2011-2Rys.pdf

Maria Ryś

KSZTAŁTOWANIE SIĘ POCZUCIA WŁASNEJ WARTOŚCI

I RELACJI Z INNYMI W RÓŻNYCH SYSTEMACH RODZINNYCH

Wprowadzenie

Relacje z innymi odgrywają istotną rolę w życiu każdego człowieka. Dzięki

relacjom kształtuje się poczucie własnej wartości, rozwija się osobowość, zaspokajane

są potrzeby, dzięki relacjom zachodzi proces socjalizacji.

Tak więc nie sposób przecenić roli relacji w życiu każdego człowieka. W tych

relacjach już od wczesnego dzieciństwa ważne stają się powtarzające się sytuacje,

wypowiedzi (te akceptujące lub odrzucające), czy też traumatyczne przeżycia, które

zostawiają głębokie ślady w psychice człowieka.

Prawidłowe relacje z innymi zapewniają człowiekowi poczucie bezpieczeństwa,

ufne spojrzenie w przyszłość, świadomość, że są osoby, którym można zaufać,

zawierzyć, na które można liczyć, pozwalają na kształtowanie postawy wiary w to, że

jest się osobą kochaną, osobą godną miłości.

Umiejętność nawiązywania trwałych, pozytywnych i głębokich relacje z innymi

osobami jest podstawą dojrzałości uczuciowej człowieka. U podstaw prawidłowych

relacji leży autentyczność – czyli szczerość, otwartość, prostolinijność. Relacje

prawidłowe zakładają poszanowanie godności drugiego człowieka, tolerancję dla jego

odmiennych poglądów, postaw, wartości.

Relacje jednostki z innymi rozwijają się w ciągu całego jego życia od okresu

najwcześniejszego aż po jego koniec. W tym procesie rozwoju relacji można

wyodrębnić dwa etapy: pierwszy to rozwój podstawowy, drugi - to wzrost dojrzałości

relacji. W rozwoju podstawowym główną rolę pełni najbliższe środowisko społeczne,

rodzice, wychowawcy, nauczyciele, katecheci oraz grupy rówieśnicze. W drugim

etapie człowiek sam przejmuje odpowiedzialność za świadome i samodzielne

kształtowanie swoich relacji. Środowisko i inne osoby także są istotne w tym drugim

okresie. Mogą ułatwiać, utrudniać lub wręcz uniemożliwiać rozwój wzajemnych

relacji.

1. Systemowe ujęcie rodziny

Ogólną teorię systemów stworzył austriacki biolog i filozof Ludwig von

Bertalanffy. Według niego system to zbiór elementów, tak powiązanych ze sobą, że są

całością zdolną do funkcjonowania w określony sposób. Najogólniej można

powiedzieć, że system rodzinny tworzą wszystkie osoby wchodzące w skład rodziny

oraz interakcje, które między nimi zachodzą 1 .

Na gruncie problematyki dotyczącej rodziny teoria systemów została

rozwinięta przez Salvatora Minuchina 2 czy Murraya Bowena 3 . Analizę systemowego

ujęcia rodziny w polskiej literaturze psychologicznej podejmowali między innymi:

1 L. von Bertalanffy, General System Theory , New York 1978; tenże, Ogólna teoria systemów ,

Warszawa 1984.

2 S. Minuchin, Families and Family Therapy , Cambridge 1974.

3 M. Bowen, Family Therapy and family group therapy , (w:) Comprehensive group psychotherapy ,

red. H. Kaplan, Baltimore 1971; tenże, Family Therapy in Clinical Practice , New York 1978.

ISSN 2082-7067 2(6)2011 KWARTALNIK NAUKOWY

W TROSCE O ŻYCIE

M. Barbaro 4 , M. Braun-Gałkowska 5 ; J. Cz. Czabała 6 , M. Radochoński 7 , M. Ryś 8 .

Określenie „system” jest pojęciem względnym, co oznacza, że składowe

wchodzące w skład jednego systemu mogą również być elementem innego systemu.

W odniesieniu do rodziny oznacza to, że członkowie rodziny są również elementami

otoczenia społecznego. Elementy te wzajemnie na siebie oddziałują i pozostają

w dynamicznej równowadze i wraz z interakcjami i relacjami zachodzącymi między

nimi stanowią strukturę systemów. Struktura ta wyznacza jego funkcje (działanie)

wraz z ograniczeniami, czyli dopuszczalnym dla danego systemu zbiorem działań.

Przekroczenie dopuszczalnej dla danego systemu wartość zmienności powoduje, że

system ulega zniszczeniu lub przekształca się w inny system. System oscyluje więc

pomiędzy stałością a tendencja do zmian 9 .

Relacje panujące wewnątrz systemu stanowią o jego strukturze i specyfice. Są

one wyznaczone przez role pełnione w systemie i przez zasady określające sposób

wypełniania zadań. One stanowią o organizacji systemu, o jego charakterze i

strukturze. Rodzina ma więc do spełnienia istotne zadania, takie jak np. zaspokojenie

potrzeb jej członków czy pełnienie określonych ról społecznych. Tym celom

podporządkowane są zasady regulujące funkcjonowanie danego systemu 10 .

Rodzina jako system jest złożoną strukturą składającą się ze wzajemnie od

siebie zależnych grup osób, które dzielą historię, przeżywają jakiś stopień

emocjonalnej więzi i wprowadzają strategie interakcji potrzebne indywidualnym

członkom rodziny i grupie jako całości 11 .

Podstawową właściwością systemów rodzinnych jest zjawisko emergencji,

oznaczające, iż system rodzinny jest czymś więcej, niż wyłącznie sumą składających

się nań elementów. Należy więc uznać, że rodziny nie można ujmować jako grupy,

która składa się z poszczególnych indywidualności. Nie można również zrozumieć

tego, co dzieje się w rodzinie, odwołując się jedynie do właściwości intrapsychicznych

poszczególnych osób, ich motywacji uwewnętrznionej przeszłości lub innych kategorii

psychologicznych opisujących dane jednostki. Oznacza to, że system rodzinny stanowi

integralną całość, która nie jest tylko prostą sumą elementów. Jest to struktura

porównywalna z żywym organizmem, w którym poznanie poszczególnych elementów

nie wystarcza do całościowego poznania systemu 12 . Poznanie to wymaga globalnego

spojrzenia na funkcjonowanie całej rodziny, gdyż każdy system jest rezultatem

4 M. de Barbaro, Struktura rodziny , (w:) Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny , red.

M. de Barbaro, Kraków 1994.

5 M. Braun-Gałkowska, Psychologiczna analiza systemów … dz., cyt..

6 J.Cz. Czabała, Rodzina a zaburzenia psychiczne , Kraków 1988; tenże, Krótkoterminowa terapia

rodzin nastawiona na rozwiązanie problemu , (w:) Terapia rodzin i małżeństw , red. M. Orwid,

Cz. Czabała, Warszawa 1990.

7 M. Radochoński, Psychoterapia rodzinna w ujęciu systemowym , Rzeszów 1984; tenże, Rodzina jako

system psychospołeczny , „Problemy Rodziny” 1986, nr 5, s. 13-21; tenże, Wybrane problemy

metodologiczne w badaniach rodziny jako systemu psychospołecznego , (w:) Rodzina jako system

interakcji , Lublin 1988, s. 202-212.

8 M. Ryś, Systemy rodzinne. Metody badań struktury rodziny pochodzenia i rodziny własnej , CPPP,

Warszawa 2001; M. Ryś, Rodzinne uwarunkowania psychospołecznego funkcjonowania dorosłych

dzieci alkoholików , PWEN, Warszawa 2007.

9 L. Drożdżowicz, Ogólna teoria systemów , (w:) Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny ,

B. de Barbaro (red.), Kraków 1997, s. 9-17.

10 M. Braun-Gałkowska, Psychologiczna analiza systemów rodzinnych osób zadowolonych

i niezadowolonych z małżeństwa , Lublin 1992.

11 M. Plopa, Psychologia rodziny. Teoria i badania . Kraków 2005, s. 15.

12 B. Tryjarska, Skrypty życiowe małżonków , Warszawa 2000.

FIDES ET RATIO

Strona 65

interakcji między wszystkimi jego elementami 13 .

Tak więc wszystkie osoby w rodzinie współtworzą sieć wzajemnych relacji.

W systemie rodzinnym każda osoba ma własną indywidualność, a jednocześnie

niejako nosi w sobie ślady całego systemu 14 . Między jednostkami w systemie

rodzinnym istnieją różnego rodzaju sprzężenia zwrotne. Zmiana w zakresie jednego

elementu (np. odejście ojca) pociąga za sobą zmiany w całości funkcjonowania

systemu rodzinnego.

Systemy różnią się stopniem otwartości. Poziom otwartości zależny jest od

rodzaju sił działających wewnątrz systemu oraz od współdziałania z siłami

zewnętrznymi. W zdrowej rodzinie siły dośrodkowe (np. przywiązanie, miłość,

spójność) równoważą siły odśrodkowe, jak choćby chęć utrzymywania zewnętrznych

relacji, podejmowanie prac społecznych 15 .

Systemowe ujęcie rodziny przyjmuje przyczynowość cyrkularną, traktowaną

jako proces kołowy, bez widocznego początku i końca. Członkowie rodziny oddziałują

na siebie za pomocą sprzężeń zwrotnych, w których zachowania osób wzajemnie się

wzmacniają. Trudno tu ustalić, czyje zachowanie było przyczyną, a czyje skutkiem.

Następuje eskalacja zachowań w postaci samowzmacniających się cykli. Przykładem

może tu być rodzina, w której ojciec nadużywa alkoholu, gdyż, jak twierdzi, jego żona

jest stale rozdrażniona, żona zaś jest rozdrażniona jeszcze bardziej, gdy mąż

przychodzi do domu pijany.

Cyrkularność charakteryzuje sposób, w jaki dokonują się interakcje. Między

wejściem a wyjściem systemu dokonuje się gra sprzężeń zwrotnych, w którym

elementy systemu wzajemnie na siebie oddziałują. Inaczej mówiąc, relacje między

elementami nigdy nie są jednostronne. W myśl tego założenia małżonkowie swoim

zachowaniem oddziałują na siebie wzajemnie, na dziecko, z kolei jego postępowanie

wpływa także na dorosłych.

Każdy system ma swoje wyraźnie określone granice, zapewniające intymność

rodziny. Granice te są jednak na tyle przepuszczalne, że umożliwiają wymianę

z otoczeniem. W prawidłowo funkcjonujących systemach rodzinnych granice te są

jasno określone. W zaburzonych systemach rodzinnych granice mogą być rozmyte

(np. nadmierna ingerencja teściów czy sąsiadów w życie rodziny), lub też

nieprzepuszczalne, powodujące izolację rodziny. Granice te istnieją także wewnątrz

systemu rodzinnego (np. rodzice – dzieci).

Granice elastyczne zapewniają poszczególnym członkom uczestniczenie

w szerszych grupach społecznych, ale jednocześnie powinny zapewnić pewną

autonomię i intymność danego systemu, co pozwoli mu zachować tożsamość różniącą

go od innych systemów, a także umożliwiają komunikację wewnątrzrodzinną bez

interwencji osób z zewnątrz.

Granice systemu rodzinnego są bardzo ważne dla prawidłowego

funkcjonowania i można je rozpatrywać na kontinuum wyznaczającym stopień

przepływu informacji 16 .

W skład systemu rodzinnego wchodzą podsystemy. Mogą je stanowić np.

rodzice, dzieci, dziadkowie. Jak to trafnie ujmuje Bradshaw 17 każda z osób jest

częściowo całością i całkowicie częścią. Podsystemy o elastycznych granicach,

realizujące określone zadania, umożliwiające bliski kontakt członków rodziny, mają

charakter przymierza. Subsystemy sztywne, łączące nadmiernie osoby w podsystemie,

13 J. Bradshaw, Zrozumieć rodzinę. Rewolucyjna droga odnalezienia samego siebie , Warszawa 1994.

14 Tamże .

15 M. Ryś, Systemy rodzinne. Metody badań … dz. cyt.

16 I. Namysłowska, Terapia rodzin …, dz. cyt.

17 J. Bradshaw, Zrozumieć rodzinę …, dz. cyt., s. 42.

ISSN 2082-7067 2(6)2011 KWARTALNIK NAUKOWY

W TROSCE O ŻYCIE

a skierowane przeciwko innym przybierają postać koalicji 18 .

Prawidłowy system rodzinny cechuje nie tylko otwartość i elastyczność, ale

także niepowtarzalność. Zdrowy system rodzinny stwarza możliwość rozwoju

każdemu członkowi rodziny, zaspokaja potrzeby emocjonalne, zachowuje właściwą

równowagę pomiędzy zależnością i autonomią 19 .

Ekwifinalność w systemie oznacza, że te same rezultaty można osiągnąć

startując z różnych punktów, a ekwipotencjalność z kolei, z podobne przyczyny mogą

wywoływać różne skutki. Inaczej mówiąc zmiany zachodzące w systemie nie są

zdeterminowane jedynie warunkami początkowymi, lecz również przez strukturę

i charakter systemu oraz naturę samych procesów zmian. Wynika z tego, że dla

opisania systemu bardziej potrzebne jest zrozumienie jego organizacji strukturalnej

i funkcjonowania niż opis genezy 20 .

Na ogół każda rodzina przechodzi podobne fazy rozwoju, chociaż poszczególne

rodziny mogą tu tworzyć swój niepowtarzalny rytm 21 .

2. Charakterystyka podstawowych systemów rodzinnych

Analizując systemy rodzinne najogólniej można je podzielić na systemy

prawidłowe i dysfunkcyjne.

2.1. Rodzina prawidłowa

Rodzina prawidłowa powstaje na bazie kochającego się związku małżeńskiego

dwóch osób o dojrzałej osobowości. Silny związek małżeński tworzy harmonijną

całość, a dobre porozumiewanie się, właściwe zaspokajanie potrzeb, troska o siebie

dają solidną podstawę wychowywania dzieci 22 .

W strukturze rodzinnej małżeństwo jest relacją najważniejszą, tworzącą

podstawę całej rodziny 23 . Małżonkowie rozwój i troskę o związek uważają za istotną

wartość. Dojrzałość osobowości sprawia, że małżonkowie mają poczucie zaspokojenia

najważniejszych potrzeb – akceptacji, miłości, bezpieczeństwa. Szczególną troską

otaczają wzajemną komunikację, starają się, aby była ona szczera, otwarta, aby

pomagała w pogłębianiu wzajemnego zaufania i życzliwości.

Rodzina funkcjonująca prawidłowo ma elastyczne granice, które służą

ochronie odrębności i autonomii poszczególnych osób tworzących i otaczających

rodzinę, a także regulują liczbę kontaktów z innymi. Zachowanie odpowiednich granic

to ważny czynnik mający wpływ na strukturę rodziny.

W szczęśliwej i zdrowej rodzinie podsystemy układają się zgodnie

z pokoleniami: są to podsystemy małżonków, dzieci czy dziadków. Granice pomiędzy

nimi powinny być wyraźne, choć elastyczne 24 . Jasna hierarchia zapewnia rodzinie

poczucie bezpieczeństwa i stabilności 25 .

18 Por. M. Radochoński, Psychoterapia rodzinna ..., dz. cyt.

19 J. Bradshaw, Zrozumieć rodzinę …, dz. cyt.

20 I. Namysłowska, Terapia rodzin …, dz. cyt.

21 K. Ostoja-Zawadzka, Mity rodzinne , (w:) Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny , red.

B. de Barbaro. Kraków 1994, s. 85-91.

22 Por. np. M. Ryś, Psychologia małżeństwa w zarysie , Warszawa 1999.

23 M. Braun-Gałkowska, Psychoprofilaktyka życia rodzinnego , Niezależny Kwartalnik Naukowy

Małżeństwo i Rodzina, 2002 nr 2, s. 11-17.

24 M. Braun-Gałkowska, Psychoprofilaktyka życia rodzinnego ..., dz. cyt., s. 16.

25 J. Rogala-Obłędowska, Komunikacja wewnątrzrodzinna , Nowiny Psychologiczne, 1996 nr 2, s. 25.

FIDES ET RATIO

Strona 67

Stabilność środowiska rodzinnego stanowi bardzo istotny czynnik równowagi

i zdrowia psychicznego dziecka. W prawidłowej rodzinie rodzice zaspokajają potrzeby

miłości, akceptacji, kontaktu, więzi. Dzieci w tego typu rodzinie mają wystarczająco

dużo swobody, aby być sobą, i dużo ciepła, aby czuć się kochanym. Dziecko, które

przekracza wyznaczone normy i zasady jest szybko dyscyplinowane, a rodzice stosując

określone środki dyscyplinujące nie obawiają się utraty miłości dzieci. Rodzice

zachęcają dzieci do wyrażania swojego zdania w sprawach dotyczących całej rodziny,

a szczególnie w tych, które odnoszą się do samego dziecka; rezerwują sobie jednak

prawo veta, gdy decyzja dziecka jest niewłaściwa. Rodzice zachęcają dzieci do

kontaktów z innymi ludźmi, dbają o to, by dzieci utrzymywały bliskie więzi

z dziadkami. Dzieci są wdrażane do samodzielności i odpowiedzialności 26 . Znając

silne i słabe strony dziecka, rodzice pomagają dzieciom w rozwoju.

W prawidłowej rodzinie rodzice wdrażają w rodzinie właściwy model

komunikacji, wzajemnego odnoszenia się; problemy są ujawniane zaraz po

pojawieniu się i są właściwie rozwiązywane. Konflikty w rodzinach prawidłowych są

rozwiązywane zaraz po pojawieniu się problemu, w sposób szanujący godność

uczestniczących w konflikcie osób, zawsze z troską o dobro wspólne. Rodzice chronią

dzieci przed wszystkim, co niszczyłoby świat wartości przyjęty przez rodzinę 27 .

Wielu psychologów podkreśla, że o efektach wychowania dzieci nie decydują

specjalne metody, lecz więzi rodziców z dziećmi 28 . Carl Rogers 29 , znany amerykański

psycholog twierdził, że prawdziwe relacje z innymi prowadzą do wzrastania,

ulepszania się osób, dojrzewania rozwoju. U podstaw takich relacji leży autentyczność

– czyli to, czy wchodząc w relacje z innymi człowiek jest sobą, szczerym, otwartym,

prostolinijnym.

Rodzina kształtuje podstawowe zręby osobowości dziecka, m.in. system postaw

i potrzeb, sposoby ich zaspokajania oraz niezwykle ważny mechanizm samooceny 30 .

Ukształtowanie się prawidłowego obrazu siebie jest podstawowym warunkiem

dostrzeżenia świata wartości innych ludzi. Poczucie wartości oraz wiara w siebie

samego mogą rozwinąć się u dziecka tylko w atmosferze aprobaty i zachęcenia do

pokonywania trudności 31 .

Rodzina prawidłowa jest określana jako wspólnota życia i miłości, ponieważ

powstaje w oparciu o miłość małżonków i jej zadaniem jest tworzenie, a także

pogłębianie tej miłości. Wspólnototwórcza funkcja rodziny odnosi się do małżonków

i do dzieci. Jest zadaniem każdego członka rodziny na wszystkich etapach rozwoju

życia rodziny.

Więzi rodzinne wywodzą się z identyfikowania się członków tej wspólnoty jaką

jest rodzina z jej przekonaniami, celami i działaniami. Prawidłowe więzi rodzinne

świadczą o integracji rodziny. Psychologiczny aspekt wytwarzania więzi oznacza, że

członków rodziny wiążą między sobą wzajemne zależności. Kształtowanie się

stosunków interpersonalnych pomiędzy rodzicami i dziećmi jest uwarunkowane

wieloma zmiennymi takimi jak: osobowość rodziców, ich postawy, przystosowanie do

życia i do małżeństwa, ich system wartości, sytuacja ekonomiczna, wykonywany

26 Por. także np.: G. Malcher, Wychowanie do miłości - rodzina szkołą miłości , (w:) Wychowanie w

rodzinie , F. Adamski (red.), Kraków 1982, s. 216-246.

27 M. Ryś, Konflikty w rodzinie. Niszczą czy budują? Warszawa 1998.

28 Por. np. Handbook of Family Therapy , ed. A.S. Gurman, D.P. Kniskern, Burnner-Mazel, New York

1981.

29 C.R. Rogers, Client Centered Therapy: Its Current Practice Implications and Theory . Boston 1951.

30 Z. Zaborowski, Kształtowanie się osobowości dziecka, Rodzina jako grupa społeczno-

wychowawcza , Warszawa 1980, s. 115.

31 B. Strojnowska, Rola rodziny w uczuciowym i społecznym rozwoju dziecka , (w:) Spojrzenie na

współczesną rodzinę w Polsce , A. Podsiad i A. Szafrańska (red.), Warszawa 1986, s. 192-226.

ISSN 2082-7067 2(6)2011 KWARTALNIK NAUKOWY

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: