., było to bezpośrednio spowodowane rewolucją z 1905 r. i potrzebą zmian w przestarzałym modelu państwa rosyjskiego. Próby rządów konstytucyjnych w Rosji miały trudne początki i naznaczone były przesiąkniętym do szpiku kości w organach państwowych absolutyzmem. I i II duma zostały rozwiązane prawie natychmiast po ich powstaniu. III duma, na której skład wpłynął rząd utrzymała się całą swoją kadencję i tym samym otworzyła drogę IV, i zarazem ostatniej w dobie monarchii konstytucyjnej w Rosji, dumie. IV duma rozpoczęła swą kadencję w roku 1912, czyli w przeddzień I wojny światowej. Ostatecznie okres monarchii konstytucyjnej w Rosji zakończyła rewolucja lutowa i abdykacja cara Mikołaja II.
Wszystkie wymienione wyżej państwa oraz te państwa, które nie odegrały tak doniosłej roli w historii Europy, ale które przynajmniej przez jakiś okres czasu przeszły etap monarchii konstytucyjnych (np.: Grecja, Hiszpania, czy Królestwo Sardynii, a później Włochy), opierały w mniejszym lub większym stopniu swe konstytucje na Karcie konstytucyjnej z 1814 r. Jej główne zasady to: władza wykonawcza w rękach nieodpowiedzialnego monarchy, ministrowie odpowiedzialni za monarchę i tworzący Radę Ministrów pod przewodnictwem premiera oraz dwuizbowy parlament. W ramach tego schematu dalszy rozwój oraz praktyka mogły prowadzić do rządów osobistych monarchy albo też do rządów parlamentarnych.
Rządy osobiste to Królestwo Polskie w dobie autonomii, Rosja, czy Prusy do roku 1871, ponieważ od tego czasu coraz większy wpływ rządów kanclerskich w Cesarstwie Niemieckim. Francja do 1830 r. to raczej rządy osobiste, lecz nie tak silne jak w Prusach, czy Rosji, a od 1830 drga ustrojowa szła w kierunku liberalizacji życia politycznego, a szczególnie ekonomicznego. Załamanie tendencji parlamentarnych w okresie II cesarstwa 1852-70, a dalej to już tylko republiki.
12. Koncepcja trójpodziału władzy w europejskiej tradycji państwowej.
Koncepcję trójpodziału wł. Skonstruował Karol Monteszkiusz w swym dziele „O duchu praw” częściowo na podstawie obserwacji stosunków angielskich. Mówiła ona o koncepcji rozdziału wł. Wykonawczej, ustawodawczej i sądowej, jako gwarancji dla zapewnienia umiarkowanych rzędów. Rozdział ten miał wpływac na wzajemne hamowanie się władz i miał zapobiegać zwichnięciu między nimi równowagi.
Cel, którym miało być zapewnienie równowagi między poszczególnymi zasadami, nigdy nie został osiągnięty. Praktyka konstytucyjna prowadziła z regóły do zwichnięcia równowagi. na korzyść wł. Wykonawczej albo ustawodawczej, a w Stanach Zjednoczonych wł. Sądowniczej. Rozwój demokracji parlamentarnej prowadził ku prymatowi wł. Ustawodawczej, która miała rozciągnąć kontrolę nad wł. Wykonawczą.
Koncepcja ta została przejęta prze konstytucję ST. Zjedn. , a później przez wszystkie europejskie konstytucje
13. Ustrojowa organizacja europejskiego Grand Empire Napoleona
14. Zasada odpowiedzialności politycznej
15. Prezydencki system władzy
16. Organizacja i funkcjonowanie parlamentów w ustroju państw nowożytnych
17. Koncepcja niezawisłości sądownictwa w tradycji europejskiej
W teorii trójpodziału wł. Wydzielenie wł. Sądowniczej jako odrębnej od dwóch pozostałych władz odpowiadało potrzebie uniezależnienia wymiaru sprawiedliwości od
W monarchii absolutnej organy wykonawcze wywierały bezpośredni wpływ na działalnośc sądów i same posiadały rozległa jurysdykcję sądową. Dlatego jednym z głównych założeń rodzącego się pań. Konstytucyjnego stało się powołanie niezależnych od innych organów i równego dla wszystkich sądownictwa powszechnego.
...
lilinka971