Żarnowski Polska niepodległa.doc

Wszechnica Polskiej Akademii Nauk

Polska Niepodległa 1918-1939

Wrocław • Warszawa • Kraków • Gdańsk • Łódź Zakład Narodowy im. Ossolińskich

Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1984

Spis treści

Słowo wstępne — Janusz Żarnowski  . 5

Janusz Żarnowski — Dwudziestolecie międzywojenne jako etap rozwoju narodu

polskiego   . 7

Piotr Łossowski — Druga Rzeczypospolita a jej sąsiedzi " 25

Piotr Łossowski — Problemy polityki zagranicznej Drugiej Rzeczypospolitej 45

Janusz Żarnowski — Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej . 63

Zbigniew Landau — Gospodarcze problemy Drugiej 'Rzeczypospolitej a rozwój

społeczny i polityczny   81

Andrzej Ajnenkiel - Konstytucje Drugiej Rzeczypospolitej . 101

Jerzy Tomaszewski - Stosunki narodowościowe w Drugiej Rzeczypospolitej 139

Słowo wstępne

Niniejsza publikacja zawiera teksty wykładów wygłoszonych w cyklu Wszechnicy PAN “W niepodległej Polsce 1918—1939" w roku 1981. Jest to pierwsza część; wraz z drugą — która obejmie wykłady na ten sam temat w roku akad. 1982/1983 — będzie stanowić całość oświetlającą najważniejsze zagadnienia Polski międzywojennej. Za­mieszczone informacje i opinie dają bogaty materiał do przemyśleń i rozważań dotyczący oceny znaczenia i roli Polski lat 1918— 1939 w dziejach narodu polskiego. Temu właśnie tematowi poświęcony został tekst otwierający obecny zbiór. Jest to jednak zaledwie dotknięcie tego niezmiernie ważnego i skomplikowanego tematu. Czytelnik powrócić do niego musi po zapoznaniu się z dalszymi tekstami zbioru, w których omówiono różne sfery życia Polski międzywojennej i różne wątki jej historii. Część pierwsza publikacji zawiera teksty oświetlające przede wszystkim podstawy bytu narodowo-państwowego. Prócz rozważań bardzo ogólnych, w których próbuje się uchwycić znaczenie lat 1918—1939 dla narodu na tle jego wielo­wiekowej historii, znajdujemy prace poświęcone położeniu Polski na arenie międzynarodowej oraz stosunkom z sąsiadami — a więc warun­kom zewnętrznym funkcjonowania państwa, prace o społeczeństwie, o gospodarce ujętej jako główny motor przemian społecznych i poli­tycznych, o konstytucjach i ustroju, o narodowościach. Problemy historii politycznej i dziejów poszczególnych kierunków politycznych przeważać będą w drugiej części, zatytułowanej Życie polityczne w Polsce 1918-1939.

Pragniemy zwrócić uwagę Czytelnika na charakter niniejszego zbioru prac. Wszechnica PAN zaprosiła do wygłoszenia wykładów naj­wybitniejszych specjalistów poruszonych tu zagadnień, z reguły autorów wysoko ocenianych prac monograficznych i syntetycznych. Każdy z tych uczonych ma prawo do własnych poglądów zarówno na ściślejszy przedmiot swych rozważań, jak i na całokształt dziejów Polski między­wojennej. Redaktor, nie podzielając opinii autora, nie usiłował nawet dokonywać jakiegoś “ujednolicenia", toteż każdy tekst stanowi odrębne opracowanie i zawarte w nim poglądy wyrażone są tylko w imieniu

5

6 Slowo wstępne

autora. Jednakże dopiero wszystkie teksty, tzn. zawarte w obu częściach, dadzą obraz współczesnych poglądów historiografii polskiej na Drugą Rzeczpospolitą. Obraz niepełny, bo ramy wykładów Wszechnicy PAN nie mogą objąć wszystkich ważnych zagadnień, ale jednak zawierający podstawowe informacje i opinie. Dlatego sądzimy, że będzie pożyteczny dla wszystkich zainteresowanych spra­wami Polski międzywojennej.

Janusz Żarnowski

Janusz Żarnowski*

Dwudziestolecie międzywojenne (1918-1939) jako etap rozwoju narodu polskiego

Naród. Autor, który bierze na siebie zadanie przedstawienia znaczenia okresu międzywojennego w życiu i rozwoju polskiej wspól­noty etnicznej, ma prawo do bardziej swobodnych rozważań, idących śladem jego własnych preferencji. Poruszone tu zostaną zagadnienia, które autor uważa za ważne dla tematu, ale ten wybór ma oczywiście charakter subiektywny i.

