urbanska_profesjonalizacja_macierzynstwa_2010.pdf

Sylwia Urbańska

Profesjonalizacja macierzyństwa

jako proces odpodmiotowienia matki

Analiza dyskursów poradnika „Twoje Dziecko”

z 2003 i 1975 roku

Jaki zakres kompetencji w zakresie kreowania lub współkreowania treści

macierzyństwa przypisują matce eksperci od wychowania? Czy matka trak-

towana jest jak partnerka, która uczestniczy we współtworzeniu wiedzy wy-

chowawczej? Czy jej oparte na wieloletniej relacji z dzieckiem osobiste do-

świadczenie lub doświadczenie przekazywane międzygeneracyjnie włączane

jest do dyskursu poradnikowego? I wreszcie, jak wyglądają rola macierzyńska

i pozycja matki we wspólnocie rodzinnej? Powyższe pytania są przedmiotem

moich rozważań, których celem jest odpowiedzieć na pytanie o zakres pod-

miotowości przypisywany matce we współczesnych dyskursach poradniko-

wych o wychowaniu dziecka.

Wielość wychowawczych propozycji zawartych we współczesnych porad-

nikach może przyprawić (i przyprawia!) o zawrót głowy. Owemu złudnemu,

jak postaram się dalej pokazać, wrażeniu wielości, może towarzyszyć prze-

konanie, że wychowanie dziecka zyskało w nowym systemie potencjał wol-

ności. Znacznie poszerzony katalog styli i modeli wychowawczych sugeruje

przyjęcie interpretacji o otwarciu przestrzeni podmiotowości. Można przecież

wybierać lub czerpać garściami z „dobrodziejstwa” wielu źródeł. Czy zatem

budrowska.indd 19

2010-01-15 11:48:20

Sylwia Urbańska

w sytuacji takiej obﬁ tości uzasadniona jest teza, iż macierzyństwo w proce-

sie transformacji podlega odpodmiotowieniu? Czy w kontekście mówienia

o macierzyństwie jako projekcie, realizowanym indywidualnie lub chociażby

z pomocą internetowych wspólnot projektowych (Olcoń 2006) nie wydaje się

to anachronizmem?

Krytyczna analiza porównawcza dwóch roczników poradnika „Twoje

Dziecko”, z lat 2003 i 1975, pochodzących z dwóch całkowicie odmiennych

systemów społeczno-ekonomicznych pokazuje, że na przestrzeni 30 lat dzie-

lących te dwa dyskursy zaszły fundamentalne zmiany, których rezultatem są

odmienne, a w wielu aspektach nawet wykluczające się modele macierzyń-

stwa 1 . Efektem (tylko) kilkunastu lat przemian, licząc od 1989 roku, jest moim

zdaniem powstanie nowego dyskursu rodzicielskiego, w którym podmiot-mat-

ka zostaje pozbawiona kompetencji do współtworzenia i konstruowania treści

macierzyństwa niemal w każdym jego aspekcie. W nowym systemie społecz-

no-ekonomicznym zmiana poradnikowego dyskursu opiera się na przejęciu

i ulokowaniu tych kompetencji w zewnętrznych agencjach, reprezentowanych

przez szeroko rozwinięty rynek ekspertów od wychowania. Taka perspekty-

wa opisu rzeczywistości, którą przyjmuję na potrzeby analizy, odnosi się do

sposobów ujęcia relacji wiedza–władza obecnych w teorii Michela Foucaulta

(1998). Wiedza rozumiana jako władza pozwala zobaczyć we współczesnym

dyskursie poradnikowym, że relacja ekspertów z matką czy relacja wiedzy

eksperckiej do wiedzy macierzyńskiej (opartej na osobistym doświadczeniu)

staje się asymetryczna na wielu poziomach, asymetryczna na niekorzyść mat-

ki. Analiza poradnika pozwoliła mi wyodrębnić trzy najważniejsze poziomy,

składające się na proces odpodmiotowienia kobiety w procesie wychowania

dziecka:

1. Odpodmiotowienie przyjmuje postać wykluczenia osobistego doświad-

czenia z prawomocnej wiedzy, a nawet deprecjacji tego doświadczenia, co

w efekcie redukuje pozycję matki do wykonawcy zracjonalizowanych instruk-

cji ekspercko-produktowych, ograniczonych do medyczno-terapeutycznego

dyskursu.

