3. (str.112-215).doc

112

nicznych z gotowych elementów, informacji technicznej, posługiwania się najprostszymi narzędziami i nieskomplikowanymi urządzeniami technicznymi, a także elementarne wiadomości z tym związane, są tam traktowane wstępnie, propedeutycznie.

2. Realizacja programu nauczania pracy-techniki w klasie IV sta­nowi początek wieloletniego procesu utechnicznienia młodzieży, cha­rakteryzującego się opanowaniem wiadomości i umiejętności technicz­nych w sposób usystematyzowany. Nauczanie pracy-techniki w tej kla­sie powinno więc zapewnić mocne i trwałe podstawy dla sukcesywnego rozszerzania zakresu i podnoszenia jakościowego poziomu osiągnięć uczniów w tej dziedzinie, włącznie z kształtowaniem wartościowych pod względem techńiczno-ekonomicznym i społeczno-moralnym postaw.

3. Do szczególnie znaczących dla zapewnienia wspomnianych "pod­staw" należą te treści kształcenia, które w klasie IV dają początek stopniowo coraz szerszym ciągom umiejętności i wiadomości w dalszym kształceniu ogólnotechnicznym. Są to zwłaszcza:

- umiejętności technologiczne, montażowe, eksploatacyjne, gra­ficzne, organizacyjne, konstruktorskie i odkrywcze, które w następ­nych klasach będą występowały bądź jako takie same lub bardzo po­dobne w zakresie innych technologii, konstrukcji czy sytuacji dzia­łaniowych, bądź też na coraz wyższym poziomie i stopniu trudności (np. umiejętności konstruktorskie, umiejętności w stosowaniu cyklu organizacyjnego itd.);

- wiadomości z zakresu podstawowych zasad organizacji i ekonomii pracy, rysunku technicznego, działania i budowy typowych narzędzi i urządzeń technicznych.

Nie podlega dyskusji, że opracowanie tych treści wymaga szcze­gólnej dbałości ze strony nauczyciela techniki.

Analiza na drugiej płaszczyźnie jest bardziej szczegółowa i po­lega przede wszystkim na ustaleniu, które treści programowe danej klasy (jako cele etapowe) stanowią bezpośrednie uszczegółowienie i konkretyzację każdej z trzech kategorii (grup^ oraz poszczegól­nych celów przedmiotowych, a które odpowiadają tym celom pośrednio. Zagadnienia te zostały omówione w temacie 2.1. W tym miejscu trze­ba jednak zwrócić uwagę na pewne szczególne aspekty tej analizy. Dotyczy to przede wszystkim właściwego "odczytania" umiejętności l wiadomości (z wyraźnym ich rozgraniczeniem^ zawartych w treściach

113

kształcenia i wychowania danej klasy. Większość tych umiejętności i wiadomości jest w programie sformułowana wyraźnie, jednoznacznie. W programie klasy IV są to m.in.:

a) umiejętności: rozróżnianie podstawowych gatunków drewna..., opanowanie podstawowych czynności technologicznych w zakresie:

......... montaż modeli z zastosowaniem przekładni . . . .,

rysowanie prostych przedmiotów w rzutach prostokątnych itd.;

b) wiadomości: podstawowe właściwości, zalety i wady drewna, bu-ł dowa, zastosowanie, konserwacja narzędzi do ręcznej obróbki drewna, podstawowe sposoby wymiarowania, przetwórstwo drewna itd.

Oprócz sformułowań tego rodzaju są w programie hasła, które bez­pośrednio określają tylko wiadomości lub umiejętności, ale które dotyczą również bądź umiejętności stosowania danych wiadomości w praktyce, bądź też wiadomości stanowiących podstawę racjonalnego wykonywania określonych działań (umiejętnością). Wśród treści kształ­cenia w klasie IV takie hasła, jak: cykl zorganizowanego działania, oszczędność materiału, podstawowe zasady wymiarowania itp. oznacza­ją nie tylko obowiązek zapewnienia uczniom odpowiednich wiadomości, ale również wyrobienia umiejętności stosowania tych wiadomości w praktyce. Na odwrót, sformułowania o wyraźnie umiejętnościowym cha­rakterze obejmują zazwyczaj odpowiednie wiadomości. Czasem jest to wręcz oczywiste, np. "rozróżnianie elementów przekładni .... ja­ko mechanizmów przenoszenia ruchu obrotowego", "rysowanie prostych przedmiotów w rzutach prostokątnych" musi się opierać na poznaniu elementów przekładni różnego rodzaju i roli, jaką każdy z nich speł­nia w omawianym mechanizmie, na poznaniu zasad rzutowania prostokąt­nego itd. Czasem treści umiejętnościowe zawierają tylko pośrednio^ bo w następstwie interpretowania ich w świetle nowoczesnych zało­żeń kształcenia ogólnotechnicznego, odpowiednie wiadomości, np. hasło "opanowanie podstawowych czynności technologicznych w zakre­sie: ......." obejmuje również obowiązek zapewnienia uczniom

