GRAMATYKA GENERATYWNO-TRANSFORMACYJNA

Noam Chomsky

05.01.2007, 19.01.2007

Twórcą gramatyki generatywno-transformacyjnej jest Noam Chomsky, jeden z wybitnych uczniów dystrybucjonalisty amerykańskiego Z. Harrisa. (to Harris wprowadził dystr. amer. na wyżyny – bo dla niego to znaczenie jest dystrybucją)

Noam Chomsky w latach 50. buntuje się przeciw dystrybucjonalizmowi – nie zgadza się z tym, że opis języka ma istnieć tylko w kategoriach segmentacji (mówi, że to bliskie językoznawstwu taksonomicznemu). Zatem Chomsky proponuje inny model opisu języka –

Prawdziwy opis języka wg Chomsky’ego: KAŻDY UŻYTKOWNIK POSIADA WRODZONĄ ZDOLNOŚĆ DO TWORZENIA I ROZUMIENIA NIESKOŃCZONEJ ILOŚCI ZDAŃ. Jest to kompetencja językowa (compétence)

ð     opis języka nie może się ograniczać tylko do tekstów, które już zostały stworzone (bo jesteśmy w stanie zrozumieć zdania, których nigdy wcześniej nie słyszeliśmy – por. „Lenko, zdejmij rajstopki.”)

ð     Każdy użytkownik posiada kompetencję językową,

ð     Właściwy opis języka powinien ją pokazywać.

Wg Chomsky’ego przeciwstawna kompetencji jest performancja (pérformance) – aktualizacja kompetencji językowej w konkretnej wypowiedzi.

[W swojej teorii Chomsky nawiązuje do Kartezjusza i Leibniza – teorii idei wrodzonych = NATYWIZMU (w opozycji do dystrybucjonalistów amer., którzy twierdzą, że wszystko zależy od otoczenia) – wyjaśnienie nauki języka przez dzieci] – Kompetencja jest wrodzona – od otoczenia zależy sposób, w jaki zostanie zaktualizowana (np. polskie dziecko wychowywane w Chinach, w rodzinie mówiącej po chińsku zacznie też mówić po chińsku; dziecko wychowywane w atmosferze milczenia nie będzie mówić.)

Chomsky: PERFORMANCJĘ można opisywać tylko i wyłącznie W OPARCIU O KOMPETENCJĘ.

Opis budowy poszczególnych języków za pomocą gramatyki generatywno-transformacyjnej to etap pośredni (konieczny) do opisu pewnych cech ludzkiego umysłu – jest to opis mentalistyczny (umysł ludzki odpowiada za możliwości nauczenia się i używania języka). Chomsky nie ogranicza się jedynie do badań językoznawczych – uważa swoje językoznawstwo za psychologię.

Obiektem badań jest, rzecz jasna, język.

Język w rozumieniu Chomsky’ego to NIESKOŃCZONY ZBIÓR ZDAŃ.

- ograniczona jest tylko ilość reguł, które pozwalają zdanie generować (reguły muszą mieć charakter rekursywny = powtarzalny = muszą zostać zastosowane więcej niż jeden raz)

- na pewnym etapie języka skończona jest ilość słów (jeśli nie weźmiemy pod uwagę rozwoju języka)

Gramatyka generatywno-transformacyjna ma spełniać pewien konkretny cel: „Celem gramatyki generatywno-transformacyjnej jest generować nieskończony zbiór zdań i tylko zdań danego języka oraz opisać ich budowę syntaktyczną i wyznaczyć interpretację semantyczną dla każdego wygenerowanego zdania zgodnie z intuicją użytkowników.”

- model gramatyki nie ma generować każdego możliwego zlepku elementów języka, ale zdania (podlegające pewnym regułom)

- dla modelu gramatyki najważniejsza jest budowa składniowa (opisać) i znaczenie (tylko wyznaczyć)

I   MODEL GRAMATYKI (generatywnej nietransformacyjnej ) CHOMSKY’EGO

„Grammaire à nombre fini d’états” = „Gramatyka ze skończoną liczbą stanów” prowadzi do powstania zdania przechodząc od jednego stanu do następnego (zakłada podjęcie wyboru przy każdym dodawaniu kolejnego elementu – można dorzucać „pętle”)

II   MODEL GRAMATYKI (generatywnej nietransformacyjnej ) CHOMSKY’EGO

„Grammaire des constituants” = „Gramatyka struktur frazowych” składa się z dwóch zbiorów:

1.       skończony zbiór symboli (słownik symboli)

- kategorialnych (kategorie językowe)

- leksykalnych (jednostki leksykalne = konkretne słowa)

2.       reguły przepisywania = reguły frazowe, rozwijające poszczególne symbole kategorialne

Każda reguła może rozwijać tylko jeden symbol, żadna nie może tych symboli przestawiać

Działanie reguł przepisywania można przedstawić jako znacznik frazowy (indicator syntagmatique) lub inaczej mówiąc, jako drzewo derywacyjne (arbre dérivationnel)

III   MODEL GRAMATYKI (generatywnej nietransformacyjnej ) CHOMSKY’EGO

„Gramatyka struktur frazowych kontekstowych”: jeśli zdanie ma zbyt wielką moc sprawczą, należy model bezkontekstowy wzbogacić o reguły kontekstowe.

np. po czasowniku „iść” nie może występować jakakolwiek jednostka

IV   MODEL GRAMATYKI (generatywno – transformacyjnej) CHOMSKY’EGO (wczesna wersja - 1957: dzieło Chomsky’ego: „Struktury syntaktyczne”)

Gramatyka została wzbogacona o komponent transformacyjny (Chomsky przejął go od Harrisa).

Dla Harrisa transformacja to relacja między 2 konstrukcjami gramatycznymi.

Dla Chomsky’ego transformacja to REGUŁY GRAMATYKI GENERATYWNO-TRANSFORMACYJNEJ pozwalające zamienić jeden znacznik frazowy (derywacyjny) = zdanie na drugi, poprzez dodawanie, odejmowanie lub permutację (przestawienie) elementów.

Gramatyka generuje rządki wyjściowe. Rządek wyjściowy jest punktem wyjściowym dla transformacji.

Transformacje dzielimy na obligatoryjne i fakultatywne.

Transformacje obligatoryjne to te, które muszą zostać zaaplikowane, żeby powstały zdania jądrowe (phrases noyaux). Zdania jądrowe to w języku podstawowe zdania, od których derywują wszystkie inne zdania. (oznajmujące / orzekające, twierdzące, w stronie czynnej).

Transformacje fakultatywne pozwalają tworzyć wszelkie inne zdania (złożone, pytające / rozkazujące, przeczące, w stronie biernej).

Wyróżniamy transformacje:

+ pojedyncze – operują na jednym znaczniku frazowym

+ zbiorcze – działają na dwóch znacznikach frazowych (jest to transformacja tworząca zdania względne)

- transformacje zanurzające: drugi znacznik frazowy znajduje się w środku pierwszego znacznika frazowego

- transformacje łączące: dwa znaczniki frazowe zostają połączone (np. za pomocą spójnika)

Aby zdanie było zdaniem potrzebne jest działanie komponentu morfofonemicznego: reguły morfofonemiczne zamieniają rządki wyrazów w rządki fonemów, np. „Pewien mężczyzna brać + czas teraźniejszy + jedna bułka” è po zadziałaniu reguł morfofonemicznych è „Pewien mężczyzna bierze jedną bułkę.”

Ale: ten model nie jest idealny! (nie wyjaśnia semantyczności, brak mu opisu znaczenia). A bez komponentu semantycznego, nie ma opisu języka!

V   MODEL GRAMATYKI Katza, Fodora i Postala

Katz, Fodor i Postal – współpracownicy Chomsky’ego – 1963, 1964 – chcą dopisać komponent semantyczny

- możliwość sprawdzenia połączenia się dwóch najbliższych sobie elementów.

- jeśli ograniczenia selekcyjne nie zostały pogwałcone, to komponent semantyczny jest prawidłowy => jest zdaniem

- reguły projekcyjne powinny być oddzielne dla zdań obligatoryjnych i oddzielne dla zdań fakultatywnych .

Katz, Fodor i Postal zauważyli możliwość wprowadzenia do tego modelu aksjomatu, że transformacje obligatoryjne nie zmieniają znaczenia zdania => lepiej byłoby umieścić je w regułach przepisywania (unika się wtedy rozróżniania na zdania fakultatywne i obligatoryjne)

ð     transformacje obligatoryjne stają się pierwszą regułą przepisywania (a transformacje fakultatywne pozostają po prostu transformacjami)

- w regułach przepisywania: P è {I / Q} (Neg) Nucleus (zdanie będzie na pewno zdaniem jądrowym)

I = Impératif, Q = Question, Nucleus = GN + GV

Wg Katza, Fodora i Postala semantyka działa na etapie rządków wyjściowych z elementami leksykalnymi

1965: Chomsky wydaje „Aspekty teorii syntaktycznej”, jest to synteza poglądów na temat gramatyki generatywno – transformacyjnej w wersji standardowej (później opublikowano również rozszerzoną wersję – te same elementy).

VI   OSTATNI (5.) MODEL GRAMATYKI GENERATYWNO – TRANSFORMACYJNEJ CHOMSKY’EGO

Rządek przedkońcowy zawiera formatywy gramatyczne i symbole (    - puste kategorie leksykalne, które następnie były wypełniane elementami z leksykonu zgodnie z regułami leksykonu)

Leksykon = nieuporządkowany zbiór jednostek leksykalnych (nieuszeregowany). Każda jednostka jest opisana za pomocą szeregu cech. Szereg cech można podzielić na 3 kategorie:

1.                   cechy kategorialne wskazują, do której kategorii gramatycznej należy dana jednostka, np. [+V] = „dodatnio scharakteryzowany jako czasownik”

2.                   cechy ścisłej subkategoryzacji odnoszą się do otoczenia kategorialnego, w którym dana jednostka występuje. Otoczenie kategorialne jest podane w terminach stosowanych przez komponent kategorialny (np. grupa nominalna, grupa werbalna), np. [+V] [+ _ GN] = „jednostka może zastąpić czasownik zaraz przed grupą nominalną => wymaga użycia dopełnienia”

...