Franciszek Zablocki1.doc

Franciszek Zabłocki   „Fircyk w zalotach”

1.      Franciszek Zabłocki ( 1752 – 1821)

                Urodził się na odległej prowincji w rodzinie szlacheckiej. Debiutował jako poeta. W 1774 roku w Warszawie włączył swe ody do zbiorowego tomu przekładów: Pieśni wszystkie Horacjusza. Na łamach czasopisma „Zabawy przyjemne i pożyteczne” opublikował zbiór Wiersze, (1774) zawierający ody, bajki, sielanki, a wkrótce poemat Cztery żywioły (1777). Wczesna poezja, obok postawy radości i refleksji, zapowiada talent satyryka. Zaprzyjaźnił się z poetą – Franciszkiem Dionizym Kniaźninem. Przyjaźń ta okaże się stała, wzajemnie pomocna i inspirująca artystycznie. Niewiele wiemy o jego krótkotrwałym małżeństwie z aktorką Katarzyną. Rozpaczającemu po śmierci żony przyjacielowi Kniaźnin zadedykował tom elegii Żale Orfeusza nad Eurydyką (1778). Sytuacja życiowa zubożałego szlachcica-poety w stolicy ma pewien rys nowoczesności i odzwierciedla formowanie się nowych struktur społeczności miejskiej. Zabłocki to inteligent, utrzymujący się z państwowej pensji urzędnika. Był protokolistą W KEN, a od 1783 w Towarzystwie do Ksiąg Elementarnych. Dostrzeżony przez króla Stanisława Augusta włączył się w królewski program formowania nowoczesnego Polaka, wykorzystując wychowawcze oddziaływanie teatru. Misję tę realizował wytrwale i systematycznie. Należał do tzw. dostawców repertuaru dla Sceny Narodowej, dla której w latach 1780- 1788 przygotowywał po pięć komedii rocznie. Napisał ponad czterdzieści utworów dramatycznych, zyskał uznanie w kręgu literatów i intelektualistów. Szeroka publiczność z oporem przyjmowała jednak silną krytykę obyczajów prowincjonalnych i modnej cudzoziemszczyzny. W uznaniu zasług i talentu król przyznał mu medal „Merentibus”. W dziełach teatralnych okazał się Zabłocki artystą, prawdziwym mistrzem w sztuce artystycznej adaptacji. Swój talent zawsze wspierał źródłem – najczęściej z repertuaru francuskiego. Tylko dwie sztuki przerobił z literatury niemieckiej i dwie z angielskiej. Adaptacyjna natura całego dorobku Zabłockiego polega na „dowartościowywaniu” wzorów – z dzieł przeciętnych robił arcydzieła. Głeboko osadzony w europejskich źródłach ujawnia poczucie przynależności do europejskiego dziedzictwa. Początkiem twórczości dramatycznej była przerobiona z Destouches’a Przeszkoda nieprzewidziana (1776). Właściwą twórczość rozpoczął w 1780. Wymieńmy tu: trzy adaptacje komedii Romagnesiego 1781 r.: Zabobonnik (obraz mentalności zacofanej szlachty), Fircyk w zalotach (rokokowa gra miłości, zazdrości, rachuby i uczucia, którą uroczy Fircyk rozgrywa wśród nowomodnych zachowań i poglądów) i Dziewczyna sędzią (komedia miłości). Wkrótce pojawią się przeróbki z Hauteroche’a, z Lesage’a oraz z Destouches’a (Filozof żonaty). Kolejne lata przyniosą adaptacje z Merciera, Piisa, Barre, z Szekspira, którego Wesołe kumoszki z Windsoru przełożył za pośrednictwem Callot d’Herbois. Wśród wzorów z Moliera znalazł się tylko Doktor z musu i Amfitrion (1782). Na liście źródeł Zabłockiego znajduje się także Cailhava – wzór unikalnej komedii Arlekin Mahomet, albo taradajka latająca (1785), w której motywy komedii dell’arte łączą się z tradycją literatury sowizrzalskiej. Cenzura dworska okazała się niełaskawa dla karnawałowej komedii Król w kraju rozkoszy(1787) przerobionej z Legranda. Sztukę podejrzewaną o aluzje polityczne po trzech inscenizacjach zdjęto z afisza. Rejestr autorów wspomagających dorobek Zabłockiego poszerzają nazwiska: Nivelle de la Chaussee, Sedaine, Favart, Bodard de Tezay, T. Corneille, P. Beaumarchais, którego Wesele Figara przetłumaczył Zabłocki już w 1786 roku. W latach 1788-1792 pisarz zaangażował się w działalność patriotyczną i związał z Kuźnicą Kołłątajowską. Śledził obrady Sejmu i wrażenia przelewał na papier. Posługiwał się zręcznie satyrą i paszkwilem w formie epigramatu, nagrobka, modlitwy, litanii. Swoją patriotyczną aktywność potwierdził Zabłocki działalnością podczas powstania kościuszkowskiego, kierując powstańczą akcją propagandową. W chwili zagrożenia stolicy zaciągnął się do wojska i bronił Pragi. Bardzo boleśnie przeżył upadek Polski. Wycofał się z życia literackiego i został księdzem. Osiadł na probostwie w Górze pod Puławami, a następnie w Końskowoli. Zmarł w 1821 roku.

Wyróżnikiem oryginalności Zabłockiego – nadrzędnym w jego dorobku, stało się przyjęcie zasady podwajania scenicznego obrazu. Metafora świata-teatru, chwyt teatru w teatrze, pozwala twórcy w kanwę obcych sztuk wpisywać własne doznania, przemyślenie, koncepcje. Z europejskich źródeł tworzył zwierciadła polskiego czasu. Wśród jego zasad teoretycznych nie tak liczyły się zasady uniwersalne-ile reguły dnia, prawa widowiska i żądania widowni, której potrzebę śmiechu i zabawy uznał za ważną. Do dziś oczarowuje siłą komizmu i atmosferą zabawy (Fircyk w zalotach 1781, Żółta szlafmyca 1785, Sarmatyzm 1784, Mężowie poprawieni przez swoje żony 1785).

2.      Komedia  Zabłockiego  „Fircyk w zalotach”

                      Prapremiera komedii odbyła się 16.06.1781r. na scenie teatru warszawskiego. W tym samym roku ukazało się pierwsze wydanie (w oficynie Michała Grolla) opatrzone odą do króla. Oda ta jest oznaką przejścia Zabłockiego w orbitę działalności Stanisława Augusta. Znika ton pokornej uniżoności ,a pojawia się ton obywatelskiej godności.Był to okres, w którym Zabłocki odnosił znaczne sukcesy sceniczne. Publiczności komedia bardzo się podobała i podoba do dziś. Nie znalazła jednak uznania wśród teoretyków dramatu, bo odbiegała od teorii i praktyki literackiej epoki. Bogusławski uważał Fircyka za komedię oryginalną, nie zyskała zaś ona uznania w oczach Dmochowskiego, Golańskiego, Turskiego. Na scenie teatru narodowego królowały przed Zabłockim utwory dydaktyczne, wyraźnie antysarmackie, ze zdecydowanym podziałem na postacie pozytywne i negatywne. Z czasem ostrze satyry uderzało także w fircyków i „modny świat” warszawskich salonów, przeciwstawiając im zdrową moralność prowincjonalnych, oświeconych Sarmatów, przywiązanych do narodowej tradycji. Komedia Zabłockiego wyraźnie odbiega od tych schematów. Nie jest to komedia polityczna ani dydaktyczna, autor z niczym nie walczy, nikogo nie poucza, nie tworzy wzorów do naśladowania. Chwali radość życia, głosi postawę epikurejską, nawet nieco libertyńską, ukazuje ludzi młodych, kochających się „na wesoło”. Komedię charakteryzuje rokokowy, pogodny, swobodny ton, piękny wiersz, doskonale rozpisany na dialogi, dowcipne i cięte. Postacie komedii nie mieszczą się w czarno-białym schemacie, mają zalety i wady, są pełnymi portretami żywych, pełnokrwistych, sympatycznych ludzi. Nie są też reprezentantami grup społecznych, środowisk czy postaw. Te kreacje czynią z Fircyka w zalotach pierwszy polski dramat psychologiczny.

Polski koloryt komedii:

Pracę nad pisaniem Fircyka  Zabłocki rozpoczął w 1779 r. Jest to jeden z jego najwcześniejszych utworów komediowych. Przy pisaniu komedii Zabłocki posłużył się tematem komedii „La Petit-maitre amoureux” Jean Antoine Romagnesiego[1]. Petit – maitre Romagnesiego to zadufany w sobie łowca serc, który przyjeżdża do domu swego przyjaciela, by zdobyć serce upartej, zadufanej w cnocie, dewotki Araminty. Obie zakłamane postacie upokarzają się wzajemnie i wzajemnie „poprawiają” przez miłość. Zabłocki wykorzystał teorię przekładu A. Czartoryskiego, która odradzała całkowite tłumaczenie dzieł zagranicznych, nakazując tym samym „zatrzymanie” intrygi i wprowadzenie krajowych obyczjów. Zabłocki zaczerpnął z oryginału głownie schemat akcji, wzbogacił natomiast charakterystykę postaci, tworząc dzieło lepsze od pierwowzoru. Urozmaicił też tekst, wplatając do niego epizody charakterystyczne dla polskiej obyczajowości, np.:

-          epizod ilustrujący życie warszawskiej „złotej młodzieży” w sc.1 aktu I: „Znaczemy jak panowie: hulanki, parady,/ Gry, uczty, bale, tańce, umizgi, biesiady...”;

-          gra w karty pomiędzy Arystem i Fircykiem;

-          wzmianka Prusaka o przybyciu kwestarza: „Po korabiu starym/Poznałem, że ksiądz probosz przyjechał z wikarym”;

-          scena spisania intercyzy z opowieścią Prusaka o tym, jak trudno znaleźć prawnika z powodu nadużycia alkoholu na uczcie, która odbyła się dzień wcześniej.

Zarys treści:

                       Do położonego nieopodal Warszawy majątku, którego właścicielem jest Aryst, przybywa „modny kawaler” – Fircyk. Liczy na to, że uda mu się nawiązać romans z siostrą gospodarza, piękną Podstoliną, która nawet słyszeć nie chce o związku z zarozumiałym i, według niej, zbyt pewnym siebie amantem. Pod maską surowości i powagi Podstolina skrywa jednak pragnienie miłości i zauroczenie, jakie z czasem rozwinie się w prawdziwą miłość do Fircyka. Na razie jednak dama unika spotkań z bohaterem, a ten, by zdobyć pieniądze, których jest całkowicie pozbawiony, oddaje się hazardowi. Udaje mu się wygrać od Arysta niebagatelną sumę dziewięciuset dukatów. Swych panów charakteryzują służący – Pustak (Arysta), Świstak (Fircyka) co znakomicie dopełnia wizerunku tych postaci.

Fircyk jest niemal pewnie, że Podstolina rychło zdecyduje się na zamążpójście. Kobieta jednak pozostaje niezłomna w swym zamiarze ignorowania zalotów młodzieńca. W dodatku Klarysa, żona Arysta, oznajmia Fircykowi, że Podstolina darzy uczuciem innego mężczyznę. Bohater postanawia opuścić majątek Arysta. Pan i służący przygotowują się do drogi, Świstak nie omija jednak okazji, by oszukać Podstolinę, że Fircyk wyjeżdża, by ożenić się z hrabiną Umizgalską. Napięcie sięga zenitu, młodzi czują, że nadchodzi chwila, by przyznać się do swych uczuć lub rozstać na zawsze. Zwycięża miłość. Następuje wzajemne wyznanie miłości i spisanie intercyzy. Fircyk polecił w niej zaznaczyć, że Podstolinie wolno będzie mieć dwóch kochanków, jak również i on ma prawo do swobody.

Charakterystyka bohaterów:

Fircyk – jest główną postacią komedii. Zmienia się, jest różny w odmiennych sytuacjach: inny w rozmowach z Arystem, inny, gdy zaleca się do Podstoliny. Zabłocki charakteryzuje postać w scenicznych działaniach, Fircyka charakteryzują też inni bohaterowie komedii. Bohater ma tytuł szlachcica, ale traktuje go lekceważąco, choć do szlachectwa przywiązuje dużą wagę. Fircyk dba o swój wygląd, ubiera się kolorowo, modnie, ma się za ładnego, pociągającego. Jest wesołym, lekkomyślnym hulaką, karciarzem, młodzieńcem lubiącym życie, epikurejczykiem. Lubi się chwalić powodzeniem u kobiet i sukcesami towarzyskimi. Często udaje, zgrywa się, przesadza, ale nie przekracza miary, pozostaje sobą. Jest dowcipny i zabawny. Umie szczerze kochać, jest uczciwy („natura dobra w nim i szczera”). Ta zdolność rehabilituje go. Gdy dowiaduje się, że Podstolina kocha innego, jest szczerze zmartwiony, ale nie traci nadziei, nie rozpacza, zastanawia się, jak się zemścić. Gdy dowiaduje się, że jest kochany, znowu błaznuje – kpi z wszelkich autorytetów, z siebie, z Arysta , z Podstoliny. 

Aryst – nie zostaje przeciwstawiony Fircykowi. Też był Fircykiem. Spoważniał, bo się ożenił, musiał zająć się majątkiem, pomyśleć o przyszłości rodziny. Chętnie wspomina hulaszczą młodość. Jest rozdarty: prawi morały, chce zachowywać się poważnie, ale natura ciągnie go do kart i hulanek. To jest źródło komizmu postaci. Zabłocki zabawnie przedstawił również jego wybuchowy temperament i wybuchy zazdrości. 

Podstolina – sympatyczna, miła, rozsądna i głupiutka. Czasami mówi mądrze i poważnie, czasami plecie banialuki. Jest egzaltowana i nieco histeryczna. Umie trzeźwo ocenić Fircyka. Udaję surową, nabożną. Jest sprytna, przekorna, uparta, spragniona hołdów i sentymentalnej miłości. Jednocześnie jest szlachetną patriotką.

Klarysa – dowcipna, wesoła, pogodna, obdarzona zdrowym rozsądkiem, wyrozumiała. Kocha życie. Chce ofiarować przyjaźń Podstolinie, skłonić ją do zwierzeń. Odrzucona, pokpiwa z Podstoliny, nie umie dochować sekretu, jest lekkomyślna. Chętnie pomaga Fircykowi, lubi plotki i intrygi, chce też dokuczyć mężowi-zazdrośnikowi i dumnej Podstolinie. Jest wierna i uczciwa.

Pustak i Świstak – para znakomicie wykreowanych służących. Są konwencjonalni, pełnią podobną funkcję jak inni służący w osiemnastowiecznych komediach, ale są to też kreacje świeże i zabawne. Są podobni , a jednak różni. Zabłocki znakomicie podkreślił te różnice:

Pustak – prymitywny gamoń, tchórz. Człowiek zmysłowy – lubi kobiety, napoje i jedzenie. Skarży się na złe traktowanie przez pana, a jednak mu służy, bo to się opłaca. Prostoduszny, podziwia Świstaka – światowca.

Świstak – warszawski frant, hulaka, popisuje się przed Pustakiem. Chwali się poufałymi stosunkami z panem, obyty, przebiegły i sprytny.

Czas i miejsce akcji:

                   Akcja toczy się w czasach współczesnych Zabłockiemu w wiejskim majątku Arysta, położonym w pobliżu Warszawy. Można wnioskować, że miasto jest w niewielkiej odległości, ponieważ Fircyk mógł polecić Świstakowi sprowadzenie stamtąd aktorów, muzykantów, kucharzy, by przygotować wieczorną zabawę. Dworek to bogaty, zawierający salkę teatralną i otoczony angielskim ogrodem.

Akcja trwa jeden dzień, rozpoczyna się około południa, a kończy wieczorem; rozgrywa się w lecie (wspomina się o upale, ale nie ma to większego znaczenia dla toczących się zdarzeń). Pisarz zachowuje jedność miejsca, czasu i akcji zgodnie z konwencją klasyczną.

Język i styl „Fircyka”:

                   O uroku tej komedii decyduje język, wiersz i dialogi. Pełne finezyjnej gry miłosnej są sceny z udziałem Fircyka i Podstoliny. Aryst wprowadza na scenę zrzędliwość, złe humory, porywczość oraz zabawny kontrast pomiędzy zachowaniem karciarza i zazdrośnika, a morałami, które prawi. Wiele scen opartych jest na grze słów. Słownictwo komedii jest dosadne, czasami barokowo bogate, przesadne, to znów subtelne w opisach stanów serca lub w ironicznych zwrotach. Tok wypowiedzi jest wartki, szybki, a przy tym czysty i swobodny. Zabłocki zręcznie unika monotonii, wplata w prosty tok przedziwne inwersje, które przez kontrast wywołują efekt humorystyczny. Komedia napisana jest wierszem trzynastozgłoskowym parzyście rymowanym. Monotonii unika poeta dzieląc wersy na dwa, trzy, a nawet cztery człony. W Fircyku pełno jest przysłów, sentencji, powiedzonek, zabawnych związków frazeologicznych, które wzmacniają efekt komiczny utworu, np.: „bicze kręcim z piasku”, „Gdzie się kłócą amanci, tam pewne wesele”, „Całym światem przypadek i los rządzi ślepy”.

Fircyk – typowa postać epoki:

                   Polski petit – maitre stał się czołową postacią literatury stanisławowskiej. Już u progu Oświecenia, w komediach Bohomolca, występuje lekkomyślny wojażer, który z zagranicy przywozi do kraju kolorowy strój, pudrowaną perukę, nonszalanckie maniery i zachwyt nad stylem życia wielkich miast Europy oraz pociąg do łatwego trwonienia ojcowskiego majątku. Równie źle mówi po polsku, jak i po francusku. Nazywany jest „kawalerem modnym” lub „paryżaninem polskim”.

„Dobrze być filozofem, ale w gabinecie

Bądź wietrznikiem, na wielkim kto chcesz znaczyć świecie”       (Pustak)

Modny kawaler, z głową pełną nowej lektury i przekorny wobec rodzinnych obyczajów staje się celem literatury dydaktyczno – satyrycznej (Krasicki, Naruszewicz, „Panna na wydaniu” Czartoryskiego).

Odmienność komedii Zabłockiego w stosunku do komedii F. Bohomolca „Małżeństwo z kalendarza”:

-          Fircyk nie posiada konkurenta, brak rywalizacji, rywale są fikcyjni;

-          Podstolina jest wdową - jest kobietą o wiele bardziej samodzielną niż panna, sama podejmuje decyzje m.in. na temat ożenku;

-          obyczaje i tradycje nie odgrywają tak dużej roli jak u Bohomolca

Pozwala to skupić uwagę na grze między kobietą a mężczyzną. Wyeksponowany zostaje element psychologiczny, podkreślona osobowość.