poznania reguł poprawnego wykonania poszczególnych operacji tech­nologicznych, itp.

Nauczanie techniki obejmuje umiejętności nie tylko motoryczne (praktyczno-wykonawcze), ale również intelektualne, np. obserwowa­nia rzeczy i zjawisk technicznych, porównywania, wyobrażania, uogól­niania, przewidywania, uzasadniania itd. Umiejętności tego rodzaju

114

nie są określone przez program, wynikają jednak pośrednio ze sfor­mułowań niektórych celów przedmiotowych (np. rozwiązywanie zadań organizacyjnych i technicznych) lub treści kształcenia (np. anali­za zadania, planowanie pracy - w kl. IV), a przede wszystkim z o-gólnego założenia nauczania techniki - budzenia i rozwijania wielo­stronnej aktywności uczniów, w tym zwłaszcza aktywności intelektu­alnej, przez rozwiązywanie różnego rodzaju problemów.

Wydobycie tych różnych umiejętności i wiadomości jest właśnie zasadniczym zadaniem szczegółowej analizy programu nauczania pracy-ł -techniki na ukazanej wyżej płaszczyźnie.

Szczegółowy charakter ma analiza treści kształcenia również na trzeciej płaszczyźnie, dotyczącej ujawnienia różnych powiązań pomię­dzy poszczególnymi grupami zagadnień programowych; także o tym była mowa w temacie 2.1. Najbardziej charakterystyczne powiązania wśród treści programowych klasy IV są następujące:

a) z zagadnieniem "racjonalne gospodarowanie drewnem" (w ramach materiałoznawstwa) wiążą się bezpośrednio treści: oszczędność mate­riału (dział 1), poznanie roli lasów ... oraz zastępowanie deficy­towego drewna innymi materiałami (dział III);

b) z tematami "przetwórstwo drewna" oraz "rzemieślniczą i prze­mysłowa produkcja mebli" (dział III) są ściśle związane zagadnie­nia z zakresu orientacji zawodowej (dział IV);

c) obsługa i konserwacja wiertarki ręcznej dwubiegowej nie może byó oddzielona od wyrabiania umiejętności wiercenia; jednocześnie jednak wiertarka ta musi byó wykorzystana do poznania przez uczniów działania i budowy przekładni dwustopniowej, stanowi bowiem bliski uczniom^przykład w tym względzie. Dalsza analiza ujawnia, że wcześ­niej muszą uczniowie poznać zasadę działania przekładni prostej i że naturalną okazję do wprowadzenia w te zagadnienia stanowi prze­kładnia łańcuchowa w rowerze (w ramach tematu "obsługa i konserwa­cja roweru . .."*").

O innych bezpośrednich i pośrednich powiązaniach pomiędzy różnymi treściami była już mowa wcześniej.

Wyniki analizy programu (na każdej z ukazanych tu płaszczyzn) powinny być skrupulatnie i przejrzyście notowane, aby mogły speł­nić swe zadanie w następnych etapach opracowania planu nauczania w ciągu roku (semestru).

115

G r u po w a n i e    za g a dni e ń    p r o g ramo w y c h

w odpowiednie do realizacji całości i wyodrębnienie w nich jednostek metodycznych o szerszym lub węższym zakresie stanowi pierwszy, a za­razem najbardziej istotny krok w samym opracowywaniu planu rocznego. Polega, najogólniej mówiąc, na uporządkowaniu wyników analizy treś­ci kształcenia. Grupowanie treści powinno się odbywać pod kątem wy­magań realizacyjnych, wynikających przede wszystkim z zasad naucza­nia: systematyczności, stopniowania trudności, wiązania poznania z działaniem i wielostronnej aktywności uczniów.