2. Oprócz „skolonizowania” obszaru macierzyństwa przez wiedzę ze-

wnętrzną, dyskurs ekspercki buduje asymetryczną relację pomiędzy matką

a dzieckiem, a także matką a ojcem oraz innymi osobami zaangażowanymi

w proces wychowania dziecka. Każdemu z aktorów zostało tutaj przyznane

1 Artykuł został napisany na podstawie niepublikowanej pracy magisterskiej z 2004 roku

„Naturalna troska o ciało i duszę czy racjonalna produkcja osobowości. Macierzyństwo w per-

spektywie historycznej”, Warszawa, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Promo-

torką przcy była dr Anna Giza-Poleszczuk.

Za uwagi do pierwszej wersji tekstu dziękuję Agnieszce Nikliborc.

budrowska.indd 20

2010-01-15 11:48:57

Profesjonalizacja macierzyństwa jako proces odpodmiotowienia matki

prawo kontrolowania i egzaminowania jakości prowadzonego przez matkę

projektu wychowawczego.

3. Odpodmiotowienie oznacza także konstruowanie swoistej asymetrycz-

ności tożsamościowej. Polega ona na tym, że dyskurs ekspercki rości sobie

prawo do kontrolowania procesu doświadczania siebie, poprzez narzucanie

zewnętrznych interpretacji każdemu wymiarowi życia, począwszy od mono-

polu na deﬁ niowanie ideału macierzyństwa, sposobów prawidłowego odczu-

wania emocji, właściwych form okazywania miłości, po procesy psychoﬁ -

zyczne i wiele innych.

Takie, wpisane we współczesny dyskurs, asymetrie nie są bezpośrednio

czytelne i jawne. Proces ten staje się wyraźniej widoczny w zestawieniu z dys-

kursem poradnikowym z PRL-u. Uwzględnienie perspektywy historycznej,

pozwala dostrzec szereg procesów, w jakie wprzęgnięta jest współczesna

rodzina. Bez spojrzenia w przeszłość trudno byłoby je rozpoznać. Najlepiej

ujmuje to badająca przemiany obyczajowości w Polsce Małgorzata Szpakow-

ska: „Zmiany są niezauważalne, wiadomo tylko, że następują powoli. Widać

je, kiedy patrzy się wstecz...” (2003: 9) 2 .

Do odpowiedzi na postawione na wstępie pytania posłużą dwa roczni-

ki miesięcznika „Twoje Dziecko” z lat 1975 i 2003, ukazujące się w dwóch

okresach historycznych, dla których cezurą jest 1989 rok. Zakładam, że taki

przedział czasowy umożliwi porównanie dyskursywnej konstrukcji roli mat-

ki w dwóch różnych systemach i na diametralnie różnych rynkach. Analiza

dyskursu współczesnego poradnika, który po dłuższym okresie „izolacji”

w systemie socjalistycznym został niejako „zalany” poprzez dojrzałe już idee

ukształtowane w gospodarkach wolnorynkowych oraz poddany nowym regu-

łom rynku ukaże, w jaki sposób uwarunkowania systemowe ideologizują i po-

przez jakie mechanizmy próbują instalować w strukturze działania jednostki

określone role. Zaznaczam jednak, że w artykule skupię się głównie na pre-

zentacji dyskursów współczesnych (rocznik 2003), traktując wyniki analizy

rocznika 1975 jako umożliwiające precyzyjniejsze uchwycenie a przez to zro-

zumienie kierunku współczesnych przemian. Korzystając z wypracowanych

podejść badawczych z nurtu krytycznej analizy dyskursu (van Dijk 2001;

Fairclough 1992) i sposobu rozumienia dyskursu Michela Foucaulta (1977),

pragnę wyjaśnić, że praca nie ma na celu rekonstrukcji przeszłości, lecz służy

raczej za punkt wyjścia do zrekonstruowania teraźniejszości (Weeks 1989).