W tytule niniejszego tekstu widnieją określenia: dwudziestolecie i naród. Dwudziestolecie międzywojenne to okres doskonale wydzielo­ny i ograniczony przez fakty historyczne: odbudowę państwa w 1918 r. i katastrofę wrześniową 1939 r. Nieco inaczej przedstawia się pojęcie narodu. Wydaje się nam, że pojęcie to dziś funkcjonuje niezupełnie tak samo, jak w okresie międzywojennym. W naszych czasach używa się określenia, które wydaje się autorowi nieco zabawne: “wyżywienie narodu". Być może zresztą jest to zabawne tylko dla kogoś, kto nieco częściej niż przeciętni czytelnicy gazet i książek obcuje z tekstami sprzed kilkudziesięciu czy stu kilkudziesięciu lat. W obecnych czasach pojęcie “naród" używa się zamiennie z pojęciem “społeczeństwa". Słowo naród pozbawione zostało pewnej konotacji ideologicznej,

* Prof. dr hab. Janusz Żarnowski — Instytut Historii PAN. l Do problematyki niniejszego tekstu wnoszą niemało następujące pozycje:

Z perspektywy sześćdziesięciu lat. Warszawa 1982; J. Żarnowski, Rozwój narodu polskiego w okresie międzywojennym, [w:] Studia nad rozwojem narodowym Polaków. Czechów i Slowaków, pod red. R. Hecka, Warszawa 1976; Polska Odrodzona. Państwo — spoteczenstwo — kultufa. Pod red. J. Tomickiego, Warszawa 1982, seria “Konfrontacje".

8 Janusz Zarnowski

stało się niemal sprawozdawcze. Naród to tyle albo prawie to samo, co ludność naszego kraju. Ale nie zawsze tak było. Niegdyś naród było to pojęcie zabarwione ideologicznie. We współczesnym znacze­niu powstało wraz z Rewolucją Francuską i początkowo pełniło rolę opozycji wobec monarchy i monarchii. Z upływem czasu ewolucja stosunków społecznych i politycznych doprowadziła do pojawienia się słowa naród w dwóch innych różnych znaczeniach, które były jeszcze żywotne w Polsce w okresie międzywojennym. I tak powstała opo­zycja naród—państwo, w Polsce szczególnie żywa wobec braku włas­nego państwa w ciągu ponad 120 lat, kiedy to naród polski przeciw­stawiał się trzem obcym państwowościom. Druga opozycja to wynik narastania w łonie społeczeństwa konfliktów, które jeszcze w dobie Gromad Ludu Polskiego zaznaczyły się znaną formułą o “drugiej, wam przeciwstawnej ojczyźnie". Wraz z pojawieniem się socjalizmu marksistowskiego, który na plan pierwszy wysunął pojęcie klasy, a któ­rego pierwsza partia na ziemiach polskich nazywała się Międzynaro­dowa Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat — pojawiła się miano­wicie opozycja pojęć: naród—klasa. Bardzo ostra i antagonistyczńa w pierwszym, niejako dziecięcym okresie działalności socjalistycznego ruchu robotniczego, opozycja ta zaczęła łagodnieć wraz z wchodzeniem mas robotniczych do wspólnoty narodowej i stopniowym wysuwaniem się ich na czoło tej wspólnoty. Zabrało to kilkadziesiąt lat i w okresie międzywojennym ewolucja ta była daleka jeszcze od zakończenia. W tych latach każdemu z trzech pojęć: naród, państwo, klasa — od­powiadał obóz polityczny, który koncentrował swą ideologię wokół niego. I tak “obóz narodowy", endecja i jej odpryski, pragnął zmono­polizować dla siebie pojęcie narodu; w centrum ideologii piłsudczyków stało państwo; ruch robotniczy przemawiał w imieniu klasy, podobnie pragnął czynić ruch ludowy, choć chłopów określał często jako stan lub jeszcze inaczej. Żaden z tych nurtów nie odrzucał dwóch pozostałych pojęć, ale pragnął je sobie podporządkować, uza­leżnić je od swego podstawowego hasła, podstawowej formuły. Z tym jednak, że pojęcie narodu stawało się coraz bardziej dobrem wspólnym wszystkich kierunków, pozostając obok tego nadal zawołaniem nacjo­nalistycznej prawicy, przy czym uzurpacja przez nią monopolu na re­prezentowanie pierwiastka narodowego wywoływała protesty w innych obozach. Na różnicę w pojmowaniu narodu przed wojną i obecnie

Dwudziestolecie międzywojenne jako etap rozwoju narodu polskiego 9

zasadniczy wpływ miała podstawowa odmienność struktury etnicznej państwa polskiego, wówczas z trzecią częścią ludności niepolskiej i obecnie — prawie jednolitego narodowo, co skłania do utożsamia­nia społeczeństwa z narodem. W dzisiejszej dobie pojęcie narodu uległo u nas pewnej absolutyzacji, a nawet sakralizacji, nie od rze­czy będzie więc wskazać historyczną ewolucję tego pojęcia i jego historycznie zmienne konotacje.