Grupowaniu podlegają przede wszystkim treści o względnie jedno­rodnym charakterze, mogące w toku realizacji programu występować -bądź samoistnie, bądź też jako dominujące, jeśli z nimi zostaną po­wiązane zagadnienia innego rodzaju. Ta faza grupowania nie obejmuje Kfięc tych treści programowych, o których wiadomo (na podstawie prze­prowadzonej uprzednio analizy), że mogą być realizowane wyłącznie lub głównie na kanwie innych, dominujących; w zakresie klasy IV są to wszystkie zagadnienia kultury pracy, ogromna większość treści z obsługi l konserwacji urządzeń technicznych oraz orientacji zawodo­wej, a także zagadnienia techniki i gospodarki, bowiem te treści po­winny być - bezpośrednio lub pośrednio - związane z technologią. Jako względnie samoistne można w klasie IV potraktować (w tej fazie grupowania) treści kształcenia i wychowania z zakresu: materiało­znawstwa, technologii, montażu i demontażu urządzeń technicznych oraz Informacji technicznej.

W toku tych zabiegów zostaje ustalona (wstępnie) kolejność za­gadnień w obrębie poszczególnych grup treści ze względu na ich wa­gę, stopień trudności oraz możliwości łączenia teorii z praktyką, przy czym grupowane zagadnienia powinny zawsze obejmować wchodzące w ich skład umiejętności i wiadomości (z możliwie wyraźnym wyodręb­nieniem jednych i drugich). W obrębie niektórych grup realizacyjna kolejność zagadnień pokrywa aię z zapisem w programie, np. w zakre­sie materiałoznawstwa w klasie IV są to następujące zagadnienia:

gatunki drewna i ich własności, materiały drewnopochodne, racjonal­na gospodarka drewnem. Natomiast w innych grupach treści ustalenie najbardziej racjonalnej, z merytorycznego i metodycznego punktu wi­dzenia, kolejności należy do nauczyciela. Tak np. w obrębie techno­logii kolejne hasła programowe dotyczą operacji obróbczych (cztery

116

operacje w jednym zapisie), montażowych i wykończeniowych oraz pos­ługiwania się narzędziami i przyrządami do ręcznej obróbki drewna (łącznie z ich budową, zastosowaniem i konserwacją). Tymczasem opa­nowanie przez uczniów tych umiejętności i związanych z nimi wiado­mości nie odbywa się za pomocą wyizolowanych ćwiczeń, lecz w toku wytwarzania odpowiednio dobranych przedmiotów z drewna, obejmują­cych stopniowane pod względem trudności operacje dwóch lub nawet trzech wymienionych wyżej rodzajów, z jednoczesnym poznaniem służą­cych do tego narzędzi i przyrządów. Podobnie przedstawia się spra­wa z treściami z zakresu montażu i demontażu urządzeń technicznych oraz informacji technicznej.

Następna faza grupowania treści polega na włączeniu do wstępnie ustalonych (poprzednio) całości realizacyjnych - głównie z zakresu materiałoznawstwa i technologii jako treści wiodących w nauczaniu pracy-techniki w szkole podstawowej - innych zagadnień i to zarówno spośród już pogrupowanych, jak i objętych pozostałymi działami pro­gramowymi. Ta faza grupowania powinna prowadzić do tworzenia jednos­tek metodycznych obejmujących treści z różnych działów i poddziałów programu. W klasie IV będą to powiązania takich zagadnień, jakie przykładowo niżej wymieniono.

1. Wprowadzanie l ćwiczenie umiejętności w zakresie kolejnych, według stopnia trudności, operacji technologicznych (w ramach wyko­nywania określonych wytworów), poznawanie odpowiednich narzędzi i przyrządów (a w szczególnym przypadku: wiercenie otworów oraz poz­nanie i obsługa wiertarki ręcznej), przestrzeganie zasad bhp oraz czytanie rysunków perspektywicznych i rysunków w rzutach prostokąt­nych, a także coraz pełniejsze poznawanie i stosowanie cyklu orga­nizacyjnego, stopniowo coraz bardziej samodzielne planowanie prze­biegu pracy l projektowanie konstrukcji nieskomplikowanych wytwo­rów, szkicowanie techniczne, rysowanie przedmiotów w rzutach pros­tokątnych, wymiarowanie, wreszcie uwzględnianie warunków pracy gos­podarczej.

