Wstęp do nauki o Państwie Prawie i Polityce
- Jerycho – uważane za najstarsze miasto świata (obszar ok. 1,5 ha); ludność ok. 1000 ludzi; stanowiło centrum obronne
- 3 tys. p.n.e. – powstanie Koncepcji Państwa
Osady rolnicze przekształcają się w miasta!!!
- kromaniończyk (okres 3-ciego zlodowacenia) – pierwszy człowiek
10tys p.n.e. – ludzie zmieniają koczowniczy tryb życia w osiadły. Powstają wtedy pierwsze osady rolnicze (teren Palestyny), mieszkańcy utrzymywali się z łowiectwa oraz ścinania dzikiej pszenicy. W osadach tych ludzie próbowali również oswoić gazele.
8500 lat temu – ekspansja; wieś przekształca się w osadę – miasto z murami obronnymi
7 tys. p.n.e. – Wschód (Indie, Bliski Wschód) uprawia pszenicę i jęczmień
Udomowiono kozę, owcę, świnię, bydło rogate
Powoli zaczynają się wyczerpywać zasoby naturalne, brakuje żywności. Z tego powodu:
1) ludzie przenoszą się na inne tereny (Grecja – rozgęszczenie)
2) Wprowadzanie wydajnych i bardziej wytrwałych odmian oraz nawadnianie suchych terenów.
Pozytywnymi konsekwencjami takiego trybu życia są: postęp, wzrost dóbr użytkowych, wolny czas – myślenie, ozdoby manifestujące zamożność, powstanie długich szlaków handlowych, powstanie trwalej grupy społecznej, wyłonienie się elity społecznej (wg kryteriów zamożności) oraz powstanie złożonej struktury społecznej.
Do negatywnych konsekwencji można zaliczyć: skrócenie średniego wieku życia ludzi, zmniejszenie wzrostu, pojawienie się nieznanych chorób (drobnoustroje), choroby gastryczne, reumatyczne, zakaźne (gruźlica, szkarlatyna, odra, ospa).
NARODZINY PAŃSTWA
Państwo – forma politycznej organizacji społeczeństwa, która opiera się na suwerennej władzy, jest organizacją terytorialną, do której przynależność o obywatelska ma charakter sformalizowany.
- Catal Huyuk- tereny dzisiejszej Turcji; pow. 8ha; ludność około 5 tys. Ludzi miasto nie miało murów obronnych. Mieszkania były połączone jako mur. Uprawiano 8 gatunków roślin, 6 gatunków zwierząt, mieszkańcy wykopywali z okolic wulkanu obsydian.
- Telles- Sawwam (sprawdzić Tel- S-Sawwam)- środkowa część Mezopotamii istniał system irygacyjny (nawadnianie); 5 tys. lat p.n.e. osadnicy przemieścili się między Eufrat i Tygrys. Rzeki te wylewały nieregularnie; są stałe dostawy surowca. 1 Zielona Rewolucja- z jednego ziarna 7 kłosów. Coraz mniej ludzi pracuje jako rolnicy.
- Cywilizacja sumeryjska
Powstają pierwsze większe miasta. Podstawą cywilizacji sumeryjskiej jest 12 państw- miast; każde po około 560 ha.(m.in Egipt, Uhr) Sargon z Akadu w 2371 r. p.n.e. zjednoczył te 12 państw miast. Centralnym ośrodkiem był Egipt Dolny i Górny (zjednoczenia Egiptu Dolnego i Górnego około 3100 r.p.n.e. przez Mensa)
Egipt to panstwo monokulturowe, rolnicze
W cywilizacji sumeryjskiej powstalo pierwsze znane nam pismo.Do czasów Greckich pismo klinowe było pismem występującym w calym starożytnym swiecie. Narodziła się elita sumeryjska, arystokracja, rzemieślników oraz kapłanów uwalniano od pracy na roli, Pojawienie się kupców- miasti Lagarz- dzielnica kupiecka. Z Mezopotamii splywaly wyroby wysoko przetworzone.
