FONETYKA I FONOLOGIA
Fonetyka opisuje dźwięk danego języka jako zespół wszystkich dostrzeżonych cech artykulacyjnych i akustycznych i określa go terminem głoska; natomiast fonologia charakteryzuje ten dźwięk jako zespół tylko tych cech głoski, które spełniają funkcję językową dystynktywną, różnicującą formę wyrazów, i nazywa go terminem fonem.
Kontrast fonologiczny – to taki kontrast dźwiękowy, w którym głoski różnia się tylko jedną cechą artykulacyjną (np. t-d różnią się tylko dźwięcznością), który różnicuje znaczenie wyrazu.
Fonem jest w pewnym sensie odpowiednikiem głoski: głoska->[p] i fonem->/p/
Na głoskę składają się wszystkie cechy artykulacyjne. Większość cech, to cechy dystynktywne – decydują o różnicy znaczenia między wyrazami, np. dźwięczność, sposób artykulacji.
Fonem – jest abstrakcją głoski i składa się tylko z cech dystynktywnych. Jest to funkcjonalne wyobrażenie głoski.
Głoska – jest bytem fizycznym – dźwiękiem (a fonem to poj. abstrakcyjne).
Ilość głosek nie odpowiada liczbie fonemów, głosek jest więcej.
Typy opozycji fonologicznych:
1. opozycje prywatywne; kontrast między dwoma fonemami, jeden z fonemów posiada cechę, której nie ma drugi:
/p/:/b/ - pas – bas; /t/:/d/ - tom – dom; /k/:/g/ - kura – góra; /s/:/z/ - kosa – koza. W tym wypadku tą cechą jest dźwięczność.
Opozycja może dot. innych cech, np. zwarcie – brak zwarcia.
2. opozycje gradualne (stopniowe); np. szerokość samogłosek: a, o, u -> kara, kora, kura; wysokość sam.: a, e, i -> kar, ker, kir.
Jedna cecha występuje na zasadzie róznego natężenia tej cechy. Opozycja ta składa się z kilku fonemów.
3. opozycje równorzędne; mają więcej niż jeden element. Dotyczy różnych cech równorzędnych, ale sobie przeciwstawnych, np. miejsce artykulacji: /p/:/t/:k/ - paczki(wargowa), taczki(przedniojęzykowa), kaczki(tylnojęzykowa) - > różnią się tylko miejscem artyk., pozostałe cechy muszą być jednakowe.
Upodobnienie – kontekstowe przekształcenie głoski z fakultatywnością wymowy.
Charakterystyka głosek:
1. ze względu na strukturę akustyczną:
- wysokość (zależy od liczby drgań fal głosowych wyst. w Hz/s);
- siła (intensywność, która zależy od amplitudy drgań mierzonych w dB);
- tembr (zależy od zbioru podstawowego tonu i półtonu);
- długość;
2. charakterystyka artykulacyjna:
A. kierunek przepływu powietrza:
- ekspiracyjne (na wydechu);
- inspiracyjne (na wdechu);
- mlaski (na bezdechu);
B. zachowanie więzadeł głosowych:
- dźwięczne (zsunięte, wibrujące);
- bezdźwięczne (rozsunięte, niewibrujące);
C. położenie podniebienia miękkiego:
- ustne;
- nosowe;
D. sposób artykulacji:
- otwarte;
- boczne;
- drżące; spółgłoski półotwarte
- półsamogłoskowe;
- szczelinowe;
- zwarto-szczeliniowe; spółgłoski właściwe
- zwarto-wybuchowe;
E. miejsce artykulacji:
- wargowe:
- dwuwargowe
- wargowo – zębowe
- przedniojęzykowe:
- przedniojęzykowo – zębowe
- przedniojęzykowo – dziąsłowe
- środkowojęzykowe:
- prepalatalne
- postpalatalne
- tylnojęzykowe;
F. pionowe i poziome ruchy języka (dot. samogłosek)
- wysokie, średnie, niskie (r. pionowe)
- przednie, środkowe, tylne (r. poziome)
MORFOLOGIA
Podstawową jednostką jest morfem.
Temat i końcówka (fleksja);
Temat słowotwórczy i formant (słowotwórstwo);
Morfem – może składać się z jednego lub kilku fonemów: kot (1 morfem), kot-a (2m.), kot-em(2m).
Morfem różni się tym od fonemu i głoski, że jest nośnikiem znaczenia.
Morfologia zajmuje się jednostkami mającymi już znaczenia (np. leksykalne - odnoszą się do rzeczywistości, nazywające ją), każdy wyraz musi mieć taki morfem. Nazywa się on rdzeniem (odnosi się do pojęcia);
Kot – rdzeń; morfem leksykalny.
- morfemy o znaczeniu gramatycznym – wyznaczają rolę składniową, stanowią o przypadkach wyrazu: pan – i, okn – o
- morfemy tworzące nowe wyrazy, np. kot – ek, kot – ecz – ek; mają znaczenie słowotwórcze.
5 klas morfemów ze względu na pozycję występowania wyrazów:
1. rdzeń - znajduje się na początku lub w środku wyrazu; końcówka na końcu
2. przyrostki (sufiksy) – znajdują się po rdzeniu;
3. przedrostki (prefiksy) – znajdują się przed rdzeniem;
Po (prefiks) – dom (rdzeń) – k – a (przyrostki)
4. interfiks (spójka) – występuje w wyrazach złożonych (mają 2 rdzenie), np. sam – o – chód, zlew – o – zmywak.
- w rzeczownikach jako – o –
- w czasownikach jako – i – lub – y - , pędziwiatr, liczykrup.
5. postfiks – ś lub się. Występują po końcówce fleksyjnej, np. jak – i – ś, jak – i – emi (końcówka)– ś, bawić się, nudzić się.
Słowo – wystąpienie formy w tekście;
Leksem – wyraz słownikowy, jednostka słow.;
Wyraz – zespół form paradygmatycznych, np. kot, kotem, o kocie -> 1 wyraz
Słowoforma – jednostki wyrazu, np. kotu.
Morfem – ciąg fonemów, który pełni funkcję nazywającą lub gramatyczną.
Allomorfy – warianty tego samego morfemu.
Morfonem – ciąg opozycyjny fonemów zastępujących jeden drugiego w tym samym miejscu tego samego morfemu; tworzy szereg alternacyjny (oboczności).
Kot – u, koci – e ->t:ć -> oboczność
Rąk, ręk – a -> ą;ę, noga, nóżka -> o:ó
Alternacje dzielą się na:
- samogłoskowe: ilościowe (dot. ilości fonemów), jakościowe (a:e, o:e, itd.)
- spółgłoskowe: jakościowe;
Paradygmat – zespół form danej klasy leksemów wchodzących w regularne opozycje i analogie.
Kategoria morfologiczna leksemów może dzielić daną grupę na kilka kategorii, np. liczba poj. i mn.
1. pluralia tantum – sanie, skrzypce, fusy, drzwi, spodnie, nożyczki;
2. singularia tantum – młodzież, szlachta, czerwień, sitowie, ptactwo.
Temat oboczny, np. mąż, męż – a; pies, ps-a.
Temat supletywny, np. rok, lat – a.
Alternacja morfologiczna – to wymiana jednej głoski na drugą w jednym allomorfie.
SŁOWOTWÓRSTWO
Słowotwórstwo – dział morfologii, którego celem jest formułowanie reguł, których można użyć do dotwarzania nowych leksemów od innych za pomocą dodawania, odejmowania, wymiany morfemów lub formalnego ich przekształcania.
Wyraz podstawowy – podstawa słowotwórcza; wyraz, od którego tworzy się nowe słowo.
Wyraz pochodny – derywat; wyraz, utworzony w procesie słowotwórczym, musi zawierać morfem słowotwórczy.
Motywacja – „wyjaśnianie” wyrazu pochodnego; wyraz pochodny jest zmotywowany przez podstawowy.
Parafraza słowotwórcza – wyjaśnienie derywatu względem podstawy, informujące o kierunku pochodności wyrazów; parafraza zawiera wyraz podstawowy i pochodny oraz to, co je odróżniło.
FLEKSJA
Dział morfologii, który opisuje odmianę wyrazów. Do odmiennych części mowy należą rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki, względniki i liczebniki.
Paradygmat fleksyjny – zbiór form fleksyjnych tworzący zamknięty układ, dokładnie określony co do ilości i jakości form oraz ich funkcji językowych.
Kategoria fleksyjna – sposób wyrażania różnic funkcji składniowych i znaczeniowych leksemów.
Wartość kategorii – różnice funkcji składniowych i znaczeniowych leksemów wyrażane w ramach danej kategorii. Każda wartość danej kategorii wynika z regularnej opozycji funkcjonalnej względem pozostałych wartości.
Kategorie fleksyjne rzeczownika – przypadka, rodzaju i liczby.
Kategorie przymiotników i względników – przypadka, rodzaju, liczby.
Kategorie liczebnika – przypadka i rodzaju.
Kategorie czasownika – czasu, osoby, trybu, liczby, rodzaju.
Synkretyzm form – zjawisko polegające na tym, że niektóre formy mające różne funkcje gramatyczne mające taką samą formę i budowę fonologiczną – tworzą formy homonimiczne, np. D.lp. syn – a, B.lp. syn – a.
Aglutynacja – taka forma, która składa się z dołączanych do rdzenia afiksów, które mają tylko jedną funkcję dot. czasu przeszłego i trybu przypuszczającego.
PODZIAŁ NA CZĘŚCI MOWY
1. wykrzyknik – leksemy nazywane samodzielnie jako wypowiedzenia uzależnione od kontekstu, np. cześć!
2. dopowiedzenia – samodzielnie wypowiedzenia stanowiące krótkie odpowiedzi lub komentarze, np. tak, nie, oczywioście, zgoda.
3. czasowniki – ich funkcją jest funkcja nadrzędnika zdania. Należą tu:
- „tradycyjne” czasowniki,
- takie wyrazy jak: widać, można, warto,
- wyrazy nie zmieniające swojej formy, np. chlup, won, cmok;
4. rzeczowniki – leksemy funkcjonujące w zdaniach jako akomodowane podrzędniki. Zaliczamy do nich:
- tradycyjne rzeczowniki,
- zaimki rzeczowe, np. ja, ktoś;
Cechą morfologiczną rzeczowników jest odmiana przez przypadki, i w większości przez liczby; posiadają także rodzaj.
5. liczebniki – leksemy pełniące w zdaniach funkcję akomodacyjnych podrzędników. Odmieniają się przez przypadki, a główne także przez rodzaje.
6. przysłówki – nieakomodowane podrzędniki, są nieodmienne. Należą tu tradycyjne przysłówki (dobrze, gładko) oraz zaimki przysłowne (tak <dobry>, wtedy, gdzieś).
7. przymiotniki – nieakomodowane podrzędniki, są nieodmienne. Należą tu:
- tradycyjne przymiotniki,
- liczebniki porządkowe (drugi, dwojaki, dwukrotny),
- imiesłowy przymiotnikowe (śpiący, wyspany),
- część zaimków przymiotnych (mój, każdy).
8. względniki – spełniające funkcję lączącą, ale równocześnie zajmują pozycję członu zdania, np. który, jaki, kto, co, ile.
9. relatory – ich funkcja składniowa jest taka sama, jak funkcja względników, są jednak nieodmienne, ich forma nie może być akomodowana przez inne człony zdań. Np. kiedy (zobaczyłam go, kiedy szłam), gdzie, jak.
10. przyimki – spełniają funkcję łączącą i rządzą formą przypadka leksemu, z którym wchodzą w związek składniowy (wyrażenie przyimkowe). Każdy przyimek rządzi określoną formą przypadka, np. bez, ku, na, za, wbrew.
11. spójniki – spełniają funkcję łączącą, ale nie rządzą one formą przypadkową żadnego członu zdania; i, czyli, bo, chociaż, że, ponieważ.
12. partykuły – leksemy niesamodzielne składniowo i niełączące; łączą się głównie z rzeczownikami, np. aż, chyba, również, tylko, już, jeszcze, niestety.
13. operatory trybu – leksemy niesamodzielne składniowo i niełączące, tworzą związki tylko z czasownikami, np. bodaj, byle, niechby, oby, niech.
14. modalizatory – leksemy niesamodzielne składniowo i niełączące, nie rządzą formą czasownika, np. aby, a nuż, ależ, no, -że.
15. przyliczebniki – leksemy niesamodzielne składniowo, niełączące. Łączą się z liczebnikami, np. niespełna, ponad.
16. przywyrazki – niesamodzielne, niełączące. Łączą się z przyimkami (tuż, zaraz[po 12], gdzieś, wprost).
ODMIANA RZECZOWNIKÓW
Rodzaj gramatyczny – nie jest kategorią fleksyjną rzeczownika, każdy leksem ma przypisaną wartość tej kategorii; rzeczowniki nie odmieniają się więc przez rodzaje.
Rodzaje dla rzeczownika:
- męski osobowy (chłopiec);
- męski żywotny (kot);
- męski nieżywotny (stół);
- nijaki (okno);
- żeński (książka);
- pluralia tantum osobowe (ci państwo);
- pluralia tantum nieosobowe (sanie).
Kategoria przypadku:
- podstawowa kategoria fleksyjna rzeczowników; służy do sygnalizowania związków składniowych z innymi częściami mowy, które narzucają rzeczownikownikowi jego formę;
- każdy rzeczownik ma formy synkretyczne;
- forma wołacza jako jedyna może stanowić samodzielną wypowiedź, np. Zosiu! Psie!
- forma mianownika narzuca pozostałym formom rodzaj i liczbę;
- miejscownik zawsze opatrzony jest przyimkiem.
Kategoria liczby:
- odnosi się tylko do rzeczowników policzalnych;
- rzeczowniki niepoliczalne to:
- singularia tantum – z końcówkami liczby pojedynczej;
- pluralia tantum – z końcówkami liczby mnogiej;
- formy takie jak: (te) kawy, wina; nie są formami liczby mnogiej tylko nazwami porcji lub gatunków;
- istnieją dwie grupy rzeczowników nieodmieniających się przez liczby:
- pluralia tantum (spodnie, okulary, sanie, stryjostwo)
- nazwy własne (Kraków, Katowice);
- większość rzeczowników zaimkowych, również nie posiada funkcjonalnej kategorii liczby, np. kto, ktoś, nikt, się, co, coś, nic, to, wszystko. Podział rzeczowników zaimkowych: osobowe (uczestnicy aktu mowy: ja, ty), anaforyczne (on, ona, ono), zwrotne (się), pytajne (kto? co?), nieokreślone (ktoś, ktokolwiek, coś, cokolwiek), przeczące (nikt, nic).
Czynnikiem dzielącym rzeczowniki na typy deklinacji, jest rodzaj. Wyróżnia się więc:
I. deklinacja męska: osobowa, żywotna, nieżywotna;
II. deklinacja nijaka;
III. deklinacja żeńska;
IV. deklinacja pluraliów tantum: osobowa, nieosobowa;
Rzeczowniki ponadto dzielą się na:
- z tematem alternującym – twardo-tematowe, w tym zakończone na k, g, ch.
- z tematem niealternującym – miękkotematowe.
· W Dop.lm. końcówkę –ów mają wszystkie twardotematowe;
· W Cel. Wszystkie mają końcówkę –om;
· W B. nieosobowe mają końcówkę taką jak w M.; osobowe mają końcówkę Dop.;
· W N. w miękkotematowych wyst. –mi;
· Msc. Ma zawsze końcówkę –ach.
Rzeczownik – pełni w zdaniu funkcję podmiotu; zaliczyć do nich można także zaimki rzeczowe (np. osobowe). Odmienia się przez przypadki i liczby. Posiada przypisany rodzaj gramatyczny. Kategoria rodzaju jest więc kategorią nie fleksyjną, ale selektywną. Tradycyjny podział deklinacji wyróżnia: męską, żeńską, nijaką, mieszaną.
Przykłady: brydż – deklinacja męska, typ żywotny z synkretyzmem B.lp.=D.lp.; B.lm=M.lm=Wlm.; kl.dekl. M.lp. Ø
Imieniny – dekl. pluraliów tantum z synkretyzmem; B.lp.=M.lp., typ nieosobowy, klasa dekl. M-y.; królowa – dekl. żeńska (rzecz. z końcówką przymiotnikową), z synkretyzmem C.lp.=M.lp., M.lm.=B.lm.=W.lm.
Deklinacja żeńska:
- twardotematowe –a; kobiet-a, wod-a;
- miękkotematowe –a; cioci-a, wiśni-a;
- funkcjonalnie miękkie: cisz-a, wież-a;
- miękkotematowe z końcówką zerową (Ø) (spółgłoskowe); noc, dłoń;
- miękkotematowe –i; pan-i, gospodyn-i;
Deklinacja nijaka:
- twardotematowe –o; krzesł-o, okn-o;
- miękkotematowe –e; pol-e, twierdzeni-e;
- miękkotematowe –ę; ciel-ę, imi-ę;
Deklinacja przymiotników i zaimków:
Rodzaj jest dla przymiotników kategorią fleksyjną, tzn. dana forma może przybierać końcówki rodzaju męskiego, żeńskiego, nijakiego. Przymiotnik ma 5 rodzajów: męski, żeński, nijaki, męskoosobowy i niemęskoosobowy. Podział ten dotyczy także zaimków, np. taki, taka, takie, tacy, oraz niektórym liczebnikom.
Zaimki bezrodzajowe to zaimki pytające kto? co? oraz zaimki osobowe: ja, ty (zaimki pozostałych osób mają rodzaj).
poezjochomiczka