Świadomość. By zbadać znaczenie dwudziestolecia międzywo­jennego w rozwoju świadomości społecznej w Polsce, przede wszy­stkim zaś w przeobrażeniach świadomości narodowej, zaczniemy od porównania obrazu tej świadomości — tak, jak się on nam rysuje — w trzech momentach dziejowych: przed 1914 r., przed 1939 r. i w czasach współczesnych. W ten sposób łatwiej będzie ocenić rolę lat 1918—1939. W odniesieniu do czasów przed rokiem 1914 wiedza nasza jest, szczególnie w danym przedmiocie, niepełna i ułomna. W każdym razie stopień rozwoju świadomości narodowej w prze­dedniu I wojny światowej to kwestia, która budzi najwięcej wątpli­wości, ponieważ wiąże się z oceną stopnia zaawansowania procesu uobywatelniania mas chłopskich i w ogóle włączania mas ludowych do wspólnoty narodowej. Jakie zatem środowiska społeczne objęte by­ły przez świadomość narodową w tym czasie? Bez wątpienia obję­ła ona ogół inteligencji, poważną część polskiego drobnomieszczaństwa, następnie niemałą część klasy robotniczej. W tym wypadku trudno sprecyzować środowiska robotnicze, w których szczególnie silnie biło tętno życia narodowego. Przyjąć można, że były to śro­dowiska w ogóle bardziej intelektualnie rozbudzone, bardziej aktyw­ne społecznie i politycznie, a zatem środowiska wielkoprzemysłowe, choć bez wątpienia w wielu mniejszych ośrodkach panowały wśród robotników podobne nastawienia. Wskaźnikiem symptomatycznym może być względne rozpowszechnienie w łonie klasy robotniczej orga­nizacji, które wypowiadały się za hasłami narodowymi, niepodle­głością, odbudową państwa polskiego, które w tym czy innym kon­tekście na plan pierwszy lub na ważne miejsce wysuwały potrzeby narodu z jednej strony, i z drugiej strony organizacji programowo internacjonalistycznych, upatrujących we wszelkim programie naro­dowym zakamuflowany wpływ ideologii burżuazyjnej. Pierwsza kate­goria zaczynała się w okolicach PPS Opozycji (Perla), a kończyła

10 Janusz Żarnowski

na katolickich stowarzyszeniach robotniczych, NZR itd. Druga ogra­niczała się w zasadzie do SDKPiL i PPS Lewicy. Sądzić można, że jeśli weźmiemy pod uwagę cały aktyw robotniczy we wszystkich ośrodkach i zaborach, to przewagę, i to prawdopodobnie znaczną, uzyska pierwszy obóz. Jest to jednak tylko, powtórzmy, wskaźnik pośredni.

Kolejne zagadnienie to poglądy chłopów. Trzeba tu zrobić pewne zastrzeżenie, które odnosi się nie tylko do tej warstwy. Badacz tych kwestii, Jan Molenda, podkreśla zróżnicowanie pod tym względem w obrębie warstwy chłopskiej, a przede wszystkim istnienie różnych poziomów świadomości narodowej. W szczególności odróżnia pierw­szy poziom, związany z ugruntowaniem poczucia odrębności i przy­należności narodowej, od wyższego poziomu, świadomości narodowo-państwowej, związanej z przekonaniem o konieczności walki o własne państwo. Jan Molenda sądzi, że od przełomu XIX i XX w. po rok 1914 trwały przemiany, które wiązały się z przejściem od pierwszego do drugiego poziomu. “Rozwój świadomości potrzeby odzyskania własnego państwa w skali masowej, powszechnej, a więc świadomości setek tysięcy czy nawet milionów, nastąpił jednak dopiero w drugim dziesiątku [lat] XIX w. Wiązało się to zwłaszcza z wydarzeniami I wojny światowej i początków Drugiej Rzeczypo­spolitej"2. Wynikałoby stąd, że w przededniu I wojny światowej proces ten nie był zakończony. Dodajmy, że był od zakończenia bardzo daleki, a — jak się wydaje — jego podstawowa część doko­nała się później, w okresie wojny, a głównie w jej końcowym etapie. Proces zdobywania świadomości narodowo-państwowej przez chło­pów ujawniał się raczej w rozszerzaniu się “zastępu chłopskiej ary­stokracji duchowej", by użyć wyrażenia Marii Dąbrowskiej z tych lat, szeregów chłopskiego aktywu politycznego i społecznego.

Trudno też eliminować z rozważań klasy posiadające. Ziemiaństwo polskie bez wątpienia wykazywało świadomość narodową, co nie przeszkadzało mu w uprawianiu nieraz lojalistycznej polityki. Polska burżuazja, raczej nieliczna, była związana pod tym względem

2 J. Molenda, Wplyw ukształtowania się nowoczesnego narodu na walkę o nie­podległość, [w:] Z perspektywy sześćdziesięciu lat..., s. 228.

Dwudziestolecie międzywojenne jako etap rozwoju narodu polskiego 11

czy to z inteligencją, czy z drobnomieszczaństwem, a niekiedy ze szlachtą — ziemiaństwem.

W przededniu II wojny światowej sytuacja przedstawiała się w sposób bardzo odmienny. Najmniej zmian zaszło wśród inteli­gencji. Trudno też mieć wątpliwości odnośnie do objęcia przez świadomość narodową szerokich rzesz szeregowych tzw. pracowni­ków umysłowych, którzy w swej części (niżsi urzędnicy, pracownicy handlowi) społecznie często bardziej zbliżeni byli do drobnomieszczaństwa niż do inteligencji. Sądzić też należy, że znakomita większość drobnomieszczaństwa pozostawała w kręgu oddziaływa­nia pełnej świadomości narodowej, a luki, które na niektórych tere­nach czy w pewnych okolicznościach mógł pod tym względem po­zostawić okres zaborów, zostały w dużej mierze zapełnione. W tym miejscu słów parę poświęcimy procesom przemian etnicznych w zwią­zku ze świadomością narodową. Właśnie w szeregach drobnomie­@#szczaństwa oraz robotników występowały grupy o niejasnej świado­mości narodowej, które częściowo, nie zawsze trwale, zostały wówczas zdobyte dla polskości. Pisze o tym Eugeniusz Kopeć w swej naj­nowszej pracy o integracji Śląska z Polską, co odnosi się zatem do pogranicza polsko-niemieckiego. Na innych pograniczach narodowo­ściowych tego rodzaju wielokierunkowe procesy mogły występować sporadycznie. Między innymi masowe zjawiska asymilacji ludności żydowskiej we wspomnianych środowiskach nie występowały (inaczej niż wśród inteligencji). Ale interesuje nas przede wszystkim klasa robotnicza. W świadomości narodowej tej klasy zaszły niewątpliwie zmiany w kierunku jej upowszechnienia na bardziej zacofane i mar­ginalne dotąd pod tym względem grupy. W dalszym ciągu w prze­kroju całej klasy przewagę miała świadomość narodowo-państwowa, związana z akceptacją istniejącej państwowości (przy zdecydowanie krytycznym na ogół wobec niej stosunku) nad prądami absolutyzu­jącymi internacjonalizm i odrzucającymi w ogóle ówczesne państwo polskie jako obce klasowo. Ale zasięgu tej ostatniej tendencji nie należy lekceważyć, poza tym klasowa nieufność wobec ówczesnej państwowości dominowała w szerokich kręgach robotniczych nawet skłonnych do uznania tej państwowości za własną. Największe jed­nak zmiany w zakresie świadomości narodowej zaszły wśród ludno­ści chłopskiej. Upowszechniła się świadomość narodowo-państwowa,

12 Janusz Żarnowski

zwłaszcza wśród młodego pokolenia, ale nie wyrugowało to poprze­dnio istniejących form świadomości, stanowiących relikt poprzednie­go etapu jej rozwoju. W każdym razie wieś na ogół przyzwyczaiła się do istnienia państwa polskiego, co nie znaczy, by często nie traktowała go jako obcego, bo kierowanego przez społecznie obcych:

panów czy urzędników.

Błędne jest rozpowszechnione przekonanie, że okres międzywo­jenny zakończył pozyskiwanie chłopów dla państwa polskiego. On ten proces właściwie rozpoczął i posunął naprzód. “Nawet po kilku latach niepodległości nie zdawano sobie sprawy z tego. nie posiada­no też poczucia własnej państwowości" czytamy w jednym z opi­sów wsi \ Dotyczyło to zwłaszcza byłych zaborów rosyjskiego i austriac­kiego. “Niejeden słyszał coś o narodowości w szkole, ale pewnie uważa, że to był przymusowy dodatek szkolny, którego musiał się uczyć przy nauce rachunków i czytania". Inny obraz roz­tacza się. gdy analizujemy osiągnięcia świadomego chłopskiego aktywu, osiągnięcia ruchu ludowego i młodzieżowego, które uczyły chłopów świadomości państwowo-narodowej. A wpływy tych organi­zacji na wsi, zwłaszcza po zjednoczeniu ruchu ludowego, były ol­brzymie. Słowem obraz ten nie jest jednolity i jeśli dodamy do tego zróżnicowania dzielnicowe, bardzo trudny do jednoznacznej definicji.

Nie zaszły zasadnicze zmiany w świadomości narodowej ...