Sumerowie podzielili dobę na 24 h, godz na 60 min, min na 60 sek, wymyslili tabliczkę mnożenia, równania z jedną niewiadomą, równania kwadratowe, znaki zodiaku.
- 3000 l.pne tereny Indyjskie, 70 terenów rolniczych. Istniały mury obronne.
- Chiny zurbanizowane obszary, głowne zajecie to rzemiosło; regiony funkcjonowały i rowijaly się niezależnie; istniały swiatynie, pałace, budynki uzytkownosci publicznej,
Pismo piktograficzne – pismo obrazkowe, jeden z 1-szych alfabetów
Pismo klinowe – obowiązywało aż do czasów greckich; spisywano tradycje religijne, mity; pojawia się pierwsza spisana historia, literatura, poezja, spisywanie zwyczajów
W XXI w p.n.e. pojawia się PRAWO – najstarszy, niekompletny kodeks prawny, którego twórcą jest władca Ur o imieniu Uhrnammu (Uhranmbu??). Stworzył on wzorzec miar i objętości w brązie, standardową wagę w srebrze – wzorzec pieniądza, zabronił wyrzucania żony z domu a za drobne przestępstwa przewidywał zadośćuczynienie w srebrze.
Drugi co do starości, zachowany kodeks pochodzi z XIX w p.n.e., którego twórcą jest władca Lipid Isztar. Kodeks ten określał prawo małżeńskie, o niewolnikach, dziedziczenie majątku, podatek gruntowy, dzierżawienie sadów
Trzeci kodeks to kodeks Hammurabiego z XVIII w p.n.e. (pierwszy zachowany w całości) (dziś znajduje się w Luwrze). W kodeksie występuje długi prolog wychwalający władcę. Znajdują się 283 przepisy prawne dotyczące m.in.: kar za krzywoprzysięstwo, kradzież, prawo handlowe, spadkowe, kwestie adopcji, płacy minimalnej, wykupu niewolników, kary typu „oko za oko ząb za ząb”.
INTELEKTUALNA REFLEKSJA NAD POWSTANIEM PAŃSTWA
Powstanie państwa i władzy państwowej
STAROŻYTNOŚĆ
CYWILIZACJA SUMERYJSKO – BABILOŃSKA
Państwo i władza są wynikiem ingerencji pozaludzkiej, a więc ingerencji boskiej. W myśl tej koncepcji państwo i władza były boskiego charakteru. To bogowie stworzyli człowieka, później państwo i władzę. W państwach – miastach sumeryjskich bogowie zajmowali cały Panteon. Każde z miast miało swojego boga opiekuńczego. Boginią opiekuńczą Ur była bogini Isztar.
Bóg wlada miastem wydając wskazówki i polecenia władcy. Władca więc realizuje boskie przykazania i raz do roku składa bogu sprawozdanie z tej działalności. Robie to poprzez spędzenie jednej nocy w świątyni boga (sam na sam z nim). Najpierw przed kapłanami wyznaje swoje winy uzyskując przebaczenie za ewentualne błędy a potem spędza noc z bogiem słuchając jego wskazówek. Można więc powiedzieć, że władca jest władcą z nakazu boskiego, a więc jest jego pełnomocnikiem. Jest zarówno władcą świeckim jak i najwyższym kapłanem.
Bóg wskazuje generalny kierunek działań władcy świeckiego. Już w kodeksie Hammurabiego znajdujemy 2 istotne elementy do poznania koncepcji boskiego pochodzenia państwa i władzy:
1. w reliefie znajdujemy siedzącego na tronie boga i stojącego przed nim Hammurabiego, któremu Bóg dyktuje kodeks praw;
2. określenie co do właściwego postępowania władcy
Z zasady władca nie może być niesprawiedliwy. Wszystko co czyni musi czynić słusznie, ponieważ bogowie nie są niesprawiedliwi. A skoro bogowie są sprawiedliwi to i władca takim być musi.
Koncepcja ta była jedną z najdłużej obowiązujących, dominujących koncepcji powstania państwa i władzy (trwała do XVI-XVII w n.e.)
Jaka była najdłużej obowiązująca koncepcja powstania państwa i władzy?
- Koncepcja teistyczna (sumeryjsko – babilońska)
EGIPT
Koncepcja państwa i władzy w Egipcie jest nieco inna, chociaż pojawia się mniej więcej w tym samym okresie czasu, czyli ok. XXX w p.n.e.
Jest to również koncepcja boskiego pochodzenia państwa i władzy, przy czym o ile w koncepcji babilońskiej władca mógł być najwyższym kapłanem i pełnomocnikiem boga na ziemi, o tyle faraon był bogiem sam w sobie, nie po śmierci lecz za życia. Faraon nie realizował więc woli boga tylko sam tym bogiem był. Nie mógł jednak czynić co chciał. Musiał kierować się pewnymi normami etycznymi. Koncepcje sprawiedliwego władcy określano u Egipcjan jako Maat (czynić Maat oznaczało postępować sprawiedliwie). Z czasem tę ideę będzie personifikowała bogini sprawiedliwości (bogini Maat). Idea ta oznaczała sprawiedliwe rządy. Wg księgo umarłych władca nie może:
- popełniać fałszu i kłamstwa
- nie może źle obchodzić się z ludźmi
- czynić tego co wstrętne byłoby bogom
- wyciskać łez
- dokonywać zabójstw
- sprawiać innym cierpień
- umniejszać bogom
- czynić rozpusty
- odwracać biegu rzeki
Oprócz księgi umarłych są jeszcze testamenty polityczne (testament Amenehmata I).
„W polityce ludzie na tyle kochają przywódcę, na ile się go boją”.
CHINY
Podobna koncepcja pochodzenia państwa i władzy państwowej jest formułowana w starożytnych Chinach.
W Chinach bardziej niż gdziekolwiek indziej model państwa i władzy jest bardzo precyzyjnie związany ze światopoglądem przyrodniczym. Ten z kolei wiąże się z zajęciami ludzi (głównie rolnictwo). Z poglądem przyrodniczym wiąże się również problematyka państwa i władzy. Początek państwie wyznaczył w chińskiej koncepcji bóg. To bóg jest twórcą państwa, natomiast twórcą władzy (pierwszym władcą) jest ten, który zrodził się ze związku boga i ziemianki. W myśl tej koncepcji pierwszym władcą był pół człowiek pół bóg. Ma on szczególne przywileje. Jest w stanie kontaktować się z bogami, a więc jest swoistym przekaźnikiem między ludźmi a bogami. Związek problematyki ustrojowej z przyrodą był na tyle silny, że przez 3 tys. lat z pewnych prawidłowości przyrodniczych czerpano wzorce dla budowy ustroju państwa chińskiego. Najlepszym przykładem tej tezy jest fakt, że ministerstwa chińskie nosiły nazwy od świata przyrody:
1. ministerstwo nieba – najważniejsze, fundamentalne sprawy państwa (bo niebo przykrywa wszystko)
2. ministerstwo ziemi – skarb i edukacja (bo ziemia uczy i żywi)
3. ministerstwo wiosny – ceremonie religijne (bo wiosna oznacza powrót do życia, co oznaczało obrzędowość i ceremonie)
4. ministerstwo lata – sprawy wojskowe (bo lato symbolizuje żar dyscypliny)
5. ministerstwo jesieni – wymiar sprawiedliwości (bo jesień to czas zbierania tego co zostało zasiane i oddzielania ziarna od plonu)
6. ministerstwo zimy – roboty publiczne (bo zima człowiek ma czas by oddać się pracy dla państwa
Zadaniem władcy było zapewnienie harmonii realizowanej wg tzw. Wielkiego planu. Np. chcąc mieć dobre urodzaje to ministerstwo wiosny realizowało program uroczystości ceremonii religijnych, które miały te urodzaje zapewnić.
W sprawach społecznych gwarancję harmonii między niebem a ziemią miały być zasady rządzenia, którymi władca winien się kierować.
Władca powinien sprawować opiekę nad gośćmi, armią, żywnością, robotami publicznymi.
Ludzie powinni mieć jak najlepsze, długie życie, zdrowie, bogactwo, dobrą i godną śmierć koronującą życie.
Jeżeli władca nie posługuje się wartościami etycznymi to jego działania stają się bezużyteczne i bezskuteczne. Dezorganizuje to życie społeczne, co oznacza, że za wolą nieba władza musi przejść w inne ręce.
INDIE
Państwo nie istniało zawsze. Państwo powstało bo wymusiła to aspołeczna natura człowieka. Przyczynę powstania państwa znajdujemy w dziele „Mahabaratta”. Dzieło pokazuje moment, którym ludzie przestają żyć w harmonii. Na skutek pojawienia się własności pojawia się rządza posiadania. W tym momencie bogowie zwracają się do Brahmy (w hinduizmie stwórca wszechświata) by przywrócił ład i stworzył państwo. Bez władzy bowiem nie może istnieć życie społeczne. Władza to zapewnienie jednostce bezpieczeństwa. Jeżeli władca nie wywiązuje się ze swoich zadań może zostać zabity przez swoich podwładnych. Idealny władca to biurokrata otoczony mądrymi ludźmi. Cechy dobrego władcy: umiar w sprawowaniu władzy bo nadmiar powoduje strach, nie rządzić łagodnie.
8 cech etycznego postępowania władcy:
- oddzielanie etyki zwykłej od politycznej
- działanie z rozmysłem
- konsekwencja
- szybki w działaniu
- baczenie na niebies. P.
- nieufność
- chytra giętkość
- zrównoważenie
GRECJA
Państwo i władza to wynik działalności bogów. Bogowie kierują losem człowieka. Czasem od ich „widzi mi się” zależy jak rozwijają się sprawy ludzkości. Bogowie są trochę lepsi od ludzi ale niewiele lepsi bo bogami targają ludzkie namiętności.
Zasady sprawowania władzy wg stoików greckich (nie ma absolutnego dobra ani absolutnego zła)
Sokrates
Państwo powinno być rządzone przez ludzi najmądrzejszych bo wtedy nie będzie panował chaos i bezwład. Zwolennik ustroju arystokratycznego.
Demokracje określał jako bezwład, chaos. Racje mają mędrcy i ludzie mądrzy, bo oni poznali cnotę sprawiedliwości a tylko taka osoba może rządzić dobrze
Platon (idea rządów ludzi mądrych)
Dualizm duszy i ciała. Wartości wypływające z duszy i ciała. Dzięki duszy można poznać idee (doskonałość). Idee są doskonałe bo dusza jest doskonała. Zjawiska życia codziennego ulęgają zmianie. Platon twierdzi, że te zmiany idą w złym kierunku.
Wg niego najlepszy ustrój to monarchia/arystokracja (zniekształcone przez podział jednostek). Spowodowało to powstanie pierwszej formy zniekształconego ustroju tzw. Timokracji (ustrój ludzi rządnych zaszczytu). Ustrój ten zmienił się w oligarchię (rządy ludzi bogatych powodujące konflikty społeczne), a oligarchia w demokrację (nieograniczona wolność). Platon t przeciwnik demokracji gdyż uważa, że demokracja może zmierzać do tyranii – najgorszej formy rządów.
Idealne państwo to sprawiedliwość jako harmonijne współdziałanie różnych elementów.
Każdy obywatel to kłębowisko rządz, uczuć i wyobrażeń. Idea sprawiedliwości wymaga podziału ludzi na stany – taka jest wola bogów.
Człowiek o duszy z przewagą rządzy to człowiek przeznaczony do pracy fizycznej
-uczuć à wojownik
-rozum à władca
Arystoteles
Koncepcja państwa doskonałego. Była ona oparta na kategoriach etycznych. Zadaniem państwa miało być zapewnienie obywatelom szczęśliwego i cnotliwego życia. Mogło być to osiągnięte przez zachowanie umiaru w działalności politycznej. Miernikiem tego umiaru była tzw. idea sprawiedliwości i złotego środka.
Istniały 2 rodzaje sprawiedliwości.
1. Sprawiedliwość w znaczeniu formalnym. Oznacza przestrzeganie przez wszystkich obowiązującego prawa.
2. Sprawiedliwość materialna (szczegółowa). Polegać miała na równomiernym rozkładaniu korzyści i strat zgodnie z poczuciem sprawiedliwości.
Arystoteles wyróżnia 3 główne formy ustrojowe państwa
1. monarchia
2. arystokracja
3. republika
Odpowiadają im 3 formy zwyrodniałe
1. tyrania
2. oligarchia
3. demokracja
Zdaniem Arystotelesa najlepszy byłby złoty środek czyli kompromisowa forma państwa Odpowiadająca ówczesnej klasie średniej. Klasę tę cechuje umiarkowanie, obawa przed nagłymi zmianami, ostrożność działania i unikanie krańcowości. Klasa średnia hamuje zapędy bogatych i jak zapędy biednych a więc gwarantuje stabilizację społeczną. Klasa średnia to gwarancja. Arystoteles ograniczał się do stwierdzenia, że państwo – miasto powinno być takiej wielkości by móc je objąć wzrokiem stojąc na Akropolu.
Wartości złotego środka: tchórzostwo, odwaga i zuchwalstwo. Złotym środkiem jest odwaga, przyjaźń i szczodrość (miedzy chciwością a rozrzutnością).
Zenon z Cypru
Rozważa kwestie kto powinien władze sprawować. Twierdził, że powinien być to mędrzec. Zna on istotę dobra i zła. Mędrzec może wyeliminować emocje (rozkoszy, wynikające ze smutku, pożądania itp.). Eliminując te emocje może rozbudować 4 cnoty: umiarkowania, męstwa, roztropności i sprawiedliwości.
RZYM
Rozważania na temat idealnego państwa nie istniały bo Rzym był idealny. Użyteczna była koncepcja nihilizmu (jaku stoików greckich). Realizowano brutalna politykę. Głoszono hasła ogólnoludzkiej sprawiedliwości interpretując je zgodnie ze swoimi potrzebami.
Amoralność polityki. Z jednej strony głoszona szczytne hasła a w rzeczywistości posługiwano się intrygami, poniżaniem sprzymierzeńców, skłócaniem ich między sobą itp.
Cyceron
Sformułował zasady etyczne które powinny być obowiązujące w stosunkach panujących miedzy Rzymem a rzymskim otoczeniem.
4 zasady etycznego postępowania w polityce
1. zasada lojalności wobec sprzymierzeńców
2. zasada przestrzegania przez Rzym zawartych umów (nawet z nieprzyjacielem) – do dziś fundamentalna zasada organizacji narodów zjednoczonych i porządku międzynarodowego
3. Rzym może prowadzić wojnę tylko w celu przywrócenia naruszonych praw pod warunkiem, że inaczej tych praw nie można dochodzić
4. umiarkowanie w wojnie (karę powinni ponieść tylko Ci co na nią zasługują, którzy spowodowali niesprawiedliwość)
Warto zwrócić uwagę na to, że o ile panuje pokój to obowiązują wtedy rządy republikańskie. Ale o ile harmonia tych rządów się psuje należy władze przekazywać w ręce doskonałego pod każdym względem męża stanu. Skończyło się tym, że wskazał niewłaściwego męża stanu i stracił za to głowę.
Aby odróżnić prawdę od fałszu należy odwoływać się do ludzi mądrych, bo tylko takie osoby (czysta teoria) są w stanie odróżnić prawdę od fałszu. Osoby mogą być sprawiedliwe tzn. stosujące prawo (ustroje się zmieniają ale najwyższa funkcje w państwie stanowi prawo)
Państwo pojawia się wtedy kiedy pojawia się chęć posiadania. Co do tego zgodni są wszyscy. Mahabaratta, Arystoteles, Cyceron itp. Itd.
ŚREDNIOWIECZE
Św. Augustyn
Państwo i władza to wynik boskiej ingerencji. Wg św. Augustyna istnieją dwa porządki: państwo boże (idealne, wywodzące się od Abla), oraz państwo ziemskie (wywodzące się od Kaina, przez monarchie wschodu do greków i rzymian – było to państwo grzechu, zła, gdzie panowali ludzie a nie bóg). Między tymi dwoma porządkami trwa nieustanna walka. Wg Augustyna między tymi państwami powinna ostaniec równowaga (porządek). Z tą koncepcją związana była wizja historiozoficzna ujmująca dzieje świata jako konflikt "państwa Bożego" (civitas Dei) z "państwem ziemskim" (civitas terrena) kierowanym przez szatana; ostatni etap ich walki rozpoczęło przyjście na świat Jezusa Chrystusa, a zakończy pochłonięcie czasu przez wieczność i ostateczny rozdział obu dominiów.
Główną zasadą władzy jest stosowanie przymusu (kara za grzechy). Religia w czasach św. Augustyna staje się dominująca. Od XIII w ta myśl będzie przewodnia.
Bizancjum: Michał Psellos
Najlepszy rząd- filozofów (jak Platon), krytyka monarchów, władców.
W tym samym czasie rozwija się Islam.
ISLAM
Państwo- wynik nakazu bożego, ideały kreśli Bóg. Bóg oczekuje od władcy całkowitego poddania i bezgranicznego posłuszeństwa. Bóg usprawiedliwia władcze podstępy, intrygi, kłamstwa, ale i tolerancja, liberalizm dla monoteistów pod warunkiem akceptacji np. rządów muzułmańskich na podbitych terenach.
Abu Dar- sformułował przymioty władcy, katalog wartości władcy (7 nakazów):
- miłość do bliźnich
- doglądanie podwładnych
- niczego nie proś od innych
- wierność krewnym nawet, gdy złoszczą
- mówić zawsze prawdę nawet gorzką
- nie zranić się drwinami walcząc o wiarę
- powtarzać, że nie ma silniejszego boga od Allaha
Kontynuatorzy myśli augustiańskiej:
§ Edilardus
§ Minkmar z Reims (albo Reils???)
W średniowieczu pojawia się wykształcona elita. Było to przede wszystkim duchowieństwo. Sprawiedliwy władca ma powściągać lud (utrzymać porządek), szerzyć chrześcijaństwo, dbać by każdy miał to, co mu się należy; stanowić prawo, pocieszać pielgrzymów, wskazywać drogę do życia wiecznego i sprawiedliwości. Władca ma czynić ład i sprawiedliwość-, jeśli tego nie robi, powinien odejść.
Galezy
Władca to tylko człowiek, ma słabą naturę; więc wpada w pychę.
Władca musi być odpowiedzialny w swoim działaniu i związany z obowiązującym prawem i moralnością.
Św. Izydor (z Sewilli)
Podział władców na tyranów i króli. Tyran rządzi grzesznie, przemocą, król- sprawiedliwie, miłosiernie. Cnoty królewskie: miłosierdzie i sprawiedliwość (surowa, równoważna przez miłosierdzie).
Janasz z Orleanu
Władca ma zwalczać niesprawiedliwość, sądzić według prawa, chronić Kościół i wiernych, żyć z nakazami Boga i tak wychowywać dzieci.
Sedulius Scottus
Sformułował 8 filarów władzy:
- prawda
- cierpliwość
- hojność
- umiejętność przekonywania przy pomocy słów
- powściąganie i karanie złych
- wywyższanie i nagradzanie dobrych
...
choemik