2. Montaż modeli mechanicznych (w tym przekładni  - w nawiąza­niu do układu napędowego roweru) oraz stosowanie cyklu organizacyj­nego, planowanie konstrukcji prostych modeli, czytanie i rysowanie prostych schematów mechanicznych.

3. Montaż różnych obwodów elektrycznych, w szczególnym przypadku

117

z wykorzystaniem poznania instalacji elektrycznej roweru.

4. Materiałoznawstwo drzewne, racjonalne gospodarowanie drewnem, oszczędność materiałów drzewnych, zastępowanie drewna innymi mate­riałami; w tej grupie także: przetwórstwo drewna, rola lasów, rze­mieślnicza i przemysłowa produkcja mebli oraz wybrane zawody pra­cowników leśnych, przemysłu drzewnego i rzemiosła związane z obrób­ką drewna.

W następstwie objęcia grupowaniem wszystkich treści kształcenia zostaną również ujawnione te zagadnienia lub ich grupy, które nie mają warunkujących ich realizację powiązań z innymi treściami i mo­gą być opracowane niezależnie od zagadnień pozostałych. W progra­mie klasy IV są to: montaż modeli urządzeń mechanicznych (poza mo­delami przekładni, np. model wciągarki lub prostego dźwigu budowla­nego), montaż obwodów elektrycznych (z wykorzystaniem poznania in­stalacji oświetleniowej roweru), a także obsługa i konserwacja ro­weru, części i zespoły konstrukcyjne, ich funkcje.

Kolejnym etapem opracowania planu rocznego jest  wyodręb­nienie   konkretnych   jednostek   meto­dycznych w poszczególnych grupach realizacyjnych treści o-raz nadanie im tematów i przypisanie ustalonych celów etapowych:

umiejętności i wiadomości. Przez jednostkę metodyczną należy, w na­uczaniu techniki, rozumieć określoną całość tematyczną, obejmującą treść bądź jednego hasła programowego, bądź też - i to częściej -elementy treści z różnych działów (poddziałów) programowych, powią­zane z zagadnieniem wiodącym w danej jednostce. W stosunku do jed­nostek dotyczących realizacji jednego hasła programowego lub treś­ci jednorodnych zawartych w dwóch czy trzech zapisach w programie, zabieg ten nie sprawia trudności. W klasie IV będą to np.:

a) materiały drewnopochodne - umiejętności: rozróżnianie powsze­chnie stosowanych drzewnych materiałów płytowych, uzasadnienie eko­nomiczne; wiadomości: wytwarzanie materiałów płytowych z odpadów drewna, charakterystyczne własności; racjonalna gospodarka drewnem, zastępowanie drewna innymi materiałami;

b) szkicowanie techniczne - umiejętności: próby szkicowania pro­stych przedmiotów, zachowanie etapów szkicowania, zachowanie pro­porcji; wiadomości: zasady szkicowania (etapy).

Natomiast w grupach powiązanych ze sobą zagadnień o różnym cha-

118

rakterze sprawa jest trudniejsza. Dotyczy to w szczególności zagad­nień z technologii oraz montażu urządzeń technicznych, z realizacją których powinny być ściśle związane treści z zakresu elementów kul­tury pracy oraz informacji technicznej. Ma to zwykle miejsce w tzw. zadaniach wytwórczych (jako zadaniach o charakterze kompleksowym), obejmujących wszystkie fazy cyklu organizacji pracy i dzięki temu wiążących w naturalny sposób treści różnego rodzaju. Zadania te sta­nowią też temat odpowiednich jednostek metodycznych, choó same w so­bie nie są celem, a tylko swoistą formą realizacji programu; w ich ramach mieszczą się konkretne cele etapowe. Dlatego niezmiernie is­totną sprawą jest trafny dobór tych zadań, w szczególności ze.wzglę­du na stopniowanie trudności tych treści umiejętnościowych i poznaw­czych, dla opanowania których stanowią one realizacyjną kanwę. Nie jest bowiem obojętne, w ramach jakiego zadania wytwórczego nastąpi np. wprowadzenie określonej operacji technologicznej, będzie mogło mieć miejsce czytanie rysunku perspektywicznego, rysunku przedmio­tu w rzutach prostokątnych czy czytanie rysunku schematycznego, i które z zadań dają możliwość mniej lub bardziej samodzielnego pro­jektowania konstrukcji wytworu oraz stosowania przy tym szkicowa­nia, wykonania rysunku w rzutach, wymiarowania łuków itd. Przykła­dy takich zadań w zakresie klasy IV są podane w zamieszczonym da­lej .projekcie rocznego planu pracy dydaktyczno-wychowawczej.

W odniesieniu do tematów i treści jednostek metodycznych jest wskazane określenie ważniejszych lub szczególnych uwag o ich prze­widywanej realizacji. Uwagi te dotyczą m.in. wyeksponowania odpo­wiedniej metody (drogi uczenia się techniki), stopnia samodzielnoś­ci uczniów, zastosowania szczególnej formy nauczania itp. (np. zbio­rowe projektowanie, przeprowadzenie eksperymentów w grupach, wy­cieczka do . < .). W jednostkach metodycznych o charakterze komplek­sowym, tzn. obejmujących zadania wytwórcze, bardzo przydatne dla realizacji jest określenie (w uwagach o realizacji) szczegółowych rodzajów zadań technicznych, które mają dominować w większych fragmentach jednostek metodycznych (niejednokrotnie pokrywających się z jednorazowymi 2-godzinnymi zajęciami dydaktycznymi), np. za­danie koncepcyjne, eksperymentalne, montażowe, eksploatacyjne, gra­ficzne. Zadania te określają rodzaj aktywności uczniów i stanowią swego rodzaju kontrolę, czy i w jakim stopniu w całorocznej pracy

119

z uczniami zostanie uwzględnione rozwijanie ich wielostronnej ak­tywności.

Ostatni etap planowania rocznego -usz eregowani e j e d n o stek   me to d y c znych -polega na ustaleniu ich logicznej pod względem merytorycznym i metodycznym kolejności. Tu trzeba m.in. określić, które jednostki metodyczne muszą ze wzglę­du na ich treść wyprzedzać inne (np. jednostki obejmujące podstawo­we zagadnienia z materiałoznawstwa i informacji technicznej - przed technologią), a także - które jednostki lub ich cykle powinny wys­tępować w jednolitych blokach realizacyjnych, a które mogą być od nich oddzielone, przeplatane innymi itd. Odpowiednie dane dotyczące tych rozstrzygnięć znajdują się w wynikach analizy treści programo­wych. Z ustaleniem kolejności jednostek metodycznych wiąże się też określenie przewidywanego czasu ich trwania; daje to orientację czy opracowane propozycje wypełnią roczny wymiar godzin przeznaczonych na nauczanie techniki w danej klasie; w zależności od tego dokonu­je się w planie niezbędnych korekt.

Projekt rocznego planu nauczania pracy-techniki w klasie IV, ja­ko wynik procesu planowania, obrazu j.e tabela 2. W planie tym ostat­nia kolumna "uwagi po realizacji" przeznaczona jest do wypełnienia w toku realizacji planu rocznego; powinny tu znaleźć się sugestie dotyczące sposobów udoskonalenia samego planu oraz jego realizacji.

Przedstawiony tu roczny plan nauczania pracy-techniki ma charak­ter przykładowy. Proponowana w nim kolejność opracowania treści kształcenia, zakres zagadnień poszczególnych jednostek metodycznych, a zwłaszcza dobór tematyki zadań wytwórczych mogą być inne. Chodzi jednak o to, aby roczny plan był uzasadniony wnikliwą analizą pro­gramu nauczania w danej klasie i wymaganiami dydaktycznymi, a nie przypadkowy. W odniesieniu do samej realizacji należy taki (lub in­ny) plan roczny traktować jako orientacyjny, tzn. dopuszczający mo­dyfikacje w układzie jednostek metodycznych, szczegółowym doborze ich treści i konkretnych, odpowiadających tym treściom zadań tech­nicznych o różnym charakterze; potrzeba takich zmian wynika często ze zmieniających się, w porównaniu z przewidywanymi, warunków i sy-tuac ji dydaktyc zno-wychowawc zych.

Tabela    2

Roczny plan nauczania pracy-techniki w klasie IV