2 Wspomnieć tu również należy o dorobku badawczym socjologów i historyków francu-

skich, takich jak Phillippe Ariès (1995), Elisabeth Badinter (1998), Jean Louis Flandrin (1998),

Michael Foucault (1995), amerykańskich – Christopher Lasch (1979), Vivian Zelizer (1994),

Arlie Russel Hochschild (2003), brytyjskich – Jeffrey Weeks (1989), a także polskich – Anna

Titkow (1995), Anna Giza (2005), Małgorzata Jacyno (2007).

budrowska.indd 21

2010-01-15 11:48:57

Sylwia Urbańska

Analizę dyskursu rozumiem tutaj jako analizę języka i systemów wie-

dzy – i co się z tym wiąże – ideologii, które legitymizują określone wyob-

rażenia płci kulturowej; które wiążą się ze specyﬁ cznymi interesami, kon-

trolą społeczną, władzą etc. Skupiam się na dyskursie o macierzyństwie,

który zazębia się z dyskursem medycznym i terapeutycznym. Badam tutaj

zarówno treść przekazu, style komunikacyjne, jak i strategie oraz schematy

argumentacyjne w dwóch rocznikach czasopisma traktowanych jako odmien-

ne konteksty społeczno-historyczne. Wybór poradników dla rodziców jako

materiału badawczego podyktowany jest założeniem, że to właśnie media są

najlepszym źródłem nowych znaczeń oraz że są one uwikłane w struktury

rynku i władzę.

Zamknięte w medyczno-terapeutycznym dyskursie –

deprecjacja doświadczenia osobistego matki

We współczesnym poradniku (2003) całokształt relacji matka–dziecko uj-

mowany jest w kategoriach zdrowia i choroby. W porównaniu z poradnikiem

z lat 70. obserwujemy tu proces całkowitej medykalizacji macierzyństwa,

zostaje ono przedeﬁ niowane i zamknięte w ramach dyskursu medycznego.

Oznacza to, że każdy wymiar relacji z dzieckiem, czy jest nim spędzanie czasu

wolnego, nauka lub zabawa, spacer, wygląd matki lub okazywanie przez nią

uczuć, wszystkie te sfery, a nawet etyka i szczęście, są zdeﬁ niowane teraz

– inaczej niż w poradniku z PRL – w ramach ekonomicznie racjonalnych dys-

kursów o szeroko pojętym zdrowiu i wszystkie podlegają diagnostyce eks-

pertów. Doświadczenie osobiste matki lub przekazywane międzygeneracyjnie

z pokolenia na pokolenie zostaje wykluczone z dyskursu, często jest podwa-

żane i dewaluowane jako nieprofesjonalne. Jego swoistą „kolonizację” przez

dyskurs medyczny widać, gdy przypatrzymy się zmianom struktury i proﬁ lu

artykułów we współczesnym piśmie.

Współczesne „Twoje Dziecko” jest obszernym, 110-stronicowym, spe-

cjalizującym się w problematyce wychowania komercyjnym poradnikiem

z licznymi dodatkami zdrowotnymi („Miniencyklopedia Zdrowy Maluszek”).

Tę specjalizację widać już, gdy zwrócimy uwagę na zawężenie przedmiotu

zainteresowań do górnej granicy wieku dziecka 7–10 lat, co biorąc pod uwagę

obecność wielu innych poradników na rynku, pokazuje proces postępującej

specjalizacji i fragmentaryzacji wiedzy wychowawczej. Współczesny rynek

poradniczy rozbija zatem dzieciństwo na szereg odrębnych przedziałów wie-

kowych, obsługiwanych przez wiele wyspecjalizowanych komercyjnych pism

i rynków eksperckich. Natomiast 20-stronicowe „Twoje Dziecko” z PRL, je-

dyny taki poradnik dla rodziców w latach 70., omawia problemy związane

budrowska.indd 22

2010-01-15 11:48:57

Profesjonalizacja macierzyństwa jako proces odpodmiotowienia matki

z wychowaniem dziecka aż do uzyskania jego pełnoletności. Wychowanie

zanurzone jest tutaj w problematyce rodziny i społeczeństwa: omawia się

z czytelnikami różne aspekty codzienności, problemy małżeństwa i rodziny

wielopokoleniowej, zagadnienia etyczne, społeczne i – co istotne – zakłada się

konieczność partnerskiego traktowania dziecka, na równi z innymi członkami

rodziny. Widać zatem wyraźną różnicę między polami, w których osadzone

są obydwa dyskursy wychowawcze. Podczas gdy problematyka wychowania

w PRL jest zanurzona w ogólniejszych problemach społecznych, współcześ-

nie wydaje się od nich odseparowana, jakby rodzina i relacja wychowawcza

ograniczała się do świata psychomedycznego i funkcjonowała w społecznej

próżni.

Szczególnie uderzające w kontekście współczesnej intensyﬁ kacji medyka-

lizacji macierzyństwa jest to, że choć poradnik z lat 70. wydawany był przez

Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich w Warszawie, artykuły poświę-

cone zdrowiu zajmują jedynie 30% treści zawartych w piśmie, ich udział więc

jest proporcjonalnie niewielki. Medyczne źródła wiedzy w „Twoim Dziecku”

z okresu PRL są poza tym łatwe do zidentyﬁ kowania – wydzielone w rubryki,

pisane niespecjalistycznym, literackim językiem etc. Inaczej jest we współ-

czesnym poradniku, który mimo iż jest pismem komercyjnym, wydawanym

przez Spółkę Edipresse Polska, ma – paradoksalnie – charakter zmedykalizo-

wany. Perspektywa ujmowania rzeczywistości jest homogeniczna, z rozległej

perspektywy medyczno-terapeutycznej analizowany jest całokształt relacji

rodzic–dziecko, poradnictwo „Twojego Dziecka” to proﬁ laktyka, diagnosty-

ka i terapia. Można by powiedzieć, że informacje o charakterze medycznym

obejmują właściwie 100% zawartości pisma, choć specyﬁ ka tej wiedzy różni

się znacznie od tego, co za wiedzę medyczną przyjmuje się w poradniku z lat

70. Treści medyczne stapiają się ściśle z terapeutycznymi, co powoduje posze-

rzenie deﬁ nicji zdrowia, które współcześnie oznacza zarówno szczęście, jak

i pełną sukcesów przyszłość człowieka. Z tej przyczyny nie można wyodręb-

nić tematycznie problematyki działów, gdyż ich treść wzajemnie się przenika,

fragmentaryzuje i stale poszerza. Owo poszerzanie obszaru zdrowia, a więc

i poszerzenie obszaru „kolonizacji” eksperckiej dzieje się za sprawą dyskursu

terapeutycznego (o kulturze terapeutycznej patrz np. Lasch 1979; Rose 1990;

Jacyno 2007), które zacierają granice podziałów. Terapia, nowa istotna jakość

współczesnego dyskursu, zagospodarowuje obszar, który obejmuję sferę emo-

cji, sferę osobowości; łączy ich aktualną kondycję z kształtem przyszłej bio-

graﬁ i dorosłego, z jego sukcesami życiowymi, samorealizacją, szczęściem,

a także zdrowiem ﬁ zycznym. Wraz z tą jakościową zmianą ze współczesnego

dyskursu zostaje wykluczona dyskusja o sferze etyki i moralności, która miała

swoje istotne miejsce w poradniku z lat 70. Tę przestrzeń wydają się wypeł-

niać współcześnie właśnie nurty terapeutyczne.

budrowska.indd 23

2010-01-15 11:48:58

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: