Edvin Goffman, Człowiek w teatrze życia codziennego.pdf

Edvin Goffman

“Człowiek w teatrze życia codziennego”

Tytuł oryginału

TFIE PRESENTATION OF SELF IN EVERYDAY LIFE

Okładkę projektowal MACIEJ URBANIEC

SŁOWO WSTĘPNE

"Świat jest teatrem, aktorami ludzie, Którzy kolejno wchodzą i znikają"

Szekspir - Jak Wam się podoba ~

Nieuważnemu czytelnikowi tej książki wysoka pozycja Ervinga Goffmana we współczesnej socjologii (mierzona -

z braku lepszych kryteriów - liczbą przekładów, cytowań i omówień w reprezentatywnych opracowaniach najnowszej

myśli socjologicznej) może wydać się trudna do pojęcia. Może też go zdziwić wyrażona na prawach oczywistości opinia

jednego z komentatorów, iż " ..społeczność naukowa jest zgodna, uznając w Goffmanie twórcę prądu myślowego, który

staje się dominujący w nowym pokoleniu socjologów amerykańskich." Zaiste, Człowiek w teatrze życia codziennego nie

wyróżnia się ani teoretycznym wyrafinowaniem, ani doskonałością tak zwanego warsztatu, ani precyzją sformułowań,

ani bezwzględną odkrywczością, dokonanych uogólnień, ani - wreszcie - makrospołeczną doniosłością poruszanych

spraw. Co więcej, problematyka Goffmana (a przedstawiana polskiemu czytelnikowi praca jest dla jego twórczości jak

najbardziej charakterystyczna) może wydać się wręcz błahe na tle tych kierunków współczesnej socjologii, które

skupiają swoją uwagę na zagadnieniach systemu społecznego, władzy, struktury klasowej czy ewolucji społeczeństw i

kultur. Ów świat zaludniony przez komediantów, ekspedientów, drobnych oszustów, urzędników, pielęgniarki,

służących, . handlarzy itd. - zajętych bardziej utrzymaniem "fasady" niż techniczną stroną wykonywanych zadań - jawi

się w pierwszej chwili jako świat marginesu, niegodny dociekliwości, z jaką jest w tej książce opisywany. I czegóż to

chce dowieść autor? - zapyta, być może, czytelnik. Że wszyscy jesteśmy aktorami? O tym wiedział już przecież Szekspir,

a Jean Jacques Rousseau jeszcze przed progiem nowoczesnego społeczeństwa (którego członkowie są - jak napisze

David Riesman - "ludźmi zewnątrzsterownymi") wymownie dowodził, że nie potrafimy już żyć autentycznie, stając się

tylko tym, czym jesteśmy i chcemy być w oczach swoich widzów. Autor Listu o widowiskach dlatego tak nie cierpiał

aktorów, że zawodowo uprawiają tę ucieczkę od własnego ja: "Czym jest talent aktorski? Sztuką przedzierzgania się w

innego człowieka, przybierania innego charakteru, udawania, że się jest innym, niż jest się naprawdę, pasjonowania się

z zimną krwią, mówienia innych rzeczy, niż się myśli i to z taką naturalnością, jak gdyby się je myślało naprawdę;

sztuką zapominania wreszcie własnego miejsca w życiu, gdy się zajmuje miejsce innego człowieka."' A iluż to

weześniejszych i późniejszych moralistów pisało - lepiej lub gorzej o tym, że życie światowe jest nieustannym

udawaniem? Iluż próbowało zrywać maski i burzyć dekoracje? I czyż na co dzień nie posługujemy się wieloma

wyrażeniami zaczerpniętymi właśnie z teatru ("dobrze grać swoją rolę", "wypaść z roli", "zgrywać się", "zajrzeć za

kulisy", "działalność zakulisowa", "tragedia", "dramat", "farsa" itd.)? Metaforyka teatralna dawno też przeniknęła z

mowy potocznej do socjologii, czego najlepszym przykładem jest teoria ról społecznych zapoczątkowana przez Ralpha

Lintona i Floriana Znanieckiego, ale przez nich bynajmniej nie wynaleziona, obecna bowiem implicite w pracach

Georga Simmela, Charlesa Cooleya, George'a H. Meada; Roberta E. Parka i kogoś tam jeszcze. Ralf Dahrendorf

bynajmniej nie przesadza, kiedy stwierdza, że „...metafora Szekspira stała się dziś centralną zasadą nauki o

społeczeństwie”. Park napisał ponad pół wieku temu: „Każdy zawsze i wszędzie, mniej lub bardziej świadomie, gra

jakąś rolę [...] To właśnie w tych rolach znamy się nawzajem i znamy samych siebie.” Skąd tedy bierze się rosnąca

popularność Goffmana oraz pojawiające się tu i ówdzie przekonanie, że jego „podejście dramaturgiczne” otwiera nową

drogę lub choćby dróżkę w socjologii? Myślę, że można wskazać przynajmniej dwie przyczyny niewątpliwego sukcesu

autora Człowieka w teatrze życia codziennego. Pierwsza, to konsekwencja i pomysłowość w zastosowaniu prastarej

metafory teatralnej, dzięki którym przekształciła się ona w schemat teoretyczny, zdolny zapewne pomieścić nawet

więcej, niż sam Goffman poezątkowo sobie uświadomił. Za Człowiekiem w teatrze życia codziennego (1956, wydanie

poprawione i rozszerzone - 1959) poszły inne książki, w których wręcz obsesyjnie powracał on do tych samych

tematów: Asylums. Essays on the Social Situation of Mental Patients and Other Inmates (1981); Encounters. Two Studies

in the Sociology of Interacion (1981), Stigma. Notes on the Management of Spoiled Identity (1963), Behavior in Public

Places. Notes on the Social Organization of Gatherings (1963), Interaction Ritual. Essays on Face-to-Face Behavior (1967),

Strategic Interaction. An Analysis of Doubt and Calculation in Face-to-Face, Day-to-Day Dealings with One Another

(1969), Relations in Public. Microstudies of the Public Order (1971), Frame Analysis. An Essay on the Organization of

Experience (1974), Gender Advertisement (1979). Z pewnymi zastrzeżeniami można stwierdzić, że socjologia Goffmana

ma właściwie jeden niezmienny przedmiot. Jest nim „...ta kategoria zdarzeń, która powstaje podczas współobecności i

na skutek współobecności. Jej podstawowymi materiałami są spojrzenia, gesty, pozycje i wypowiedzi, które ludzie

- świadomie lub nie - wprowadzają do sytuacji. Są to zewnętrzne znaki orientacji i zaangażowania - stany

umysłu i ciała, których zazwyczaj nie bada się ze względu na ich społeczną organizację.” Zostawiam na później

objaśnienie tej formuły. Na razie stwierdzam jedynie, że Goffman należy do tych uczonych, którzy nie zadowalają się

pomysłem, lecz drążą temat ze wszystkich możliwych stron. Druga przyczyna sukcesu Goffmana jest bodaj jeszcze

ważniejsza. Otóż miał on odwagę pójść pod prąd. Okres, w którym ukazał się Człowiek w teatrze życia codziennego, to

ciężkie czasy dla reprezentowanego przez tę książkę typu socjologii. Pięć lat wcześniej ukazała się książka Talcotta

Parsonsa The Social System (1951) - najważniejsze dzieło triumfujacego podówczas funkcjonalizmu socjologicznego.

Rok przed książką Goffmana Paul F. Lazarsfeld i Morris Rosenberg ogłosili The Language of Social Research. A Reader

in the Methodology of Social Research (1955) - swego rodzaju kodyfikację neopożytywistycznej metodologii, która

zaczynała uchodzić w USA za metodologię tout court. Człowiek w teatrze życia codziennego był z pewnością

wyzwaniem rzuconym obu panującym modom - wyzwaniem teoretycznym i metodologicznym. Co prawda, Goffman

nie podjął bezpośredniej polemiki ani z funkcjonalizmem, ani z neopozytywizmem: Kiedy wypowiadał się o socjologii

„oficjalnej”, nie zawsze był jednoznaczny. W ogóle, jest to autor niezwykle powściągliwy w składaniu deklaracji

programowych. Po prostu robi co innego i robi to inaczej. W dobie poszukiwania nade wszystko teorii systemu

społecznego zadał on sobie proste pytanie (przez niektórych zaliczane raczej do psychologii społecznej niż do

socjologii), co dzieje się wówczas, gdy jednostki współprzebywają w swojej obecności fizycznej, i odpowiadał na nie w

duchu symbolicznego interakcjonizmu - amerykańskiej odmiany socjologii humanistycznej, która zachowała

wprawdzie spore wpływy na uniwersytetach, ale mogła być uważana za odrobinę staroświecką. Klasyczne jej dzieła,

czyli prace Cooleya, Deweya, Thomasa i Meada, powstały, bądź co bądź, w pierwszej , ćwierci XX wieku. Goffman

pozostał wierny tej orientacji, zajmując się - podobnie jak jego mistrzowie z Chicago: Herbert Blumer i Everett C.

Hughes - tym, jak jednostki starają się sprostać sytuacjom życiowym i jak wzajemnie na siebie oddziałują za pomocą

symboli. W okresie mody na metodologiczne wyrafinowanie autor Cziowieka w teatrze życia codziennego odwoływał

się do "skromnej naturalistycznej (to jest prowadzonej w warunkach naturalnych, nie zaś sztucznie stworzonych przez

badacza - J.S.) obserwacji" (nazywał ją czasarni "etnograficzną") w tym fascynowało tylko to, co można zobaczyć na

własne oczy. Jej to, jak się wydaje, prace (a także prace innego swojego mistrza, W. L. Warnera) naśladował w swoicli

badaniach terenowych na Szetlandach, których wyniki wykorzystał częściowo w tej książce. Krótko mówiąc, Goffman

był inny niż większość współezesnych mu socjologów amerykańskich. Nie manifestował tej swojej inności tak

rozgłośnie jak C. Wright Mills, którego The Sociological Imagination była rówieśniczką ostatecznej wersji Czlowieka w

teatrze życia codziennego, ale nie budziła ona u nikogo wątpliwóści. To sprawiło, że twórczość Hoffmana, chociaż nie

ma w niej nic z manifestu, stała się w następnym dziesięcioleciu jednym z ośrodków mobilizacyjnych opozycji

przeciwko socjologii ,,oficjalnej". Z kolei Goffman zaczął być modny. Okazało się przy tym, że twórczóść ta - tak,

wydawałoby się, tradycyjna i filozoficznie bezpretensjonalna – może być odczytywana w zupełnie inny sposób. Oto

postulat badania "życia codzien nego", który u Goffmana nie kryje żadnych osobliwych głębi, będąc jedynie opcją na

rzecz przed kładania oglądu społecznego konkretu nad manipulację modelami i wskaźnikami, niektórym czytelnikom

objawił niespodziewanie swe pokrewieństwo z wywodzącym się z fenomenologii zainteżesowa niem „światem

nastawienia naturalnego”, z orientacją na badanie najbardziej pierwotnej, spontanicznej, nieuporządkowanej formy

doświadezenia, jaka dana jest każdemu człowiekowi przez sam fakt uczestnictwa w życiu społecznym. Orientacja ta -

zapoczątkowana w socjologii amerykańskiej przez Alfreda Schutza (1894-1959) - uzyskała znaczną popularność w

latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, kiedy to w toku dyskusji na temat „kryzysu socjologii” zaczęto poszukiwać

drogi do rekonstrukcji tej dyscypliny w 10 " ' " ie ~łożeń , przyjmowanych milcząco przez uczeestników życia

społecznego. Byłoby yr~ uę Y Po g Y Y~ jak g~dzę ; ekstrawagancją dopatrywać się w Goffmanie przedstawiciela

socjologii fenomenologicznej, syntenejalizmu ezy etnometodologii avant la let . Nie ulega jednak wątpliwości, iż był on

współtwórcą nowego klimatu opinii, w którym „życie codzienne” stało się podstawowym tematem wpływowych

kierunków myśli socjologicznej - klimatu opinii coraz mniej przychylnego „naukowej socjologii” w wersji zarówno

funkcjonalistycznej, jak i neopozytywistycznej, życiodajnego natomiast dla socjologicznej - jak to określi sam Goffman

„alchemii” polegającej na tym, by problemem naukawym czynić „...byle okruch najzwyklejszej społecznej działalności.”

Tak więc socjologia tego autora okazała się arką przymierza między starymi i nowymi laty socjologii humanistycznej,

chociaż on sam dopiero we F`a~g~'rte Analysis (1971) ujawnił niejakie zainteresowanie filozoficznymi nowinkami.

Owszem, bywał przez rzeczników nowej orientacji krytykowany za mierną prostoduszność teoretyczną, a nawet za

konserwatyzm, niemniej jednak zaliczono go niemal bez dyskusji do nowego nurtu amerykańskiej !4~3ola~i , uznano za

jednego z „klasyków” socjologicznej nowoczesności. ~ ~`:~utit Goffmana przeciwko socjologii „oficjalnej” dotyczył

zarówno sposobu widzenia rzeczywistości społecznej, jak i metod jej badania. W pierwszej sprawie twórczość autora

Człowieka w teatrze życia codziennego nastręcza wszakże pewną trudność interpretacyjną. Nie zawsze jest mianowicie

jasne, czy proponuje on nową - skrajnie ~'akęjonistyczną - ontologię społeczną, koncepcję faktów spółecznych jako

ezegoś ex definitione płynnego i stającego się tylko na krótko w toku niezliczonych encounters między jednostkami

(Hex pin nazywa tę socjologię wheraklitejską z ducha" czy też może raczsj mamy tu do czynienia tyilk z , próbą

eksploracji

obszaru, który xiie przyciąg~ w dostatecznym stopniu uwagi socjologów zajęiyc badaniem - nazbyt dla

interakcjonisty bezosobc wego - systemu społecznego i operujących - ja to trafnie określił D. Wrong -

"przespołecznion koncepcją człowieka" ~°. W pierwszym przypadk chodziłoby o ~sadniczo inną od

funkcjonalistycs nej wizję rzeczywistości społecznej, w drugim jedynie o wybór takiego, a nie ~innego jej

aspekti co ma niewątpliwie dor_iosłe l~onsekwencje teor~ tyczne, ale samo przez się teorią jeszcze nie jest.

Jeżeli słuszna jest pierwsza z owycYi dwóch ix terpretacji, należałoby przyznać rację Gouldnerc wi, który

pisze, że "... jest to teoria społeczna, kti ra kładzie nacisk na epizodycżność i rozpatruje ż3 cie jedynie w

wąskim interpersonalnym kręgu, ah storycznym i nieinstytucjonalnym, jako egzystei cję poza historią i

spoleczeństwem, dochodzącą ć śkutku tylko w płynnym i przemija jącym spotk; niu [...]. Goffmanowskie

wyobrażenie życia sp~ łecznego to nie wyobrażenie trwałych, spoistyc struktur społecznyeh, lecz raczej

wyobrażen listronnej, krętej ścieżki, chybotliwego pomostu [... Z tego punktu widzenia ludzie są akróbatami i

gr~ czami, którzy oderwali się jakoś od struktur sp~ łecznych, a nawet od kulturowo ustalonych ról..."

9 N. Herpin, Les socioLogues a~nericains et Le si~cLe, Pa 1973, s. 74.płynnego i stającego się tylko na krótko

w tok~ niezliczonych ćncounters między jednostkami (Hex pin nazywa tę socjologię wheraklitejską z ducha"

czy też może raczsj mamy tu do czynienia tyilk z , próbą eksploracji obszaru, który xiie przyciąg~ w

dostatecznym stopniu uwagi socjologów zajęiyc badaniem - nazbyt dla interakcjonisty bezosobc wego - systemu

społecznego i operujących - ja to trafnie określił D. Wrong - "przespołecznion koncepcją człowieka" ~°. W

pierwszym przypadk chodziłoby o ~sadniczo inną od funkcjonalistycs nej wizję rzeczywistości społecznej, w

drugim jedynie o wybór takiego, a nie ~innego jej aspekti co ma niewątpliwie dor_iosłe l~onsekwencje teor~

tyczne, ale samo przez się teorią jeszcze nie jest.

Jeżeli słuszna jest pierwsza z owycYi dwóch ix terpretacji, należałoby przyznać rację Gouldnerc wi, który

pisze, że "... jest to teoria społeczna, kti ra kładzie nacisk na epizodycżność i rozpatruje ż3 cie jedynie w

wąskim interpersonalnym kręgu, ah storycznym i nieinstytucjonalnym, jako egzystei cję poza historią i

spoleczeństwem, dochodzącą ć śkutku tylko w płynnym i przemija jącym spotk; niu [...]. Goffmanowskie

wyobrażenie życia sp~ łecznego to nie wyobrażenie trwałych, spoistyc struktur społecznyeh, lecz raczej

wyobrażen listronnej, krętej ścieżki, chybotliwego pomostu [... Z tego punktu widzenia ludzie są akróbatami i

gr~ czami, którzy oderwali się jakoś od struktur sp~ łecznych, a nawet od kulturowo ustalonych ról..."

'o por. Edmund Mokrzycki (red.), Perspektywy socjoLo PIW, w opracowaniu.

m A. W, Gouldner, The Corning Crisis of western Socic gy, New York 1971, s. 379. Por. Peter L. Betger,

Invitat to Sobiotogy: A Hurrcanistic Perspective, Garden City, N. s. 13E-139. Podobnie bodaj odczytuje

Goffmana Anton Kłoskowska, pisząc, że " . charakterystyCZne dla nich (s nowiska Goffmana i Garfinkela - J.

S.) eliminowanie ka

~'prźyjmiemy drugą z wymienionych intęrk~jt ~a za jej przyjęciem przemawia wiele wy!~lzi samego

Goffmana), Gouldnerowska wy-~ ~ o,każe się nazbyt daleko idąca. Istotnie; lu~, GoffmanoW skim teątrze

życia codziennego ~ wszystko "akrobatami i graczami" poru:ymi się po "chybotliwym pomóście" zmieniat się

wieustannie sytuacji (autor tej ksiąźki da, że uprawia the socioiogy of occasions'~, it~zy z,aś komenta~torzy

nazywa ją go "sytuacjo), ale bynajmniej nie egzystują przecież poza ~em społecznym, oderwani od struktur

spo~ch i niezalężni od wzorów kultury. Żyją oni ~eśloxiym miejscu i czasie, należą do takich, innych klas

społecznych, przestrzegają norm Wenansów, uprawiają określone zawody itd. an nie ma, jak -się wydaje,

zaxxliaru unietć całej tej problematyk~, która uchodzi słuszpar excetlence socjologiczną. Po próstu ogląiat

społeczny z innej perspektywy, nie żąda

nikogo, aby postępował tak samo. Wynika ·aźnie z porównania perspektywy dramaturj z innymi

perspektywami, jakie znajduje się uoskach tej książki. A we France Anaiysis 4 ni mniej, ni więcej (można to

odnieść do ego twórczości): "Ta książka dotyczy organi4§wiadczexlia [.;.], a nie organizacji społeczeńVie

xnam zamiaru wypowiadać się o podsta;h tematąch socjologii - organizacji społeczót~rukturze społecznej^

[...]. Nie zajmuję się uą życia społecznego, lecz strukturą doświadjednostek w różnych momentach ich społecz

noszgcych się do trwałej struktury społecznej, a wyI się w stałych typach stosunków społecznych, zubo~a

o$raniczając ją do najbardziej zewnętrznych, płynrszElotnych zjawisk właściwych społecznym kontakyoteczna

sytuacja )comunikowania, "Studia Socjolo197~i rir 4/55 s. 119).

~offman, Interaction Ritual,.., cyt. wyd., s. 2.

płynnego i stającego się tylko na krótko w toi~ niezliczonych ćncounters między jednostkami (He pin nazywa

tę socjologię -heraklitejską z ducha czy też może raczej mamy tu do czynienia tyv z _próbą eksploracji obszaru,

który nie przyciąg w dostatecznym stopniu uwagi socjologów zajęiy, badaniem - nazbyt dla interakcjonisty

bezosob wego - systemu społecznego i operujących - ~j~ to trafnie określił D. Wrong - "przespołeczniol

lzoncepcją człowieka" 1°. W pierwszym przypadl chodziłoby o zasadniczo inną od funkcjonalistyc nej wizję

rzeczywistości społecznej, w drugim jedynie o wybór takiego, a nie innego jej aspekl co ma niewątpliwie

dor.iosłe l~onsekwencje teoz' tyczne, ale samo przez się teorią jeszcze nie jest.

Jeżeli słuszna jest pierwsza z owych dwóch i terpre'tacji, należałoby przyznać rację Gouidnei wi, który pisze,

że "... jest to teoria społeczna, ki ra kładzie nacisk na epizodycźność i rozpatruje ż cie jedynie w wąskim

interpersonalnym kręgu, al storycznym i nieinstytucjonalnym, jako egzyste cję poza historią i spoleczeństwem,

dochodzącą śkutku tylko w płynnym i przemija jącym spotl~ niu [...]. Goffmanowskie wyobra'zenie życia sX

łecznego to nie wyobrażenie trwałych, spoisty struktur społecznych, .lecz raczej wyobrażel ustronnej, krętej

ścieżki, chybotliwego~ pomostu [. Z tego punktu widzenia ludzie są akrobatami i g1 czami, którzy oderwali się

jakoś od struktur sl łecznych, a nawet od kulturowo ustalonych ról...'

9 N. Herpin, Les sociologues atnericains et le si~cle, Pa 1973, s. 74.

ao por. Edmund Mokrzycki (red.), Perspektywy socjolo~ PIW, w opracowaniu.

l A, w. Gouldner, The Coming Crisis of Western Socio g,y, New York 1971, s. 379. Por. Peter L. Berger,

Invitati to Soćiology: A Humanistic Perspective, Garden City, N: s. 138-139. Podobnie bodaj odczytuje

Goffmana Anton Kłoskowska, pisząc, te " . charakterystyCZne dla nich (s nowiska Goffmana i Garfirikeła -. J.

S.) eliminowanie ka

1 `?

~=p~źyjmiemy drugą z wymienionych intęr~ ~a, za jej przyjęciem przemawia wiele wy~i samego Goffmana),

Gouldnerowska wyy;o~każe się nazbyt daleko idąca. Istotnie; lu~.(~offmanowskim teątrze życia codziennego ~

wszystko "akrobatami i graczami" poru~mi się po "chybotliwym pomóście" zmieniat się ~e~~n~e sytuacji

(autor tej książki d~, że uprawia the sociobogy of occctsions'~, i~zy ~ś komentatorzy nazywają go "sytuacjo~,

ale bynajmniej nie egzystizją przecież poza 1em społecznym, oderwani od struktur spoyh i niezalężni od

wzorów kultury. Żyją oni ~eśloniym miejscu i czasie, należą do takich, innych klas społecznych, przestrzegają

norm ~renansów, uprawiają określone zawody itd. an nie ma, jak się wydaje, zamiaru unietć całej te j

problematyk~, która uchodzi słusz~a.r exceltence socjologiczną. Po próstu ogląiat społeczny z innej

perspektywy, nie żąda

nikogo; aby postępował tak samo. Wynika ~ażriie z porównania perspektywy dramaturi z innymi

perspektywami, jakię znajduje się doskach tej książki. A we France Ancilysis ~ ni mniej, ni więcej (można to

odnieść do ~go twórczościj: "Ta ksiąźka dotyczy organi®świadczenia [.:.], a nie organizacji społeczeńlTie

mam źamiaru wypowiadać się o podsta~h tematąch socjologii - organizacji społecz~rukturze społecznej` [...].

Nie zajmuję się ~ życia społecznego, lecz strukturą doświadjednostek w różnych momentach ich społecz

~120szących się do trwałej struktury społecznej, a wy~j się w stałych typach stosunków społecznych, zuboża

;Ograniczając ją do najbardziej zewnętrznych, płyn~2elotnych zjawisk właSciwycli społecznym kontak-

rpołeczna sytuacja )comunikowania, "Studia Socjolo° 1~74 nt 9/55 s. 119).

~offman, Interaction RftuaL..., cyt. wyd., s. 2.

, I3 :v ,

płynnego i Stającego się tylko na krótko w toku niezliczonych ćncounters między jednostkami (Herpin nazywa

tę socjologię wheraklitejską z ducha °), czy też może raczej mamy tu do czynienia tylko z.próbą eksploracji

obszaru, który nie przyciągal w dostatecznym stopniu uwagi socjologów zajęiych badaniem - nazbyt dla

interakcjonisty bezosobowego - systemu społecznego i operujących - ~jak to trafnie określił D. Wrong -

"przespołecznioną koncepcją człowieka" i°. W pierwszym przypadku chodziłoby o zasadniczo inną od

funkcjonalistycznej wizję rzeczywistości społecznej, w drugim jedynie o wybór takiego, a nie innego jej

aspektu; co ma niewątpliwie dor.iosłe l~onsekwencje teoretyczne, ale samo przez się teorią jeszcze nie jest.

Jeżeli słuszna jest pierwsza z owych dwóch interpretacji, należałoby przyznać rację Gouldnerowi, który pisze,

że "... jest to teoria społeczna, która kładzie nacisk na epizodycżność i rozpatruje życie jedynie w wąskim

interpersonalnym .kręgu, ahi= storycznym i nieinstytucjonalnym, jako egzystencję poza historią i

spoleczeństwem, dochodzącą do śkutku tylko w płYnnym i przemijającym spotkaniu [...]. Goffmanowskie

wyobrażenie życia społecznego to nie wyobrażenie trwałych, spoistych struktur społecznych, lecz raczej

wyobrażenie L2stronnej, krętej ścieżki, chybotliwego pomostu [...]. Z tego punktu widzenia ludzie są

akróbatami i graczami, którzy oderwali się jakoś od struktur społecznych, a nawet od kulturowo ustalonych

ról..." i'

a N. Herpin, Les socżoLoyues americains et Le si~cle, Paris 1973, s. 74.

'o por. Edmund !vIOkrzycki (red.), Perspektywy socjologii, PiW, w opracowaniu.

" A, w. Gouldner, The Coming Crisis oJ Western Sociołogy, New York 1971, s. 879. Por. Peter L. Berger,

Invitation to Soćtotogy: A Humareistic Perspective, Garden City, N. Y. s. 13E-139. Podobnie bodaj odczytuje

Goffmana Antonina Kłoskowska, pisząc, że " . charakterystyCZne dla nich (sta-' nowiska Goffmana i

Garfinkela - J. S.) eliminowanie kate- I

Jeżeli prźyjmiemy drugą z wymienionych intęrpretacji (a za jej przyjęciem przemawia wiele wypowiedzi

samego Goffmana), Gouldnerowska wy~ kładnia okaże się nazbyt daleko idąca. Istotnie; ludzie w

Goffmanowskim teątrze życia codziennego są nade wszystko "akrobatami i graczami" poruszającymi się po

"chybotliwym pomóście" zmieniających się nieustannie sytuacji (autor tej książki powiada, że uprawia the

sociology of occasions'~, niektórzy zaś komentatorzy nazywają go "sytuacjonistą"), ale bynajmniej nie

egzystują przecież poza systemem społecznym, oderwani od struktiu~ społecznych i niezalężni od wzorów

kultury. Żyją oni w określot~ym miejscu i czasie, należą do takichn ~a nie innych klas społecznych,

przestrzegają norm i konwenansów, uprawiają określone zawody itd. Goffman nie ma, jak się wydaje, zamiaru

unieWażniać całej tej problematyki, która uchodzi słusznie za par exceltence socjologiczną. Po próstu ogląda

świat społeczny z innej perspektywy, nie żądając od nikogo, aby postępował tak samo. Wynika to wyraźnie z

porównania perspektywy dramaturgicznej z iniiymi perspektywami, jakię żnajduje się we wnioskach tej

książki. A we France Analysis napisze ni mniej, ni więcej (można to odnieść do całej jego twórczości): "Ta

książka dotyczy organizacji doświadczenia [.:.], a nie organizacji społeczeństwa. Nie mam zamiaru

wypowiadać się o podstawowych tematach socjologii - organizacji społecznej i strukturze społecznej^ [...j. Nie

zajmuję się strukturą życia społecznego, lecz strukturą doświadc'zenia jednostek w różnych momentach ich

sgołeczI gorii; odnoszących się do trwałej struktury społecznej, a wyraż$jącej się w stałych typach stosunków

spo2ecznych, zuboża analizę, ograniczając ją do najbardziej zewnętrznych, płyn~i nych i przelotnych zjawisk

wła5ciwycli społecznym kontak

'I toW " (Spoteczna sytuacja )comunikowania, "Studia SocjoloI giczne", 1974 nr 4/55 s. 119).

i ,

'° E. Goffman, Interactżon Ritual..., cyt. wyd., s. 2.

1~ ' 13

nego życia. Usobiście utrzymuję, że społeczeństwo jest pod każdym względem pierwotne, natomiast przeżycia

jednostek są pod każdym względem wtórne; niniejsza praca jest poświęcona wyłącznie temu, co wtórne." "

Tak więc Goffman mówi raczej o c z y m ś i nnym niż coś~ bezwzględnie innego. Nie kwestionuje zasadniczo

twierdżeń badaczy systemu społecznego; kwestionuje natomiast ich durkheimowskie z ducha przekonanie, iż

analizując osobliwości systemu uzyskujemy tym samynl ~'~'iedzę wystarezającą do wyjaśnienia zachowania się

jednostek. Otóż, jeśli nawet przyjmiemy, że socjologia potrafi już zadowalająco wyjaśnić funkejonowanie

systemu społecznego, pozostaje rozległa sfera zjawisk, o której, przy obecnym stanie socjologii, nie wiemy

prawie niczego: sfera działań i oddziaływań wzajemnych jednostek ludzkich - procesów, które nie są bez reszty

zdeterminowane ani przez właściwości systemu społecznego, ani przez biopsychiczn.e cechy organizmów.

Ta sfera, o której kilkadziesiąt Iat weześniej pisał Simmel: "Międzyludzkie więzi społeczne zadzierzgają się,

rozwiązują i zadzierzgają na nowo W wiecznym, pulsującym strumieniu, który wiąże jednostkę nawet

wówczas, gdy nie nalęży ona do organizacji w ścisłym sensie. Fakt, że ludzie patrzą~ na siebie wzajem, że są o

siebie zazdrośni, że pi~ sują do siebie listy, że razem jedzą obiad, że nie~ zależnie od konkretnych interesów

odnoszą się da siebie z sympatią lub antypatią, ie wdzięczność za~ altruistyczny uczynek rodzi nierozerwalne

więz3d o trwałym oddziaływaniu, że jeden człowiek pyt~

- drugiego o drogę, że ludzie stroją się i zdobią względu na innych ludzi - wszystkie te powiąz~ nia między

jedną jednostką a drugą, chwilowe bą . trwałe, świadome bądź nieświadome, błahe lub z

1~ E. Goffman, Frame AnaLysis..., cyt. wyd., s. 13.

czące, spośród których wybrano na chybił trafił powyższe przykłady, wiążą nas nieustannie ze sobą wzajem..

Odnajdujemy tu wzajemne oddziaływania elementów; które są przyczyną trwałości i elastyczności, kólorytu i

wartości wyrazistego, a zarazem zagadkowego życia społeczeństwa." fa

Ten właśnie ordinary human traf fic stanowi główny przedmiot zainteresowania Goffmana. Mówi on o sobie:

"W ostatecznym rachunku zajmuje mnie posuwaaie naprzód studiów nad interakcją odbywającą się «twarzą w

twarz~ jako dziedziną w naturalny sposób wyodrębnioną i z analitycznego punktu widzenia jednorodną -

poddziałem socjologii." f5 Na podjęciu tego rodzaju studiów polegało przede wszystkim nowatorstwo Goffma-

na, który słusznie stwierdził, że "...język socjologii odnosi się tradycyjnie do organizacji, struktur, ról i pozycji

społecznych; nie jest natomiast przystosowany do opisu zachowania się osób dochodzącego do skutku w

następstwie znalezienia się ich w towarzystwie ińnych osób".le Nie wypowiadając się na ogół o życiu

społecznym jako takim, autor Cztowieka w teatrze życża codziennego zauważa, iż fizyczna współobecność

jednostek wytwarza zjawiska; które wymagają odrębnego i skrupulatnego zbadania - niezależnie (w pewnych

granicach) od tego, co skądinąd o tych jednostkach wiemy.

Ten kierunek zainteresowań sprzyjał przyjęciu '~ G. Simmel, SocjoLogia, Warszawa 1975, s. 12.

rs E. Goffman, Strategie Interaction. An Analysis of Douót and Calculation in Face-to-Face, Day-to-Day

DeaLings with One Another, New Yor~s 1972, s. IX. Zauważmy, ~e wy

·, ~ltana przez Goffmana strategia badawcza okazu je się na jzu~~~~einiej zgodna z poglądami wspomnianego

tu już A. Schutza, Y`'~ry zalecał rozpoczęcie teoretycznej analizy środowiska spo~~gznego od stosunków jace-

to-Jace jako "podstawowej struk

. y bwiata 2ycia codziennego~~ (por. G. Psathas, Essenttal Fe". res of Face-to-Face Interaction, w; G. Pasathas

(wyd.), ` ~ertomenologicat SocioLOgy: Issues and Applications, New r1~ 1873, s. 159).

,~;~1~ E. Goffman, Interaction ftituaL..., cyt. wyd., s. 144. , ~; ..

15 1'~

, Goffmana perspektywy dramaturgicznej, za ~j głównego rzecznika pospolicie dzisiaj uchaOtóż rzećz w tym,

że obecność innych ludzi l~ształca każdą ludzką działalność w występ. :yna liczyć się ~ nie tyle to, ' co

jednostka robi, tyle to, czy z technicznego puńktu 'widzenia ~ze wykonuje swoje zadania, ile to, jak robi,

potrafi wywrzeć odpowiednie ~ wrażenie na rrwatorach, narzucić im swoją definicję sytuaJest oczywiste, że

jednostki wykonują przy tym :ślone zadania techniczne, a także czynią za: określonym wymogoln systemu,

pozycji i roli :ecznej, najważniejsze okazuje się wszakże to, konkretni partnerzy danej interakcji "kupią" ~o

zostaje im zaoferowane. Jak powiada Gould, zainteresowanie "wartością użytkową" ludzi działań ustępuje tu

całkowicie mfejsca zainesowaniu ich "wartością wymienną" ~` ~dybyśmy za przykładem cytowanego krytyka

iatrzyli się w tym wszechobejmującej wizji żyspołecznego" przekształcającej ludzkie "ja" ~' ~ar, a

społeczeństwo w rynek, perspekywa draturgiczna musiałaby budzić daleko idące wątpliści: Nie bierzmy jej

jednak za to, czym nfe t. O jej walorach decyduje nie to, jak wyglądaław postaci absurdalnie uogólnionej, lecz

to, czy ograniczonej dziedzinie, do jakiej zastosował ją ~ffman, pozwoliła ujawnić jakieś ważne fakty. tak

postawione pytanie wypada chyba odpowie~eć twierdząco. Jednym z koronny ch argumenw jest właśnie

niniejsza książka, której przeniklf~ść Czytelnik potrafi ocenić b'ęz mojej pomocy. Zajmując się c z y m i n n y

m, Goffman upraa socjologię inaczej niż większość współczesnych ,1 socjolvg'ow. Ma on za nic metody, z

których ynalezienia i udoskonalenid są oni tak bardzo imni. Nie prowadzi badań empirycznych v~ żna

7 A, W,, Gouldner, The Coming..., cyt. wyd., s. 393.

. czeniu. przyjętym dziś prawie powszechnie nie tyl-~ ko w Stanach Zjednoczonych. Jedynym wyjątkiem jest

niepi.iblikowana prąca o zagrodnikach szetlandzkich, na którą tyle razy powołuje się w tej książce. Ale ten

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: